Алгебра битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{другие значения}}
[[Файл:Right concoid.svg|мини|справа|200px|Өс үлсәмле [[төҙөк коноид]], <center><math>x=v \times \cos(u)</math>, <math>y=v \times \sin(u)</math>, <math>z=2 \times \sin(u)</math> </center> алгебраик тригонометрик тигеҙләмәләре менән бирелә.]]
'''А́лгебра''' («''аль-джабр''» [[Ғәрәп теле|ғәрәп]] һүҙенән, ''«тулыландырыу»'', ''«бәйләнеш»'', ''«йомғаҡлау»'' аңлата<ref name=A6>''Александрова Н. В.'' Математические термины.(справочник). М.: Высшая школа, 1978, стр. 6.</ref>) — [[Математика|математиканың]] бүлеге, уны [[арифметика]]ны дөйөмләштереү һәм киңәйтеү тип атап була.

«Алгебра» һүҙе шулай уҡ төрлө [[алгебраик система]]лар атамаларында ҡулланыла.
А́лгебра математика фәненең бер бүлеге, һанлы системаларҙың дөйөм үҙсәнлектәрен, хәреф тамғалары ҡулланып төҙөлгән тигеҙләмәләр ярҙамында мәсьәләләр сисеүҙең дөйөм ысулдарын өйрәнә. Баштарак хәрефле аңлатмалар, хәрефтәрҙән торған формулаларҙы үҙгәртеү гилеме булараҡ үҫкән. XVII быуат ахыры — XIX быуат баштарында алгебра, беренсе сиратта, тигеҙләмәләр тураһындағы фән булып формалаша. Хәҙерге заман алгебраһы үҙсәнлектәре рациональ һандарҙы ҡушыу һәм ҡабатлау ғәмәлдәренә аҙмы-күпме дәрәжәлә оҡшаған төрлө тәбиғәтле объекттар системаһын өйрәнә<ref name="BSE_Algebra"/>. Ундай ғәмәлдәр — алгебраик ғәмәлдәр тип, улар буйһына торған закондар аксиомалар тип атала. Ҡағиҙә булараҡ, аксиомалар геометрия, математик анализ, физика, алгебраның уҙ мәсьәләләрен сискәндә барлыҡҡа килә. Ул алгебраик ғәмәлдәре билдәләнгән системаларҙы үҙсәнлектәренә ҡарап классификациялай һәм шул системаларҙа тәбиғи рәүештә барлыҡҡа килгән төрлө мәсьәләләрҙе өйрәнә.

== Алгебра бүлектәре ==
Алгебраны түбәндәге бүлектәргә бүлеп була:
* [[элементар алгебра]] — алгебраның иң боронғо бүлеге, алгебраик аңлатмаларҙы, [[матди һандар|матди]] һәм [[комплекслы һандар]] өҫтөндә [[тигеҙләмә|тигеҙләмәләрҙе]] өйрәнә. Унда [[Математик константа|даими дәүмәл]] һәм үҙгәреүсәндәр хәреф символдар менән тамғаланалар. Элементар алгебрала ошо символдарҙы ҡулланып [[Математик формула|математик аңлатмаларҙы]] һәм [[Тигеҙләмә|тигеҙләмәләрҙе]] үҙгәртеү ҡағиҙәләре бар. Мәктәптә ғәҙәттә ''алгебра'' исеме аҫтында уҡытыла<ref name="MathEnc_Algebra"/>.
* [[абстракт алгебра]], йәғни ''юғары алгебра'' — ул [[ялан (алгебра)|яландар]], [[төркөм|төркөмдәр]] һәм [[ҡулса (алгебра)|ҡулсалар]] кеүек дөйөм [[алгебраик система|алгебраик системаларҙы]] [[аксиома]]лаштырып өйрәнеүсе математик фән.
* '''[[Универсаль алгебра]]''', бөтә алгебраик структурала өсөн дөйөм үҙсәнлектәрҙе өйрәнә (дөйөм алгебраның аҫбүлеге булып һынала).
* [[Һыҙыҡлы алгебра]] [[векторлы арауыҡ|векторлы арауыҡтарҙың]] ([[Матрица (математика)|матрицаларҙы]] ла индереп) үҙсәнлектәрен өйрәнә.
* '''[[Алгебраик комбинаторика]]''' — абстракт алгебра ысулдарын ҡулланып [[комбинаторика]] мәсьәләләрен өйрәнә, математик объекттар өҫтөндә символик манипуляциялар өсөн [[алгоритм|алгоритмдарҙы]] булдырыу һәм өйрәнеү менән шөғөлләнә.

== Алгебраик системалар ==
«Алгебра» һүҙе шулай уҡ төрлө [[алгебраик система]]лар атамаларында ҡулланыла:
* [[ҡулса өҫтөндә алгебра]]
* [[булева алгебра]]
* [[сигма-алгебра]]

== Этимология ==
Был термин тәүге тапҡыр [[825]] йылда ғәрәп ғалимы [[Аль-Хорезми]] хеҙмәтендә осрай. Унда «аль-джабр» һүҙе алыусыларҙы бер өлөштән икенсе өлөшкә күсереүҙе аңлата, уның тура мәғәнәһе — «тулыландырыу».
  

== Элементар алгебра ==
{{Основная статья|Элементарная алгебра}}
[[Файл:Quadratic formula.svg|thumb|[[Квадрат тигеҙләмә тамырҙары формулаһы]] икенсе дәрәжә <math>ax^2 + bx +c=0</math> тигеҙләмәһенең сығарылышын уның <math>a, b, c</math>, бында <math>a</math> нулгә тигеҙ түгел, коэффициенттары аша күрһәтә.]][[Элементар алгебра]] — алгебраның иң төп төшөнсәләрен өйрәнеүсе бүлеге. Ғәҙәттә [[Арифметика|арифметиканың]] төп төшөнсәләрен өйрәнгәндән һуң өйрәнелә. Арифметикала һандар һәм улар өҫтөндә иң ябай ғәмәлдәр (+, −, ×, ÷) өйрәнелә. Алгебрала һандар [[Үҙгәреүсән дәүмәл|үҙгәреүсәндәр]] менән (<math>a, b, c, x, y</math> һәм башҡалар) алмаштырыла. Ошолай эшләү бик уңайлы, сөнки:
* Арифметика закондарын (мәҫәлән, теләһә ниндәй <math>a</math> һәм <math>b</math> өсөн <math>a + b = b + a</math>) дөйөм күренештә күрһәтергә мөмкинлек бирә, был [[Ысын һан|ысын һандарҙың]] үҙсәнлектәрен системалы өйрәнеүгә беренсе аҙым булып тора.
* «Билдәһеҙ дәүмәл» төшөнсәһе индерергә, [[Тигеҙләмә|тигеҙләмәләр]] төҙөргә һәм уларҙы сығарыу ысулдарын өйрәнергә мөмкинлек бирә. (Миҫал өсөн, «<math>3x + 1 = 10</math>» булырлыҡ ''x'' һанын табырға, дөйөм осраҡта, «<math>ax + b = c</math> булырлыҡ ''x'' һанын табырға». Был, үҙгәреүсәндең ҡиммәтен табыу һандарҙың тәбиғәтенә түгел, ә улар араһындағы ғәмәлдәргә бәйле тигән һығымтаға килтерә.)
* [[Функция (математика)|Функция]] төшөнсәһен индерергә мөмкинлек бирә. (Миҫал өсөн, «Әгәр һеҙ <math>x</math> [[билет]] һатһағыҙ, һеҙҙең килем <math>3x - 10</math> [[һум]] тәшкил итә, йәки <math>f(x) = 3x - 10</math>, бында <math>f</math> — функция, һәм <math>x</math> — функция уға бәйле булған һан»)
 

== Һыҙыҡлы алгебра ==
{{Основная статья|Линейная алгебра}}
Һыҙыҡлы алгебра — алгебраның векторҙарҙы, [[Векторлы арауыҡ|векторлы]], йәки һыҙыҡлы арауыҡтарҙы, [[Һыҙыҡлы сағылыш|һыҙыҡлы сағылыштарҙы]] һәм [[Һыҙыҡлы алгебраик тигеҙләмәләр системаһы|һыҙыҡлы алгебраик тигеҙләмәләр системаларын]] өйрәнеүсе бүлеге. [[Билдәләүсе|билдәләүселәр]] теорияһын, [[Матрица (математика)|матрицалар]] теорияһын, формалар теорияһын (мәҫәлән, [[квадратик форма]]лар), инварианттар теорияһы (өлөшләтә), [[тензорлы иҫәпләмә]] (өлөшләтә)<ref name="BSE_LAlgebra"/> шулай уҡ һыҙыҡлы алгебраға индерәләр. Хәҙерге заман һыҙыҡлы алгебраһы векторлы арауыҡтарҙы<ref name="MathEnc_LAlgebra"/> өйрәнеүгә төп баҫым яһай.

: <math> F </math> [[Ялан (алгебра)|яланы]] өҫтөндә '''һыҙыҡлы''', йәки '''векторлы арауыҡ''' <math>V \left( F \right)  </math> — ул тәртипкә килтерелгән дүртәү <math>(V,F,+,\cdot)</math>, бында
: <math>V</math> — '''векторҙар''' тип аталған, ирекле тәбиғәтле элементтарҙың [[буш булмаған күмәклек|буш булмаған күмәклеге]];
: <math>F</math> — элементтары '''скалярҙар''' тип аталған (алгебраик) ялан;
: <math>+\colon V \times V \to V</math> — <math>V</math> күмәклегенең һәр <math>\mathbf{x}, \mathbf{y}</math> элементтар парына <math> V</math> күмәклегенең <math> \mathbf{x} + \mathbf{y}</math> тип тамғаланған берҙән бер элементын ярашлы ҡуйыусы, векторҙарҙы ҡушыу ғәмәле;
: <math>\cdot\colon F\times V\to V</math> — векторҙарҙы скалярҙарға ҡабатлау ғәмәле, ул <math>\in F</math> яланының һәр <math>\lambda</math> элементына һәм <math>V</math> күмәклегенең һәр <math>\mathbf{x}</math> элементына <math>V</math> күмәклегең <math>\lambda\mathbf{x}</math> тип тамғаланған берҙән бер элементын ярашлы ҡуя;
шуның менән бергә бирелгән [[Операция (математика)|ғәмәлдәр]] түбәндәге аксиомаларҙы — һыҙыҡлы (векторлы) арауыҡ аксиомаларын ҡәнәғәтләндерә:
# теләһә ниндәй <math>\mathbf{x}, \mathbf{y}\in V</math> өсөн <math>\mathbf{x} + \mathbf{y} = \mathbf{y} + \mathbf{x}</math> (''ҡушыуҙың коммутативлығы'');
# теләһә ниндәй <math>\mathbf{x}, \mathbf{y}, \mathbf{z} \in V</math> өсөн <math>\mathbf{x} + (\mathbf{y} + \mathbf{z}) = (\mathbf{x} + \mathbf{y}) + \mathbf{z}</math>(''ҡушыуҙың ассоциативлығы'');
# теләһә ниндәй <math>\mathbf{x} \in V</math> өсөн шундай <math>\theta \in V</math> элементы бар, бында <math>\mathbf{x} + \theta = \mathbf{x}</math> (''ҡушыуға ҡарата нейтраль элементтың булыуы''), шуның менән бергә <math>V</math> буш түгел;
# теләһә ниндәй <math>\mathbf{x} \in V</math> өсөн шундай <math>-\mathbf{x} \in V</math> элементы бар, бында <math>\mathbf{x} + (-\mathbf{x}) = \theta</math> (''ҡушыуға ҡарата ҡапма ҡаршы элементтың булыуы'').
# <math>\alpha(\beta\mathbf{x}) = (\alpha\beta)\mathbf{x}</math> (''скалярға ҡабатлауҙың ассоциативлығы'');
# <math>1\cdot\mathbf{x} = \mathbf{x}</math> (''унитарлыҡ: F яланының нейтраль(ҡабатлау буйынса) элементына ҡабатлау векторҙы һаҡлай'').
# <math>(\alpha + \beta)\mathbf{x} = \alpha \mathbf{x} + \beta \mathbf{x}</math> (''векторға ҡабатлауҙың скалярҙарҙы ҡушыуға ҡарата дистрибутивлығы'');
# <math>\alpha(\mathbf{x} + \mathbf{y}) = \alpha \mathbf{x} + \alpha \mathbf{y}</math>(''скалярға ҡабатлауҙың векторҙарҙы ҡушыуға ҡарата дистрибутивлығы'').

[[Геометрия]]ла өйрәнелгән [[Евклид арауығы|Евклид арауыҡтарына]], [[Аффинлы арауыҡ|аффинлы арауыҡтарға]], шулай уҡ бик күп башҡа арауыҡтарға билдәләмә векторлы арауыҡтар аша бирелә. [[Ялан (алгебра)|Ялан]] өҫтөндә векторлы арауыҡтың [[автоморфизм]]дары ҡабатлауға ҡарата төркөм, үҙенсәлекле булмаған [[Квадрат матрица|квадрат матрицаларҙың]] [[Төркөмдәрҙең изоморфизмы|изоморфлы]] төркөмөн төҙөйҙәр, был һыҙыҡлы алгебраны [[төркөмдәр теорияһы]], атап әйткәндә, төркөмдәрҙең һыҙыҡлы күрһәтмәһе теорияһы менән бәйләй<ref name="MathEnc_LAlgebra"/>

Һыҙыҡлы алгебрала ҡулланылған n-үлсәмле векторлы арауыҡтарҙан [[Сикһеҙ үлсәмле арауыҡ|сикһеҙ үлсәмле һыҙыҡлы арауыҡтарға]] күсеү [[Функциональ анализ|функциональ анализдың]] ҡайһы бер бүлектәрендә сағылыш таба<ref name="BSE_LAlgebra"/>. Унан башҡа тәбиғи дөйөмләштереү булып ялан урынына ирекле [[Ҡулса (математика)|ҡулсаларҙы]] ҡулланыу тора. Ирекле ҡулса өҫтөндә [[Ҡулса өҫтөндә модуль|модуль]] өсөн һыҙыҡлы алгебраның төп теоремалары үтәлмәй. Ялан өҫтөндә векторлы арауыҡтарҙың һәм ҡулса өҫтөндә модулдәрҙең дөйөм үҙсәнлектәре [[:en:K-theory|алгебраик К-теорияла]] өйрәнелә<ref name="MathEnc_LAlgebra"/>.

== Дөйөм алгебра ==
{{Основная статья|Общая алгебра}}
Дөйөм алгебра төрлө алгебраик системаларҙы өйрәнеү менән шөғөлләнә. Унда объекттар өҫтөндә ғәмәлдәрҙең үҙсәнлектәре асылда объекттарҙың тәбиғәтенә бәйһеҙ рәүештә өйрәнелә<ref name="BSE_Algebra"/>. Ул тәү сиратта төркөмдәр һәм ҡулсалар теорияһын үҙ эсенә ала. Алгебраик системаларҙың икеһе өсөн дә хас булған дөйөм үҙсәнлектәр яңы алгебраик системалар: рәшәткәләр, категориялар, универсаль алгебралар, моделдәр, ярымтөркөмдәр һәм квазитөркөмдәр ҡарауға килтерә. Тәртипкә килтерелгән һәм топологик алгебраларҙы, өлөшләтә тәртипкә килтерелгән һәм топологик төркөмдәр һәм ҡулсаларҙы, шулай уҡ дөйөм алгебраға индерәләр<ref name="MathEnc_AAlgebra"/>.

Дөйөм алгебраның теүәл генә сиге юҡ. Уға шулай уҡ яландар, сикле төркөмдәр теорияларын, сикле үлсәмле [[Ли алгебраһы|Ли алгебраларын]] индерергә мөмкин<ref name="MathEnc_AAlgebra"/>.

=== Төркөмдәр теорияһы ===
{{main|Теория групп}}
Буш булмаған <math>G</math> күмәклеге унда бирелгән <math>*\,\colon G \times G \to G</math> [[бинар операция|бинар операцияһы]] менән, әгәр түбәндәге аксиомалар үтәлһә, <math>(G,*)</math> [[Төркөм (математика)|төркөмө]] тип атала:

# '''[[Ассоциативлыҡ (математика)|ассоциативлыҡ]]''': <math>\forall (a, b, c\in G): (a*b)*c = a*(b*c)</math>;
# '''[[нейтраль элемент|нейтраль элементтың]] булыуы''': <math>\exists e \in G \quad \forall a \in G:(e*a=a*e=a)</math>;
# '''[[кире элемент|кире элементтың]] булыуы''': <math>\forall a \in G \quad \exists a^{-1}\in G: (a*a^{-1}=a^{-1}*a=e)</math>

[[Файл:Cayley graph of F2.svg|справа|150px|мини|2 тәртиптәге ирекле төркөм графы]]
[[Төркөм (математика)|Төркөм]] төшөнсәһе [[симметрия]]ны һәм геометрик объекттарҙың эквивалентлығын рәсми тасуирлау һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килә. Төркөм төшөнсәһенә башланғыс биргән [[Галуа теорияһы]]нда төркөмдәр, тамырҙары булып ниндәйҙер [[полиномиаль тигеҙләмә|полиномиаль тигеҙләмәнең]] тамырҙары торған тигеҙләмәләр симметрияһын тасуирлау өсөн ҡулланыла. Төркөмдәр [[математика]]ла һәм тәбиғәт фәндәрендә һәр ерҙә, йыш ҡына ([[автоморфизмдар төркөмө]]) объекттарының эске [[симметрия|симметрияһын]] күрһәтеү өсөн ҡулланыла. Дөйөм алгебраның бөтә структуралары тиерлек — төркөмдәрҙең айырым осраҡтары.

=== Ҡулсалар теорияһы ===
'''Ҡулса''' — ул, түбәндәге үҙсәнлектәргә эйә булған, ('''ҡушыу''' һәм '''ҡабатлау''' тип аталған) ике [[бинар операция]]: + һәм × бирелгән ''R'' [[Күмәклек|күмәклеге]]:

# <math>\forall a, b \in R \left(a + b = b + a\right)</math> — ҡушыуҙың [[Коммутатив операция|коммутативлығы]];
# <math>\forall a, b, c \in R \left(a + (b + c)) = ((a + b) + c\right)</math> — ҡушыуҙың [[Ассоциатив операция|ассоциативлығы]];
# <math>\exists 0 \in R\; \forall a \in R \left(a + 0 = 0 + a = a\right)</math> — ҡушыуға ҡарата нейтраль элементтың булыуы;
# <math>\forall a \in R\; \exists b \in R \left(a + b =  b + a = 0\right)</math> — ҡушыуға ҡарата ҡапма-ҡаршы элементтың булыуы;
# <math>\forall a, b, c \in R\; (a \times b) \times c=a \times (b \times c)</math> — ҡабатлауҙың ассоциативлығы (ҡайһы бер авторҙар был аксиоманың үтәлеүен талап итмәйҙәр<ref>{{Из|МЭ|http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_mathematics/3339/НЕАССОЦИАТИВНЫЕ|Неассоциативные кольца и алгебры}}</ref>)
# <math>\forall a, b, c \in R \left\{\begin{matrix} a \times (b + c) = a \times b + a \times c \\ (b + c) \times a = b \times a + c \times a \end{matrix}\right.  </math> — [[дистрибутивлыҡ]].

== Универсаль алгебра ==
{{Основная статья|Универсальная алгебра}}
Универсаль алгебра дөйөм алгебраның бөтә алгебраик системалар өсөн хас булған үҙсәнлектәрҙе өйрәнеүсе махсус бүлеге булып тора. [[Алгебраик система]] бирелгән сикле арлы (сикһеҙ булырға ла мөмкин) ғәмәлдәр һәм сикле арлы бәйләнештәр йыйылмаһы менән ирекле буш булмаған күмәклектән ғибәрәт: <math>\mathfrak A = \langle A, F, R\rangle</math>, <math>F = \langle f_1:A^{n_1} \to A, \dots f_i:A^{n_i} \to A, \dots \rangle</math>, <math>R= \langle r_1 \subseteq A^{m_1}, \dots r_i \subseteq A^{m_i}, \dots \rangle</math>. <math>A</math> күмәклеге был осраҡта системаның эйәһе (йәки төп күмәклек) тип атала, ә функциональ һәм предикатлы символдарҙың уларҙың [[арлыҡ]]тары менән йыйылмаһы <math>\langle F, R, \langle n_1, \dots n_i, \dots \rangle , \langle m_1 \dots m_i, \dots \rangle \rangle</math> — уның [[Сигнатура (математик логика)|сигнатураһы]] тип атала. Бәйләнештәр күмәклеге буш булған система [[Алгебра (универсаль алгебра)|универсаль алгебра]] (предмет контексында — йышыраҡ ябай ғына алгебра) тип атала, ә ғәмәлдәр күмәклеге буш булған система — модель йәки бәйләнештәр системаһы, реляцион система тип атала.

Универсаль алгебра терминдарында, мәҫәлән, ҡулса — ул шундай [[Алгебра (универсаль алгебра)|универсаль алгебра]] <math>\left(R, +, \times \right)</math>, бында <math>\left(R, + \right)</math> алгебраһы — [[Абель төркөмө]], һәм <math>+</math> ғәмәле <math>\times</math> ҡарата уңдан һәм һулдан [[Дистрибутивлыҡ|дистрибутив]]. Ҡулса, әгәр мультипликатив [[Группоид (алгебра)|группоид]] [[ярымтөркөм]] булһа, '''ассоциатив''' тип атала.

Бүлек асылда универсаль алгебраларҙы ла, шулай уҡ бер үк ваҡытта булған структураларҙы: <math> \mathbf{End} \mathfrak A</math> бөтә эндоморфизмдарҙың моноидын, <math> \mathbf{Aut} \mathfrak A</math> бөтә автоморфизмдар төркөмөн, <math> \mathbf{Sub} \mathfrak A</math> бөтә аҫалгебралар рәшәткәһен һәм <math>\mathbf{Con} \mathfrak A</math> бөтә конгруэнцияларҙы ҡарай<ref name="MathEnc_UAlgebra"/>.

Универсаль алгебра логика һәм алгебраның тоташҡан урыны<ref name="MathEnc_AAlgebra"/>.

== Тарихи очерк ==
Алгебраның башланғысы бик боронғо замандарға барып тоташа. [[Натураль һан]]дар һәм [[Кәсер (математика)|кәсерҙәр]] өҫтөндә арифметик ғәмәлдәр — иң ябай [[алгебраик ғәмәлдәр]] — тәүге математик текстарҙа осрайҙар<ref name="MathEnc_Algebra"/>. Б.э. тиклем 1650 йылда уҡ [[Боронғо Египетта математика|Египет]] күсереп яҙыусылары ситләштерелгән беренсе дәрәжә тигеҙләмәләрҙе һәм иң ябай икенсе дәрәжә тигеҙләмәләрҙе эшләй белгәндәр, уларға [[Ринд папирусы]]нан 26-сы һәм 33-сө мәсьәләләрҙе һәм [[Мәскәү математик папирусы|Мәскәү папирусынан]] 6-сы мәсьәләне индерәләр. Мәсьәләләрҙең сығарылышы [[Ялған фекер ҡағиҙәһе|ялған фекер ҡағиҙәһенә]] нигеҙләнгән тип фаразлана{{sfn|История математики, т. I|1970|с=29—30}}. Ошо уҡ ҡағиҙәне, бик һирәк булһа ла, Вавилонлылар ҡулланғандар{{sfn|История математики, т. I|1970|с=42}}.

[[Вавилон математикаһы|Вавилон математиктары]] квадрат тигеҙләмәләрҙе сығара белгәндәр. Улар тик ыңғай коэффициенттар һәм тигеҙләмә тамырҙары менән эш иткәндәр, сөнки тиҫкәре һандарҙы белмәгәндәр. Төрлө реконструкциялар буйынса [[Вавилон]]да йә сумманың квадраты ҡағиҙәһен, йә сумма һәм айырма ҡабатландығы өсөн ҡағиҙәне белгәндәр, шуның менән бергә тамырҙы иҫәпләү ысулы тулыһынса хәҙерге формула менән тап килә. Өсөнсө дәрәжә тигеҙләмәләр ҙә осрай{{sfn|История математики, т. I|1970|с=42—46}}. Бынан тыш, Вавилонда махсус терминология индерелгән була, беренсе билдәһеҙҙе («оҙонлоҡто»), икенсе билдәһеҙҙе («киңлекте»), өсөнсө билдәһеҙҙе («тәрәнлекте»), шулай уҡ математик символдар тип иҫәпләп булған төрлө сығарылма дәүмәлдәрҙе («оҙонлоҡ» һәм «киңлек» ҡабатландығы булған «яланды», «оҙонлоҡ», «киңлек» һәм «тәрәнлек» ҡабатландығы булған «күләмде») тамғалау өсөн [[Шумер яҙмаһы|шумер шына яҙыулы тамғалары]] ҡулланыла. Мәсьәләләр һәм терминдарҙың геометрик сығышына ҡарамаҫтан, улар абстрактлаштырып ҡулланыла, атап әйткәндә, «майҙан» һәм «оҙонлоҡ» бер иш тип һанала{{sfn|История математики, т. I|1970|с=42}}. Квадрат тигеҙләмәләрҙе сығарыу өсөн төрлө тождестволы алгебраик үҙгәртеүҙәр башҡара, билдәһеҙ дәүмәлдәр менән эш итергә белергә кәрәк була. Шулай итеп, сығарыу өсөн алгебраик ысулдар менән ҡуллана белергә кәрәк булған тотош мәсьәләләр класы бүленеп сыға{{sfn|История математики, т. I|1970|с=42—46}}.

Квадраттың яғы менән диагонале сағыштырғыһыҙ булыуы асыҡланғандан һуң, [[Боронғо Грецияла математика|грек математикаһы]] кризис кисерә, уны хәл итеүгә [[геометрия]]ны математиканың нигеҙе итеп һайлау һәм алгебраик ғәмәлдәрҙе геометрик дәүмәлдәр өсөн билдәләү булышлыҡ итә. [[Евклид]]тың «[[Евклидтың Башланғыстары|Башланғыстарының]]» икенсе китабы, [[Архимед]]тың һәм [[Аполлоний Пергский|Аполлоний]]ҙың хеҙмәттәре [[Геометрик алгебра|Геометрик алгебраға]] бағышланған. [[Киҫек|Киҫектәр]], [[тура дүртмөйөштәр]] һәм [[параллелепипед]]тар ҡулланыу менән ҡушыу, алыу һәм ҡабатлау (ике киҫектә төҙөлгән тура дүртмөйөш) билдәләнә. Бындай күҙаллау ҡабатлауҙың ҡушыуға ҡарата дистрибутивлыҡ законын, сумманың квадраты өсөн тождествоны иҫбатларға мөмкинлек бирә. Алгебра башта планиметрияға нигеҙләнә һәм тәү сиратта квадрат тигеҙләмәләрҙе сығарыу өсөн ҡулайлаштырыла{{sfn|История математики, т. I|1970|с=78—80}}. Шуның менән бергә [[Пифагорсылар]] тарафынан әйтеп бирелгән [[кубты икеләтеү]] һәм [[Мөйөш трисекцияһы|мөйөштөң трисектрисаларын төҙөү]], төҙөк күпмөйөштәр төҙөү тураһында мәсьәләләр алгебраик тигеҙләмәләргә ҡайтып ҡала{{sfn|История математики, т. I|1970|с=82—86}}. Куб тигеҙләмәләрҙе сығарыу Архимедтың хеҙмәттәрендә үҫеш ала («Шар һәм цилиндр тураһында» һәм «Коноидтар һәм сфероидтар тураһында» яҙмалары), ул дөйөм күренештә <math>x^3+ax+b=0</math> тигеҙләмәһен тикшерә. Айырым мәсьәләләр [[конус киҫелештәре]] ярҙамында сығарыла{{sfn|История математики, т. I|1970|с=86—87}}.

Көтөлмәгән, арифметикаға нигеҙләнгән алгебраға күсеү [[Диофант Александрийский|Диофанттың]] хеҙмәттәрендә барлыҡҡа килә, ул хәреф тамғалауҙар индерә: Билдәһеҙ һанды ул «һан» тип, билдәһеҙҙең икенсе дәрәжәһен — «квадрат», өсөнсө жәрәжәһен — «куб», дүртенсе дәрәжәһен — «квадрато-квадрат», бишенсе дәрәжәһен — «квадрато-куб», алтынсы дәрәжәһен — «кубо-куб» тип атай. Шулай уҡ ул тиҫкәре дәрәжәләр, ирекле быуын, тиҫкәре һан (йәки алыу) өсөн тамғалау һәм тигеҙлек тамғаһын индерә. Диофант кәметеүсене тигеҙләмәнең бер яғынан икенсе яғына күсереү ҡағиҙәһен һәм тигеҙ быуындарҙы ҡыҫҡартыу ҡағиҙәһен белгән{{sfn|История математики, т. I|1970|с=144—146}}. Өсөнсө һәм дүртенсе дәрәжә тигеҙләмәләрҙе тикшереп, Диофант, кәкре һыҙыҡта рациональ нөктәне табыу өсөн геометрик алгебраның, кәкре һыҙыҡтың рациональ нөктәһендә тейеүсе үткәреү йәки ике рациональ нөктә аша тура һыҙыҡ үткәреү кеүек ысулдарын ҡуллана. X быуатта Диофанттың үҙенең ысулдарын тасуирлаған «Арифметика» китабы ғәрәп теленә тәржемә ителә, ә XVI быуатта Көнбайыш Европаға барып етә, ул [[Ферма, Пьер|Ферма]] һәм [[Виет, Франсуа|Виеттың]] хеҙмәттәренә йоғонто яһай. Диофанттың идеяларын шулай уҡ [[Эйлер, Леонард|Эйлерҙың]], [[Якоби, Карл Густав Якоб|Якоби]], [[Пуанкаре, Анри|Пуанкаре]] һәм башҡа математиктарҙың хеҙмәттәрендә XX быуат баштарына тиклем күрергә мөмкин. Хәҙерге ваҡытта Диофант мәсьәләләрен [[Алгебраик геометрия|алгебраик геометрияға]] ҡайтарып ҡалдырыу ҡабул ителгән{{sfn|История математики, т. I|1970|с=146—150}}.

Хәҙерге заманға тиклем 2000 йыл элек [[Боронғо Ҡытайҙа математика|Ҡытай ғалимдары]] беренсе дәрәжә тигеҙләмәләрҙе һәм уларҙың системаларын, шулай уҡ квадрат тигеҙләмәләрҙе эшләй белгәндәр (ҡарағыҙ. [[Математика в девяти книгах]]). Улар хатта тиҫкәре һәм иррациональ һандарҙы белгәндәр. Ҡытай телендә һәр символ төшөнсәне аңлатҡанлыҡтан, ҡыҫҡартыуҙар булмай. XIII быуатта ҡытайлылар биномиаль коэффициенттарҙы төҙөү законын асҡандар, ул хәҙерге ваҡытта «[[Паскаль өсмөйөшө]]» булараҡ билдәле. Европала ул тик 250 йыл үткәс кенә билдәле була<ref name="М.Я.Выгодский">''М. Я. Выгодский'' «Справочник по элементарной математике»</ref>.

[[Файл:Image-Al-Kitāb al-muḫtaṣar fī ḥisāb al-ğabr wa-l-muqābala.jpg|thumb|[[Аль-Хорезми]]ҙың ''[[Китаб аль-джебр ва-ль-мукабала]]'' китабынан бит]]
«Алгебра» термины Урта Азия ғалимы [[Аль-Хорезми]]ҙың «[[Краткая книга об исчислении аль-джабра и аль-мукабалы]]» ([[825 йыл]]) китабынан алына. «аль-джабр» һүҙе кәметеүсене [[тигеҙләмә|тигеҙләмәнең]] бер яғынан икенсе яғына күсереү ғәмәлен аңлата һәм уның тура мәғәнәһе «ҡайтарыу»<ref name=A6/>.

XII быуатта алгебра Европаға килеп эләгә. Ошо ваҡыттан алып уның йылдам үҫеше башлана. 3 һәм 4 дәрәжә тигеҙләмәләрҙе сығарыу ысулы асыла. Тиҫкәре һәм комплекслы һандар киң танылыу ала. Теләһә ниндәй 4 дәрәжәнән юғары тигеҙләмәләрҙе алгебраик ысул менән сығарыу мөмкин түгел икәне иҫбат ителә.

XX быуаттың икенсе яртыһына тиклем алгебраны практик ҡулланыу, башлыса, бер нисә үҙгәреүсәнле [[Алгебраик тигеҙләмә|алгебраик тигеҙләмәләрҙе]] һәм [[тигеҙләмәләр системаһы]]н сығарыу менән сикләнә. XX быуаттың икенсе яртыһында техниканың яңы тармаҡтарының йылдам үҫеше башлана. [[Компьютер|Электрон-иҫәпләү машиналары]], [[мәғлүмәт]]те һаҡлау, эшкәртеү һәм тапшырыу ҡоролмалары, [[Радиолокацион станция|радар]] тибындағы күҙәтеү системалары барлыҡҡа килә. Техниканың яңы төрҙәрен проектлау һәм уларҙы ҡулланыу хәҙерге хәҙерге заман алгебраһын ҡулланмайынса мөмкин түгел. Шулай, [[Компьютер|электрон-иҫәпләү машиналары]] [[сикле автомат]]тар принцибы буйынса төҙөлгән. [[Компьютер|электрон-иҫәпләү машиналарын]] һәм электрон схемаларҙы проектлау өсөн [[Буль алгебраһы]] ысулдары ҡулланыла. [[Компьютер|ЭВМ]] өсөн хәҙерге программалау телдәре [[алгоритмдар теорияһы]] принциптарына нигеҙләнгән. [[Күмәклектәр теорияһы]] компьютерҙа [[мәғлүмәт]]те эҙләү һәм һаҡлау системаларында ҡулланыла.
[[Категориялар теорияһы]] [[Образдарҙы таныу теорияһы|образдарҙы таныу]] мәсьәләләрендә, программалау телдәре семантикаһын аныҡлағанда, һәм башҡа практик мәсьәләләрҙә ҡулланыла.
[[Код (мәғлүмәт теорияһы)|Мәғлүмәтте кодлау һәм кодты алыу]] [[төркөмдәр теорияһы]] ысулдары менән башҡарыла. [[Рекуррент формула|Рекуррент эҙмә-эҙлелектәр]] теорияһы [[Радиолокацион станция|радарҙар]] эшендә ҡулланыла. [[Экономика (фән)|Экономик]] иҫәпләүҙәр [[Теория Графтар теорияһы|графтар теорияһын]] ҡулланмайынса мөмкин түгел. [[Математик модель|Математик моделдәрҙе]] алгебраның бөтә бүлектәре лә киң ҡуллана.

== Әҙәбиәт ==
* {{книга |
  |заглавие=История математики: в 3 т.
  |ответственный=под редакцией [[Юшкевич, Адольф Павлович|А. П. Юшкевича]]
  |место=М. |издательство=Наука |год=1970 |том=[http://ilib.mccme.ru/djvu/istoria/istmat1.htm I: С древнейших времён до начала Нового времени] 
  |страниц=
  |ref = История математики, т. I}}

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|refs=
<ref name="BSE_Algebra">{{БСЭ3|статья= Алгебра | archiveurl = http://www.webcitation.org/6DQrsfVSg | archivedate = 2013-01-05}}</ref>
<ref name="BSE_LAlgebra">{{БСЭ3|статья= Линейная алгебра | archiveurl = http://www.webcitation.org/6DDVdUOJA | archivedate = 2012-12-27}}</ref>
<ref name="MathEnc_Algebra">{{книга|автор=[[Виноградов, Иван Матвеевич|Виноградов И. М.]]
 |часть = Алгебра |заглавие= Математическая энциклопедия | ссылка= 
 |место = М. |издательство=Советская энциклопедия |год=1977}}</ref>
<ref name="MathEnc_LAlgebra">{{книга|автор=[[Виноградов, Иван Матвеевич|Виноградов И. М.]]
 |часть = Линейная алгебра |заглавие= Математическая энциклопедия | ссылка= http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_mathematics/2759/ЛИНЕЙНАЯ
 |место = М. |издательство=Советская энциклопедия |год=1977}}</ref>
<ref name="MathEnc_UAlgebra">{{книга|автор=[[Виноградов, Иван Матвеевич|Виноградов И. М.]]
 |часть = Универсальная алгебра |заглавие= Математическая энциклопедия | ссылка= 
 |место = М. |издательство=Советская энциклопедия |год=1977}}</ref>
<ref name="MathEnc_AAlgebra">{{книга|автор=[[Виноградов, Иван Матвеевич|Виноградов И. М.]]
 |часть = Общая алгебра |заглавие= Математическая энциклопедия | ссылка= 
 |место = М. |издательство=Советская энциклопедия |год=1977}}</ref>
}}

== Әҙәбиәт ==
* ''Б. Л. ван-дер Варден''. Алгебра. М.: Наука, 1979
* ''С. Ленг'' Алгебра. М.: Мир, 1968

== Өҫтәмә мәғлүмәт ==
* [http://dmoz.org/World/Russian/%d0%9d%d0%b0%d1%83%d0%ba%d0%b0/%d0%9c%d0%b0%d1%82%d0%b5%d0%bc%d0%b0%d1%82%d0%b8%d0%ba%d0%b0/%d0%90%d0%bb%d0%b3%d0%b5%d0%b1%d1%80%d0%b0/ Русскоязычные ресурсы по алгебре] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130516211813/http://www.dmoz.org/World/Russian/%D0%9D%D0%B0%D1%83%D0%BA%D0%B0/%D0%9C%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%BC%D0%B0%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%B0/%D0%90%D0%BB%D0%B3%D0%B5%D0%B1%D1%80%D0%B0/ |date=2013-05-16 }} в [[Open Directory Project|Открытом Каталоге]].



== Һылтанмалар ==
{{wiktionary|алгебра}}
* {{dmoz|World/Russian/Наука/Математика/Алгебра}}
* Информация на начало [[XX век]]а: {{ВТ-ЭСБЕ|Алгебра}}
{{Внешние ссылки}}

{{Разделы математики}}

[[Категория:Алгебра|*]]
-->