Азимут битенең сығанаҡ тексын ҡарарға


[[Файл:Azimut ru.svg|thumb|300px|Азимут принциптарын демонстрациялау]]
'''Азимут''' ({{Lang-ar|سمت}}.  йүнәлеш, юл, маҡсат; {{Lang-ar|السمت}}. السمت әс-симт, йәки {{Lang-ar|السموت}}. السموت ас-самут, «Аз» йәки «Az» тип билдәләнә ) — алдан һайланған йүнәлеш (мәҫәлән, төньяҡ) һәм бирелгән предметҡа йүнәлтелгән йүнәлеш араһында иҫәпләнгән горизонталь [[мөйөш]].<ref>{{Китап|автор=Баранов Х. К.|часть=|заглавие=Арабско-русский словарь: Ок. 42 000 слов|оригинал=|ссылка=|издание=|ответственный=Под ред. В. А. Костина|место=М.|издательство=|год=2001|страницы=372|страниц=944|isbn=5-901278-01-1}}</ref> 

Азимут, ғәҙәттә, һайланған башланғыс йүнәлештән сәғәт уғы буйынса иҫәпләнә, әммә башланғыс йүнәлеш буйынса ла, иҫәпләү йүнәлеше буйынса ла (башланғыс йүнәлештең уң яғына йәки һул яғына) билдәләнергә мөмкин. Дирекция мөйөшө, румб һ. б. ориентирлашыу мөйөштәре азимуттың айырым осраҡтары булып тора.

Был төшөнсә навигацияла, [[Астрономия|астрономияла]], инжинирингта, [[Картография|картографияла]], сеймалсәнәғәтендә һәм баллистикала ҡулланыла.

== Азимуттарҙың иҫәпләү цистемалары ==
'''Түңәрәк азимут''' һәр ваҡыт N (С (север), төньяҡ) нөктәһенән E (В (восток), көнсығыш) нөктәгә табан үлсәнә, йәғни сәғәт уғы буйынса 0-дән 360°-ға тиклем. Азимутты түңәрәк иҫәптә яҙғанда уның атамаһы күрһәтелмәй: {{S|{{math|''А''}} {{=}} 120°}} (сит илдә — Zn)<ref>{{Cite web|url=https://poznayka.org/s54733t1.html|title=Сферические координаты светил<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2019-09-29|archive-date=2018-12-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20181227230252/https://poznayka.org/s54733t1.html|deadlink=no}}</ref>.

'''Ярым түңәрәк'''  азимут — күҙәтеүсе меридиандың төньяҡ йәки көньяҡ өлөшөнән E (В (восток), көнсығыш) йәки W (З (запад), көнбайыш) яғына 0°-тан 180°-ға тиклем үлсәнә.<ref>{{Cite web|url=https://studfiles.net/preview/5154794/page:39/|title=3. Мореходная астрономия<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2019-09-29|archive-date=2019-09-29|archive-url=https://web.archive.org/web/20190929183916/https://studfiles.net/preview/5154794/page:39/|deadlink=no}}</ref> Ярым түңәрәк иҫәпләгәндә иҫәпләүҙең E (В (восток), көнсығыш) йәки W (З (запад), көнбайыш) йүнәлеше күрһәтелә. Төрлө традицияларҙа ыңғай йәки кире мөйөштәр төрлөсә иҫәпләнә: сәғәт уғына ҡаршы йәки сәғәт уғы буйынса.

[[Тура мөйөшлө координаталар системаһы|Квадрантлы]] (сирек түңәрәк) азимут — күҙәтеүсе меридиандың төньяҡ йәки көньяҡ өлөшөнән E (В (восток), көнсығыш) йәки W (З (запад), көнбайыш) яғына 0°-тан 90°-ға тиклем үлсәнә. Сирек түңәрәк иҫәпләүҙә иҫәпләүҙең йүнәлеше NE (СВ, төньяҡ-көнсығыш), NW (СЗ, төньяҡ -көнбайыш), SE (Көньяҡ, көньяҡ-көнсығыш, SW (Көньяҡ-көнбайыш) күрһәтелә.

Шулай уҡ түңәрәк азимутты тулы йәки бөтөн, ә түңәрәк булмаған (ярым түңәрәк һәм сирек түңәрәк) дифференциацияланған тип атайҙар.
{| class="wikitable" style="margin:auto;"
|-----
| align="center" | Йүнәлеш || align="center" | Түңәрәк азимут || align="center" | Ярым түңәрәк азимут (сәҡәт уҡына ҡаршы «+»)|| align="center" | Сирек түңәрәк азимут
|-----
| төньяҡ (С) || align="center" | 0° йәки 360° || align="center" | С 0° йәки Ю ±180°|| align="center" | С 0°
|-----
| төньяҡ-көнсығыш (СВ) || align="center" | 45° || align="center" | В −45° йәки З +135° || align="center" | СВ 45°
|-----
| көнсығыш (В) || align="center" |90°|| align="center" | В ±90° || align="center" | СВ йәки ЮВ 90°
|-----
| көньяҡ-көнсығыш (ЮВ) || align="center" | 135°|| align="center" | В −135° йәки З +45° || align="center" | ЮВ 45°
|-----
| көньяҡ (Ю) || align="center" | 180°|| align="center" | С ±180° йәки Ю 0° || align="center" | Ю 0°
|-----
| көньяҡ-көнбайыш (ЮЗ) || align="center" | 225°|| align="center" | В +135° йәки 3 −45° || align="center" | ЮЗ 45°
|-----
| көнбайыш (З) || align="center" | 270°|| align="center" | 3 ±90° || align="center" | СЗ йәки ЮЗ 90°
|-----
| төньяҡ-көнбайыш (СЗ) || align="center" | 315°|| align="center" | В −135° или З +45° || align="center" | СЗ 45°
|}

== Азимут төрҙәре ==
Ориентирланмаған һәм ориентирланған азимуттар айырыла. Һуңғылары географик (ысын), магнит, тура һәм кирегә бүленә.

Әгәр башланғыс йүнәлеш өсөн [[Меридиан|географик меридиан]] ҡабул ителһә, ''ысын азимут''  тип атала; әгәр башланғыс йүнәлешендә магнит меридиан алынһа, ''магнит азимуты'' тип атала.
[[Файл:Radio_Fix_on_2_Stations.svg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/01/Radio_Fix_on_2_Stations.svg/220px-Radio_Fix_on_2_Stations.svg.png|мини|TB1 һәм ТB 2 мөйөштәре Пеленг мөйөшө. RB1 һәм RB2 азимуттар йәки ике объекттың курс мөйөштәре]]

==== Абсолют азимут ====
Абсолют азимуттар абстракт объектҡа (мәҫәлән, полюс) йүнәлештән иҫәпләнә. Абсолют азимуттарға пеленг һәм румб ҡарай. Ысын йүнәлештәр тороу нөктәһе һәм Ерҙең географик йәки магнит полюстары ([[Төньяҡ полюс|төньяҡ]] йәки [[Көньяҡ полюс|көньяҡ]]) аша үтә. Сәғәт уғы йөрөшө буйынса үлсәнәләр.<ref name="la73">{{Китап|автор=Лахин А. Ф., Бызов Б. Е., Прищепа И. М.|заглавие=Военная топография для курсантов учебных подразделений|ответственный=|серия=|ссылка=|издание=|место=Москва|издательство=Военное издательство Министерства обороны СССР|год=1973|том=|страницы=49—50|страниц=224|isbn=|тираж=}}</ref>

'''Магнит азимуты''' - компастың төньяҡ йүнәлешенән предметҡа (күҙгә күренгән һыҙыҡҡа) тиклем сәғәт уғы йөрөшө буйынса үлсәнә торған горизонталь физик мөйөш. Магнит азимуты компас ярҙамында билдәләнә. Уның ҡиммәттәре 0°-тан 360°-ға тиклем булырға мөмкин. Магнит азимуты һәр ваҡыт тура.<ref name="la73">{{Китап|автор=Лахин А. Ф., Бызов Б. Е., Прищепа И. М.|заглавие=Военная топография для курсантов учебных подразделений|ответственный=|серия=|ссылка=|издание=|место=Москва|издательство=Военное издательство Министерства обороны СССР|год=1973|том=|страницы=49—50|страниц=224|isbn=|тираж=}}</ref>

'''Географик азимут''' Ag йәки '''дирекция мөйөшө''' горизонталь математик мөйөш, меридиандың төньяҡ йүнәлешенән сәғәт уғы йөрөшө буйынса ориентирланған һыҙыҡҡа тиклем иҫәпләнә. 0-дән 360°-ҡа тиклем булыуы мөмкин.

Географик  азимут йүнәлешен топографик карталар (пландар) йәки аэроснимкаларҙа транспортир ярҙамында билдәләнә. Шул уҡ ваҡытта 0 транспортир төньяҡ йүнәлештә урынлаштырыла һәм бирелгән объектҡа йүнәлеш буйынса мөйөшлө иҫәпләнә. Тура һәм кире булырға мөмкин. Азимут йүнәлештәге дөйөм азимут, ҡапма-ҡаршы билдәләнгән (тураға), кире азимут тура азимуттан 180°-ҡа айырыла.

Магнит меридиандан ысын меридианға күсеү өсөн күҙәтеү нөктәһендә магнит ауышлығын белергә кәрәк. Магнит ауышлығы дәүмәле күп карталарҙа күрһәтелә.

Магнитлы уҡтың  ауышлығын белеп, компасы һәм ике ориентирлы (картала һәм урында танылған характерлы нөктәләре) булған осраҡта, яҡынса магнит азимуттын, ә һуңынан дирекция мөйөшөн билдәләргә мөмкин. Йүнәлештең магнит азимутының ҡиммәте буйынса <math>A_m</math>, компас һәм ике иҫтәлекле урынға йүнәлтелгән карта менән үлсәнә. 

=== Геодезик азимут ===
[[Файл:Bearing_and_azimuth_along_the_geodesic.png|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/80/Bearing_and_azimuth_along_the_geodesic.png/220px-Bearing_and_azimuth_along_the_geodesic.png|мини|[[Кейптаун]] һәм [[Мельбурн]] араһындағы азимут иң ҡыҫҡа (геодезик) юл буйлап 141°-тан 42°-ға тиклем үҙгәрә. Ортографик проекция һәм Миллерҙың цилиндрлы проекцияһы]]
Геодезик азимут - меридиан яҫылығы һәм нормаль аша үткән вертикаль яҫылыҡ араһындағы ике ҡырлы мөйөш, ул төньяҡҡа табан сәғәт уғы йөрөшө буйынса 0°-тан 360°-ҡа тиклем һуҙыла. Тура мөйөш менән текә һыҙыҡ аша үткән яҫылыҡ араһында бәйләнеш булдыра.<ref>ГОСТ 22268-76 п.57</ref><ref>{{Cite web|url=https://topogis.ru/adu_2_1.php|title=«Геодезический азимут»<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2020-01-24|archive-date=2019-10-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20191012180958/https://topogis.ru/adu_2_1.php|deadlink=no}}</ref><ref name="автоссылка1">{{Cite web|url=http://alcala.ru/bse/izbrannoe/slovar-L/L10544.shtml|title=Лапласа азимут : Энциклопедия БСЭ - alcala.ru<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2020-01-24|archive-date=2020-01-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20200124172653/http://alcala.ru/bse/izbrannoe/slovar-L/L10544.shtml|deadlink=no}}</ref>

Астрономик азимуттан геодезик азимутҡа күсеү өсөн ошо формула хеҙмәт итә.<ref name="автоссылка1" />

<math>A = a - h\operatorname{tg} \varphi - (x\sin a - h\cos a)\cdot \operatorname{ctg} z,</math>

бында, <math>x</math> һәм <math>h</math> — меридиан һәм беренсе вертикаль яҫылыҡтарҙа күҙәтеү пунктында  һыҙыҡтың тайпылыу компоненттары, <math>\varphi</math> — был пунктың киңлеге <math>z</math> — арауыҡта күҙәтелгән нөктәнең зенит алыҫлығы.  <math>z</math>  90° яҡын булһа, Лаплас тигеҙләмәһе килеп сыға: <math>A = a - h\operatorname{tg} \varphi</math><ref name="автоссылка1" />.

=== Астрономик азимут ===
Күк есеме азимуты — математик офоҡ дуғаһы, көньяҡ нөктәһенән йондоҙҙоң вертикаль түңәрәгенә тиклем, йәки көндөҙгө һыҙыҡ менән математик офоҡ яҫылығының йондоҙға йүнәлеш һыҙығы аша үткән вертикаль яҫылыҡ менән киҫешкән һыҙығы араһындағы мөйөш.

=== Геологик азимуттар ===

=== Навигация азимуттары ===

==== Пеленг ====
Пеленг күҙәтеүсе [[меридиан]]дың төньяҡ өлөшө һәм күҙәтеү нөктәһенән объектҡа йүнәлеш араһындағы горизонталь мөйөш; сәғәт уғы йөрөшө буйынса нулдән (төньяҡҡа табан ҡаты йүнәлеш, N) түңәрәктең тулы дуғаһына тиклем (0°-тан 360°-ға тиклем) үлсәнә.<ref>{{Cite web|url=http://docs.cntd.ru/document/gost-23634-83|title=ГОСТ 23634-83|access-date=2020-05-28|archive-date=2020-09-30|archive-url=https://web.archive.org/web/20200930203924/http://docs.cntd.ru/document/gost-23634-83|deadlink=no}}</ref>

==== Румб ====
Румб [[меридиан]]дың ориентир йүнәлеше һәм объектҡа йүнәлеш араһындағы горизонталь мөйөш; сәғәт уғы буйынса йәки ҡаршы яҡта үлсәнә. Меридиандың ориентир йүнәлештәре һәм иҫәпләнгән мөйөштәрҙең диапазоны бер-береһенән һиҙелерлек айырылып торорға мөмкин.

== Сағыштырмаса азимут ==
Сағыштырма азимуттар хәрәкәт йүнәлешенән йәки хәл ителеүсе мәсьәлә өсөн мөһим булған башҡа һайланған йүнәлештән иҫәпләнә.

=== Геодезия һәм Навигация ===

==== Курс мөйөшө йәки сағыштырма пеленг ====
Курс мөйөшө — судноның диаметраль яҫылығы (күсәре) менән объекттың йүнәлеше араһындағы мөйөш. Курс мөйөшөн иҫәпләү судноның алғы өлөшөнән сәғәт уғы буйынса түңәрәк буйлап 0-дән 360°-ға тиклем йәки ярым түңәрәк иҫәбе менән судноның алғы өлөшөнөң 0-дән 180°-ға яҡын иҫәпләп башҡарыла.<ref>{{Cite web|url=https://flot.com/publications/books/shelf/shipnavigation/10.htm|title=§ 8. Истинный курс. Истинный пеленг. Курсовой угол<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2019-09-27|archive-date=2019-09-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20190927103811/https://flot.com/publications/books/shelf/shipnavigation/10.htm|deadlink=no}}</ref>

90° курс мөйөшө (уң йәки һул бортҡа) траверз тип атала.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==

* [[Компас|Комп.]]
* Пеленга
* [[Географик координаталар]]
* Суднолар курсы
* Секстант
* [[Зенит]]
* Засечка (координаталарын билдәләү)

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр|2}}

== Әҙәбиәт ==

** [[:ru:Кононович,_Эдвард_Владимирович|Кононович Э. В.]], [[:ru:Мороз,_Василий_Иванович|Мороз В. И.]] Общий курс астрономии. М.: Едиториал УРСС, 2004. — 544 с. — [[:ru:Special:BookSources/5354008662|ISBN 5-354-00866-2]].
** [http://yunc.org/%D0%90%D0%B7%D0%B8%D0%BC%D1%83%D1%82 Энциклопедический словарь юного географа-краеведа.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20221006144616/https://yunc.org/%d0%90%d0%b7%d0%b8%d0%bc%d1%83%d1%82 |date=2022-10-06 }} / Ред. колл., ''[[:ru:Карпов,_Георгий_Владимирович|Карпов Г. В.]]'' (сост.) и др. — М.: [[:ru:Педагогика_(издательство)|Педагогика]], 1981. — 384 с. — С. 9—10.
** {{Из КНЭ|1|119|Азимут}}
** {{ВТ-ЭСБЕ|Азимут светила}}
*

== Һылтанмалар ==

* [http://tyr-zo.narod.ru/liter/enc_tyr/inc_a.htm#%D0%B05 Энциклопедия туристар: азимут]
[[Категория:Күк координаталары системаһы]]
[[Категория:Мөйөштәр]]
[[Категория:Геодезия]]
[[Категория:Навигация]]