Арифметика битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Һайланған мәҡәлә}}
[[Файл:Arithmetria.jpg|thumb|right|200px|Арифметика<br>''[[Бехам, Ганс Себальд|Ганс Себальд Бехам]]'', XVI быуат]]
'''Арифме́тика''' ({{lang-grc|ἀριθμητική|arithmētikḗ}} — {{lang-grc2|ἀριθμός|arithmṓs}} «һан» һүҙенән) — [[математика|математиканың]] [[Һан|һандарҙы]], улар араһындағы бәйләнеште һәм үҙсәнлектәрен өйрәнеүсе бүлеге. Арифметиканың өйрәнеү предметы булып һандар ([[Натураль һан|натураль]], [[Бөтөн һан|бөтөн]], [[Рациональ һан|рациональ]], [[Ысын һан|ысын]], [[Комплекслы һан|комплекслы]] һандар) һәм уларҙың үҙсәнлектәре тора. Арифметикала [[Үлсәү|үлсәүҙәр]], иҫәпләү ғәмәлдәре ([[ҡушыу]], [[алыу]], [[ҡабатлау]], [[Бүлеү|бүлеү]]) һәм иҫәпләү ысулдары ҡарала. Айырым бөтөн һандарҙың үҙсәнлектәрен өйрәнеү менән юғары арифметика, йәки [[һандар теорияһы]] шөғөлләнә. Теоретик арифметика һан төшөнсәһенә билдәләмә биреүгә һәм анализлауға иғтибар бүлә, ә формаль арифметика предикаттарҙың (логик хәбәр) һәм [[Аксиома|аксиомалар]]ҙың логик төҙөлөштәренә таянып эш итә. Арифметика иң боронғо һәм иң мөһим математик фәндәрҙең береһе; ул [[Алгебра|алгебра]], [[геометрия|геометрия]] һәм һандар теорияһы менән тығыҙ бәйләнгән<ref name="MathEnc_Arith"/><ref name="MathEnc_FormArith"/>.

Арифметиканың барлыҡҡа килеүенең сәбәбе булып иҫәпләүҙәргә һәм [[ауыл хужалығы|ауыл хужалығын]] үҙәкләштергәндәге мәсьәләләр менән бәйле иҫәп-хисапҡа практик мохтажлыҡ тора. Фән хәл итеүҙе талап иткән мәсьәләләр менән бергә үҫешә. Арифметиканың үҫешенә грек математиктары ҙур өлөш индерә — атап әйткәндә, философтар-һандар ярҙамында донъяның бөтә законлыҡтарын аңларға һәм тасуирларға тырышыусы пифагорсылар.
[[Урта быуаттар]]ҙа арифметиканы, [[неоплатонизм|неоплатониктар]]ға эйәреп, ете азат сәнғәт тип аталғандар иҫәбенә индергәндәр. Ул осорҙа арифметиканы төп практик ҡулланыу өлкәһе булып сауҙа, навигация, [[төҙөлөш]] тора. Ошоноң менән бәйле, тәү сиратта геометрик төҙөүҙәр өсөн кәрәк булған иррациональ һандарҙы [[Иҫәпләү математикаһы|яҡынса иҫәпләүҙәр]] ҙур әһәмиәткә эйә була. Арифметика бигерәк тә [[Һиндостан|Һиндостанда]] һәм ислам илдәрендә йылдам үҫешә, уларҙан математик белемдең өр яңы ҡаҙаныштары Көнбайыш Европаға үтеп инә; [[Рәсәйҙә математика тарихы|Рәсәйҙә]] математик белем менән «гректарҙан да, һәм латиндарҙан да» танышалар.

Яңы осор тыуыу менән диңгеҙҙә йөҙөү [[астрономия]]һы, [[механика]]һы, ҡатмарлашҡан коммерция иҫәпләүҙәре иҫәпләү техникаһына яңы талаптар ҡуя һәм арифметиканың артабанғы үҫешенә этәргес була. XVII быуат башында Непер [[логарифм]]дарҙы уйлап таба, ә аҙаҡ [[Пьер Ферма|Ферма]] [[Һандар теорияһы|һандар теорияһын]] арифметиканың үҙ-аллы бүлеге итеп сығара. Быуат аҙағына иррациональ һан тураһында рациональ яҡынлауҙар эҙмә-эҙлелеге булараҡ төшөнсә формалаша, ә артабанғы йөҙ йыллыҡ дауамында Ламберттың, [[Леонард Эйлер|Эйлерҙың]], [[Карл Фридрих Гаусс|Гаусстың]] хеҙмәттәре арҡаһында арифметика [[комплекслы һан|комплекслы]] дәүмәлдәр менән ғәмәлдәрҙе үҙ эсенә ала, һәм хәҙерге заман күренешен ала.

Арифметиканың артабанғы тарихы уның нигеҙҙәрен тәнҡит күҙлегенән ҡарау, уны дедуктив нигеҙләргә маташыу менән билдәле. Һан тураһында төшөнсәне теоретик нигеҙләүҙәр, беренсе сиратта, натураль һанға ҡәтғи билдәләмә биреү 1889 йылда әйтеп бирелгән Пеано аксиомалары менән бәйле. Арифметиканың формаль төҙөлөшөнөң ҡаршылыҡһыҙ булыуы Генцен тарафынан 1936 йылда күрһәтелә.

Дөйөм башланғыс белем биреүҙә арифметиканың нигеҙҙәренә элек-электән һәм өҙлөкһөҙ ҙур иғтибар бирелә.

== Арифметика предметы ==
[[Файл:Giuseppe Peano.jpg|200px|thumb|right|[[Пеано, Джузеппе|Джузеппе Пеано]] 1889 йылда [[Пеано аксиомалары|натураль һандар аксиомаларын]] әйтеп бирә]]
Арифметиканың предметы булып [[Һан|һанлы күмәклектәр]], һандарҙың үҙсәнлектәре һәм һандар өҫтөндә ғәмәлдәр тора<ref name="ebse"/>. Уға шулай уҡ иҫәпләү техникаһы, [[Үлсәү|үлсәүҙәр]]<ref name="brit-arithmetic"/>, һан төшөнсәһенең барлыҡҡа килеүе һәм үҫеше менән бәйле мәсьәләләрҙе лә индерәләр<ref name="MathEnc_Arith"/>. Арифметика, тәү сиратта, [[Натураль һан|натураль һандарҙы]] һәм [[Кәсер (математика)|кәсерҙәрҙе]] өйрәнә<ref name="bre">{{cite web|title=АРИФМЕ́ТИКА|url=http://bigenc.ru/mathematics/text/1828566|work=Большая российская энциклопедия|accessdate=2017-06-15|language=ru}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170627024754/http://bigenc.ru/mathematics/text/1828566 |date=2017-06-27 }}</ref>. Натураль һандар [[Күмәклек|күмәклегенең]] аксиоматик структураһы нигеҙендә, [[Бөтөн һан|бөтөн]], [[Ысын һан|ысын]] һәм [[Комплекслы һан|комплекслы һандарҙы]] ла индереп, башҡа һандар күмәклеген төҙөү тормошҡа ашырыла, уларҙы анализлау яһала<ref name="MathEnc_Arith"/>. Ҡайһы берҙә арифметика сиктәрендә шулай уҡ кватерниондар һәм башҡа гиперкомплекслы һандар ҡарала. Шуның менән бергә, Фробениус теоремаһынан, һан төшөнсәһен уның ниндәй ҙә булһа арифметик үҙсәнлеген юғалтмайынса комплекслы яҫылыҡтан ситкә киҫәйтеү мөмкин түгел икәне килеп сыға{{sfn|Арнольд|1938|с=3—5}}{{sfn|Понтрягин|1986|с=4—6}}.

Һандар өҫтөндә төп ғәмәлдәргә [[ҡушыу]], [[алыу]], [[ҡабатлау]] һәм [[Бүлеү (математика)|бүлеүҙе]]<ref name="ebse"/>, һирәгерәк — [[дәрәжәгә күтәреү]]ҙе, тамыр алыуҙы<ref name="brit-arithmetic"/> һәм һанлы [[Тигеҙләмә|тигеҙләмәләрҙе]]  сығарыуҙы индерәләр<ref name="ebse"/>. Арифметик ғәмәлдәрҙең тарихи исемлеге шулай уҡ иҫәпләүҙе, икеләтеүҙе (ҡабатлауҙан башҡа), икегә бүлеүҙе һәм ҡалдыҡлы бүлеүҙе (бүлеүҙән башҡа), арифметик һәм геометрик прогрессияларҙың суммаларын табыуҙы индерә<ref name="bell-12"/>. Джон Непер үҙенең «Логистическое искусство» китабында арифметик ғәмәлдәрҙе баҫҡыстарға бүлә: түбәнге баҫҡыста ҡушыу һәм алыу тора, артабанғыһында — ҡабатлау һәм бүлеү, артабан — дәрәжәгә күтәреү һәм тамыр алыу{{sfn|Депман|1965|с=195—199}}. Билдәле методист И. В. Арнольд өсөнсө баҫҡыс ғәмәлдәргә шулай уҡ [[логарифм]]лауҙы ла индерә{{sfn|Арнольд|1938|с=151—156}}. Ғәҙәттә арифметика тип, «квадратик формалар арифметикаһы», «матрицалар арифметикаһы» кеүек, төрлө объекттар өҫтөндә ғәмәлдәр башҡарыуҙы атайҙар<ref name="MathEnc_Arith"/>.

Асылда, практик ихтыяж өсөн кәрәк булған математик иҫәпләүҙәрҙе һәм үлсәүҙәрҙе (пропорциялар, [[процент]]тар, өсләтә ҡағиҙә), түбәнге, йәки практик арифметикаға индерәләр<ref name="ebse"/>, шул уҡ ваҡытта логик анализ кеүек һан төшөнсәләрен теоретик арифметикаға индерәләр<ref name="MathEnc_Arith"/>. Бөтөн һандарҙың үҙсәнлектәре, уларҙы өлөштөргә бүлеү, өҙлөкһөҙ кәсерҙәрҙе төҙөү [[Һандар теорияһы|һандар теорияһының]] состав өлөшө булып тора<ref name="MathEnc_Arith"/>, уны оҙаҡ ваҡыт юғары арифметика тип иҫәпләйҙәр<ref name="ebse"/>. Арифметика шулай уҡ [[Алгебра|алгебра]] менән тығыҙ бәйләнгән, ул ғәмәлдә операцияларҙы һандарҙың үҙенсәлектәрен һәм үҙсәнлектәрен иҫәпкә алмайынса өйрәнә<ref name="MathEnc_Arith"/><ref name="bse"/>. Дәрәжәгә күтәреү һәм тамыр алыу кеүек арифметик ғәмәлдәр алгебраның техник өлөшө булып тора. Ошоноң менән бәйле, Ньютон һәм Гаусс артынса, алгебраны арифметиканы дөйөмләштереү тип иҫәпләү ҡабул ителгән<ref name="ebse"/><ref name="brit-arithmetic"/>. Дөрөҫөн әйткәндә, арифметика, [[Элементар алгебра|элементар алгебра]] һәм һандар теорияһы араһында аныҡ ҡына сик юҡ. БСЭ-ла әйтелә: «''Алгебра хәреф тамғалауҙарын ҡулланып, һандар системаларының дөйөм үҙсәнлектәрен һәм мәсьәләләрҙе тигеҙләмәләр ярҙамында сисеүҙең дөйөм ысулдарын өйрәнә; арифметика конкрет бирелгән һандар менән иҫәпләү алымдары, ә үҙенең юғарыраҡ өлкәләрендә (ҡарағыҙ. Һандар теорияһы) — һандарҙың  нескәрәк индивидуаль үҙсәнлектәре менән  шөғөлләнә''»<ref name="bse_algebra"/>.

Башҡа академик фәндәр кеүек үк, арифметика ла принципиаль методологик проблемаларға юлыға; уның өсөн аксиомаларҙың ҡаршылыҡһыҙ һәм тулы булыу мәсьәләләрен тикшерергә кәрәк<ref name="ebse"/>. Арифметиканың предикаттар һәм аксиомаларының формаль системаһын логик төҙөү менән формаль арифметика шөғөлләнә<ref name="MathEnc_FormArith"/>.

== Иң ябай төшөнсәләр ==

=== Рәт һандары, натураль һандар ===
[[Файл:Three apples.svg|thumb|100px|right|Бер алма, ике алма, өс алма. Натураль һандар]]
{{main|Натураль һан}}
Иң ябай арифметик төшөнсә булып  рәт һандары тора. Иҫәпләү объекты булып төрлө элементтар йәки уларҙың күмәклектәре тора, мәҫәлән, алмалар һәм алмалар кәрзине. Рәт һаны ярҙамында элементтарҙы нумерларға һәм уларҙың дөйөм иҫәбен тамғаларға мөмкин.

Рәт һаны билдәле бер тигеҙ һандағы элементтары булған төркөмдәр менән иҫәпләүгә бәйле — мәҫәлән, алманы тиҫтәләп иҫәпләү. Ғәҙәттә был ике ҡулдағы бармаҡтар (нигеҙе <math>10</math>-ға тигеҙ), ләкин тарихи сығанаҡтарҙа <math>5, 11, 12, 20, 40, 60, 80</math>-ешәрләп төркөмләүҙәр бар. Төркөмдәге элементтар һаны иҫәпләү системаһы өсөн нигеҙ булып тора<ref name="bse"/>.

Иҫәпләүҙә килеп сыҡҡан һанлы рәтте натураль тип, ә уның элементтарын — натураль һандар тип атайҙар. Натураль рәт төшөнсәһе тәү башлап грек математигы Никомахтың хеҙмәттәрендә б. э. I быуатында, ә натураль һан төшөнсәһе — рим авторы Боэций хеҙмәттәрендә V быуат аҙағы — VI быуат башында осрай. Терминды дөйөм ҡулланыу XVIII быуатта Д’Аламбер хеҙмәттәренән башлана. [[Архимед]] үҙенең «Псаммит» исемле хеҙмәтендә, һандар рәтен сикһеҙ дауам итергә мөмкин тип әйтә, ләкин шуның менән бергә, реаль мәсьәләләр өсөн ҙур булмаған киҫеге лә етә тип әйтеп ҡуя{{sfn|Депман|1965|с=21—25}}. Натураль һандарҙы пифагорсылар йоп һәм таҡ һандарға бүлгән тип иҫәпләйҙәр, ул шулай уҡ [[Боронғо Египет|мысырлы]] Ринд папирусында ла бар. Пифагорсылар шулай уҡ [[Ябай һан|ябай]] һәм [[Ҡушма һан|ҡушма һандарҙы]] ла билдәләгәндәр{{sfn|Депман|1965|с=129—130}}.

=== Ҡушыу, ҡабатлау, дәрәжәгә күтәреү ===
[[Файл:Addition01.svg|thumb|100px|left|<math>3+2=5</math>]]
{{main|Ҡушыу|Ҡабатлау|Дәрәжәгә күтәреү}}
Натураль һандар өсөн ҡушыу һәм ҡабатлау ғәмәлдәре тәбиғи рәүештә билдәләнгәндәр. Күпмелер һанда предметтары булған ике йыйылманы берләштергәндә, яңы йыйылмала тәүге ике йыйылмала бергә булған тиклем предмет була. Әгәр беренсе йыйылмала <math>3</math> предмет, ә икенсеһендә — <math>2</math> предмет булһа, уларҙың суммаһында <math>2+3=5</math> предмет була. Күрһәтелгән ғәмәл ҡушыу тип атала һәм иң ябай [[Бинар операция|бинар операция]] булып тора<ref name="brit-arithmetic"/>. Сумманың дөрөҫлөгөн тикшереү өсөн ҡушыу таблицаһын белеү мотлаҡ түгел, предметтарҙы һанап сығыу етә{{sfn|История математики, т. I|1970|с=23—24}}.

Бер нисә бер төрлө күмәклектәрҙең  элементтарын күп тапҡыр ҡушыу был күмәклектәрҙең тәртибенә бәйле түгел, был икенсе бинар операцияны — ҡабатлауҙы билдәләргә мөмкинлек бирә<ref name="brit-arithmetic"/>. Ҡабатлауҙан башҡа, борон айырым арифметик ғәмәл — икеләтеү, йәки икегә ҡабатлау булған{{sfn|Депман|1965|с=212—232}}.

Ҡабатлауға ҡушыу аша билдәләмә биреүгә оҡшаш рәүештә, күп тапҡыр ҡабатлау дәрәжәгә күтәреү ғәмәлен билдәләргә мөмкинлек бирә.
==== Арифметиканың төп закондары ====
[[Файл:Commutativity.svg|300px|right|thumb|Ҡабатлауҙың урын алмаштырыу законы]]
{{main|Коммутатив операция|Ассоциатив операция|Дистрибутивлыҡ}}
Был ғәмәлдәрҙең үҙсәнлектәре тураһында биш закон әйтеп бирелгән, улар арифметиканың төп закондары тип иҫәпләнәләр{{sfn|Депман|1965|с=204}}:
* Ҡушыуҙың [[Коммутатив операция|Коммутативлыҡ: урын алмаштырыу законы]] ''ҡушылыусыларҙың урынын алмаштырыуҙан сумма үҙгәрмәй'' ти. Шундай уҡ закон ҡабатлау өсөн дә билдәле, ләкин унда, әлбиттә, ҡабатлашыусылар һәм ҡабатландыҡ тураһында әйтелә. Был закондарҙы алгебраик формала хәрефтәр менән тамғалап әйтеп бирергә мөмкин:
: <math>a+b=b+a</math>
: <math>a\cdot b=b\cdot a</math>
* Ҡушыуҙың [[Ассоциатив операция|Ассоциативлыҡ: төркөмләү законы]] ''бер нисә ҡушылыусыны ҡушҡанда, уларҙы теләһә ниндәй тәртиптә төркөмләргә мөмкин'' тип әйтә. Ҡабатлау өсөн шуға оҡшаш законда ҡабатлашысыларҙы ҡабатлау тураһында әйтелә. Был закондарҙы шулай уҡ алгебраик формала күрһәтергә мөмкин:
: <math>(a+b)+c=a+(b+c)</math>
: <math>(a\cdot b)\cdot c=a\cdot (b\cdot c)</math>
* [[Дистрибутивлыҡ|Дистрибутилыҡ: таратыу законы]] әйтә: ''сумманы һанға ҡабатлау өсөн, һәр ҡушылыусыны был һанға ҡабатларға һәм килеп сыҡҡан ҡабатландыҡтарҙы ҡушырға мөмкин''. Алгебраик формала:
: <math>(a+b)\cdot c=a\cdot c+b\cdot c</math>

Арифметиканың төп закондарынан тыш, натураль һандар өсөн шулай уҡ ҡушыуҙың һәм ҡабатлауҙың монотонлыҡ законы үтәлә{{sfn|Арифметика|1951|c=142}}{{sfn|Клейн|1987|с=23—26}}, алгебраик формала ошолай яҙыла:
: <math>b>c</math> булғанда <math>a+b>a+c</math>;
: <math>b>c</math> һәм <math>a > 0</math> булғанда <math>a\cdot b>a\cdot c</math> .

Урын алмаштырыу законы өсөн «коммутатив» терминын 1814 йылда француз математигы [[Сервуа, Франсуа Жозеф|Сервуа]] индерә. Төркөмләү законы өсөн «ассоциатив» терминын 1853 йылда [[Гамильтон, Уильям Роуэн|Гамильтон]] индерә{{sfn|Депман|1965|с=204}}.

[[Пуанкаре, Анри|Пуанкаре]] бөтә арифметик ғәмәлдәрҙе һәм закондарҙы интуиция күҙлегенән сығып ҡарай. Закондар бәләкәй һандар өсөн һис шикһеҙ үтәләләр, һәм [[Математикя индукция|индукция]] ҡағиҙәһен ҡулланып, улар бөтә һандар өсөн дә үтәләләр тип һығымта яһарға мөмкин тип раҫлай. Икенсе ҡараш буйынса, артабанғы иҫбатлауҙар логик төҙөлөш менән бәйле булған ваҡытта, бөтә закондар ҙа түгел, ә иң ябай закондар ғына интуитив үтәлмәле булып һаналалар{{sfn|Клейн|1987|с=26—35}}. Урын алмаштырыу һәм төркөмләү закондары һис шикһеҙ үтәлә тип иҫәпләнә{{sfn|Депман|1965|с=204}}. Таратыу, йәки дистрибутив законды Евклид үҙенең «Башланғыстарында» геометрик ысул ҡулланып иҫбатлаған{{sfn|Арифметика|1951|c=77—79}}.

Дәрәжәгә күтәреү операцияһы коммутатив та, ассоциатив та түгел, уның үҙенең ҡағиҙәләре. Был операцияны башҡарыуҙың төп ҡағиҙәләре ыңғай дәрәжәләр өсөн уның билдәләмәһенән асыҡ күренеп торалар<ref name="brit-arithmetic"/>. Алгебраик формала улар ошолай яҙылалар:
* Дистрибутивлыҡ — дәрәжәгә күтәреү операцияһы өсөн таратыу законы:
: <math>a^{n+m} = a^na^m</math>
:* шул уҡ, алыу осрағында, кәсер күренешен ала:
: <math>a^{n-m} = {a^n \over {a^m}} ,\quad n > m</math>
* Ҡабаттан дәрәжәгә күтәреү дәрәжә күрһәткестәрен ҡабатлау була:
: <math>\left(a^n\right)^m = a^{nm}</math>.

=== Кире операциялар ===
Арифметиканың бөтә операцияларының да киреһе бар: ҡушыуҙың — алыу, ҡабатлауҙың — бүлеү, дәрәжәгә күтәреүҙең — арифметик тамыр алыу һәм логарифм. Ҡушыу һәм ҡабатлауҙың, уларҙың бинар операция булыуына ҡарамаҫтан берәр генә кире операциялары булыуы, уларҙың коммутативлығы менән аңлатыла.
==== Алыу: тиҫкәре һандар ====
{{main|Алыу|Тиҫкәре һан|Тулы һан}}
[[Файл:Subtraction01.svg|thumb|left|200px|<math>5-2=3</math>]]
Алыу — ул ҡушыуға кире ғәмәл: ике <math>5</math> һәм <math>2</math> һандарының айырмаһы <math>2+x=5</math> тигеҙләмәһенән <math>x</math> була <ref name="brit-arithmetic"/>. Алыу операцияһы «−» тамғаһы менән яҙыла һәм <math>5-2=3</math> күренешендә яҙыла. Операцияны башҡарыу өсөн ике ысул ҡулланалар: кәмеүсенән кәметеүсенең берәмектәрен һанап алыу  йәки кәметеүсегә ҡушҡанда кәмеүсене биргән һанды  һайлап алыу{{sfn|Депман|1965|с=212—232}}.

Әгәр алыу операцияһын, ҡушыу операцияһы сиктәрендә сумма һәм ҡушылыусы була алған һандарға ғына түгел. ә  бөтә натураль һандар парына ҡулланһаң, натураль рәттән ситкә сығырға  юл ҡуя, йәғни ике натураль һандың айырмаһы мотлаҡ натураль һан түгел — алыу һөҙөмтәһендә [[0 (һан)|нуль]] йәки тиҫкәре һан килеп сығырға мөмкин. Тиҫкәре һандарҙы предметтар һаны итеп ҡарап булмай инде, һанлы күсәрҙә улар нулдән һулдараҡ урынлашҡандар. Натураль һандарға тиҫкәре һандарҙы һәм нулде өҫтәгәндән килеп сыҡҡан һандар күмәклеге бөтөн һандар күмәклеге тип атала. Нуль һәм натураль һандар күмәклеге ''тиҫкәре булмаған бөтөн һандар'' күмәклеге тип атала<ref name="brit-arithmetic"/>. Ҡабатлағанда, һандарҙың ҡабатландығы ыңғай йәки тиҫкәре буламы икәнен асыҡлау өсөн, «тамғалар ҡағиҙәһен» ҡулланалар{{sfn|Клейн|1987|с=37—44}}.

Тиҫкәре һандарҙы XIX быуатҡа тиклем бик күп математиктар ысын түгел һәм мәғәнәһеҙ тип иҫәпләгәндәр, әммә был уларҙы бөтә ерҙә формаль ҡулланыуға ҡамасауламай. Тәү башлап тиҫкәре һан төшөнсәһе Һиндостанда барлыҡҡа килә, унда тиҫкәре һандарға «бурыс» мәғәнәһе биргәндәр (ыңғай һандар — «байлыҡ»). Тиҫкәре һандар тик XVII быуатта ғына таралыу алғандар{{sfn|Арифметика|1951|с=157}}. «Алыу» термины [[Боэций|Боэцийҙа]] уҡ күренә, «кәмеүсе» һәм «кәметеүсе» терминдарын [[Вольф, Христиан фон|Вольф]] 1716 йылда, «айырма» терминын — [[Видман, Иоганн|Видман]] 1489 йылда ҡулланыуға индерә{{sfn|Депман|1965|с=212—232}}. Хәҙерге «+» һәм «−» билдәләре менән тамғалауҙы шулай уҡ Видман XV быуат аҙағында индерә.

==== Бүлеү: рациональ һандар ====
{{main|Бүлеү|Рациональ һан}}
[[Файл:Divide20by4.svg|thumb|right|200px|20-не 4-кә бүлеү]]
Бүлеү ҡабатлауға кире ғәмәл булып тора. Бүлеүҙең беренсе билдәләмәһе — бүленеүселә бүлеүсенең берәмектәре тапҡыр булған һанды табыу ул. Ошондай билдәләмә XIV быуат арифметика дәреслектәрендә бирелгән — мәҫәлән, <math>20 : 4 = 5</math>. Бүлеү бик ҡатмарлы һәм ауыр операция һаналған. Бүлеүсенең бүлендектең айырым разрядтарына өлөшләтә ҡабатландығын ҡулланған хәҙерге бүлеү ысулы (бағаналап бүлеү),  1460 йылғы итальян манускриптында килтерелгән{{sfn|Депман|1965|с=212—232}}.

Ҡабатлашыусы һәм ҡабатландыҡ булмаған натураль һандар өсөн ҡалдыҡлы бүлеү операцияһы билдәле (ғәмәлдә ''бүлеүҙән ҡалдыҡтың'' билдәләмәһе шулай уҡ ''модуле буйынса бүлеү'' тип атала). Шулай уҡ төрлө айырым осраҡтарҙа бүлеүҙе ябайлаштырыусы йәки теге йәки был һанға бүленеүсәнлеген тикшерергә мөмкинлек биргән  күп ысулдар бар. Мәҫәлән:
* әгәр һандың унарлы яҙыуында һуңғы цифры икегә бүленһә, һан икегә ҡалдыҡһыҙ бүленә;
* әгәр һандың унарлы яҙыуында цифрҙары суммаһы өскә бүленһә, был һан өскә ҡалдыҡһыҙ бүленә;
* әгәр һандың унарлы яҙыуында һуңғы цифры ноль булһа, һан унға ҡалдыҡһыҙ бүленә.

Әгәр натураль һандарҙы ҡабатлап табып булған һандарҙы ғына бүлмәһәң, шул уҡ ваҡытта ҡалдыҡты айырып алмаһаң, бүлеү операцияһы, алыу кеүек үк, натураль һандар күмәклегенән ситкә сығырға юл ҡуя. Бүлгәндә ҡалдыҡһыҙ бөтөнгә тиклем ҡыҫҡартырға мөмкин булмаған [[Кәсер (математика)|кәсерҙәр]] килеп сығырға мөмкин. Шундай кәсерҙәргә ярашлы һандар рациональ һандар тип аталалар. Рациональ һандарҙы бүлеүгә нигеҙләнгән тағы ла билдәле һандар төрөн киңәйтеү килеп сыға. Тарихи тәүҙә кәсер төшөнсәһе барлыҡҡа килә, ә аҙаҡ тиҫкәре һан төшөнсәһе{{sfn|Клейн|1987}}. Мәктәп курсында ла шундай уҡ тәртип ҡабул ителгән{{sfn|Арифметика|1951|с=172—178}}.

Кәсерҙәрҙе яҙыуҙың ике формаһы ҡулланыла — горизонталь йәки ҡыя һыҙыҡ менән бүленгән һәм йыш ҡына минималь һандарға тиклем ҡыҫҡартылған  числитель һәм знаменатель<!-- Эээ.. как это правильнее называется? выскочило из головы.. -->, һәм [[Позицион иҫәпләү системаһы|һандың позицион яҙылышында]] бөтөн һәм кәсер өлөшөн айырыусы тамғанан һуң урынлашыусы кәсер өлөшөнөң цифрҙары рәүешендә. Мәҫәлән, 10-ды 20-гә бүлеү һөҙөмтәһе <math>\frac {10} {20} = 10/20 = 5 / 10 = 1/2 = 0{,}5</math> күренешендә яҙыл.

[[Файл:Real number line.svg|600px|center|Һанлы күсәр]]

==== Тамыр алыу: иррациональ һәм комплекслы һандар ====
{{main|Тамыр (математика)|Логарифм|Иррациональ һан|Комплекслы һан|Ысын һан}}
Дәрәжәгә күтәреү өсөн ике кире операцияның берәүһе — тамыр алыу, йәки ярашлы дәрәжәгә күтәргәндә билдәле һөҙөмтәне биргән һанды табыу. Йәғни, алгебра теле менән әйткәндә, <math>x^a = b</math> күренешендәге тигеҙләмәнең тамырын табыу. Икенсе кире операция — [[логарифм]]ды эҙләү (<math>a^x = b</math> күренешендәге тигеҙләмәнең тамырын табыу). Арифметикаға, ҡағиҙә булараҡ, тик икенсе дәрәжә тамырҙы — [[Квадрат тамыр|квадрат тамырҙы]] иҫәпләүҙе генә индерәләр. 

Тамырҙы иҫәпләү операцияһы, әгәр уны натураль һандарҙы дәрәжәгә күтәреп табып булған һандар өсөн генә ҡулланмаһаң, ҡалған кире операциялар кеүек үк, натураль һандар күмәклегенән ситкә сығырға мәжбүр итә. Был осраҡта килеп сыҡҡан һандар, йыш ҡына, сикле рациональ кәсерҙәр рәүешендә күрһәтелә алмайҙар, һәм шуға күрә иррациональ һандар тип аталалар. Рациональ һандарға иррациональ һандарҙы өҫтәүҙән килеп сыҡҡан һандар күмәклеген, ''әйберләтә'' йәки ''ысын'' һандар тип атайҙар.

Боронғо Грецияла уҡ үлсәүҙәш булмаған киҫектәр булыуы билдәле булған, кәм тигәндә, яғы бер берәмек итеп алынған квадраттың яғы һәм диагонале миҫалында, һәм улар өсөн теүәл һан ҡиммәте табырға маташҡандар, был [[Евклид]]тың «Башланғыстарында» сағылыш таба. Ысын һандар тик XVII—XVIII быуаттарҙа ғына тикшеренеү объекты булалар. XIX быуаттың икенсе яртыһында Дедекинд, Кантор һәм Вейерштрасс үҙҙәренең ысын һанды билдәләүҙең конструктив ысулдарын әйтеп бирәләр{{sfn|Арифметика|1951|с=188—201}}.

Тамыр алыу операцияһы өсөн ошондай ҡағиҙә билдәле<ref name="brit-arithmetic"/>:
* <math>a^{n\over m} = \sqrt[m]{a^n} </math>.

Һандар күмәклеген артабан киңәйтеү тиҫкәре һандан [[Квадрат тамыр|квадрат тамыр]] алыу мөмкин булмауы менән бәйле. Ошондай проблемаға борон [[Квадрат тигеҙләмә|квадрат тигеҙләмәләрҙе]] сығарғанда юлыҡҡандар, һәм ундай тигеҙләмәләрҙе сисеүе мөмкин булмаған тигеҙләмәләр тип иҫәпләгәндәр. XVI быуаттың беренсе яртыһында бындай тигеҙләмәләрҙең сығарылышын тиҫкәре һандарҙан тамыр аша күрһәтә башлағандар һәм ундай тамырҙарҙы «уйланма», «мөмкин булмаған», «уйҙағы» һәм башҡа төрлө атай башлағандар{{sfn|Арифметика|1951|с=227}}

== Практик арифметика ==
Арифметиканың практик яғы теүәл арифметик ғәмәлдәрҙе башҡарыу ысулдарын, схемаларын һәм алгоритмдарын, шулай уҡ яҡынса иҫәпләүҙең төрлө алымдарын, шул иҫәптән ҡайһы бер үлсәүҙәрҙә теүәл ҡиммәтте табыу мөмкин булмағанлыҡтан барлыҡҡа килгән һәм уның тәртибен, йәғни тәүге мәғәнәле цифрҙарын асыҡларға ярҙам итеүсе иҫәпләү машиналарын һәм башҡа яйланмаларҙы үҙ эсенә ала{{sfn|Клейн|1987|с=35—36}}.

<gallery caption="Иң ябай иҫәпләү ҡорамалдары" widths="200px" class="center">
Файл:RomanAbacusRecon.jpg|[[Абак|Рим абагы]]
Файл:Abacus 2.jpg|[[Суаньпань|Ҡытай суаньпаны]]
Файл:Yupana 1.png|[[Юпана|Инктар юпанаһы]]
Файл:Schoty abacus.jpg|[[Урыҫ счёты]]
</gallery>

=== Теүәл ысулдар ===
XV быуаттан башлап күп урынлы һандар өҫтөндә арифметик операцияларҙы башҡарыу өсөн төрлө алгоритмдар тәҡдим ителә, улар аралаш иҫәпләүҙәрҙе яҙыу характеры менән айырылалар<ref name="MathEnc_Arith"/>. Арифметик алгоритмдар, теләһә ниндәй ыңғай ысын һан <math>x</math> берҙән бер ысул менән

: <math>x = (a_{n-1} a_{n-2}\dots a_{1}a_{0},a_{-1}a_{-2}\dots)_b = \sum_{k=-\infty}^{n-1} a_k b^k</math> күренешендә күрһәтелә алған, ғәмәлдәге [[позицион иҫәпләү системаһы]]нда төҙөлгәндәр, бында <math>a</math> — <math>x</math> һанының яҙылышында сираттағы цифр, <math>b</math> — иҫәпләү системаһының нигеҙе, <math>n</math> — <math>x</math> һанының бөтөн өлөшөнөң разрядтары һаны .<!-- см. [[Обсуждение:Позиционная система счисления#Запись рациональных чисел]]-->

Һандар өҫтөндә бөтә ғәмәлдәр унға тиклем ҡушыу һәм ҡабатлау таблицаларын һәм төп арифметик закондарҙы ҡулланалар. Иллюстрация сифатында билдәле фәнде популярлаштырыусы [[Клейн, Феликс|Клейн]] ошондай миҫал килтерә:

: <math>7\cdot 12=7\cdot (10+2)=70+14=70+(10+4)=(70+10)+4=80+4=84, </math>

бында таратыу һәм төркөмләү закондары ҡулланыла{{sfn|Клейн|1987|с=23—25}}.

Тиҙ һәм теүәл иҫәпләүгә булған ихтыяж иң ябай иҫәпләү яйланмалары төҙөүгә килтерә: [[абак]], [[Суаньпань|суаньпаня]], [[юпана]] йәки [[Счёттар|счёт]]. Артабанғы аҙым булып [[Отред, Уильям|Отред]] тарафынан 1622 йылда логарифмик линейка төҙөү тора, ул ҡабатлау һәм бүлеү ғәмәлдәрен башҡарырға мөмкинлек бирә<ref name="col"/>.

=== Компьютер арифметикаһы ===
[[Файл:Schickardmaschine.jpg|Шиккардтың иҫәпләү машинаһының күсермәһе|200px|left|thumb]]
[[Кнут, Дональд Эрвин|Кнут]] арифметик ғәмәлдәрҙе «[[компьютер]]ҙар өлөшө» тип һанай{{sfn|Кнут|с=216}}. Дүрт арифметик ғәмәлде механикалаштырырға мөмкинлек биргән беренсе иҫәпләү машиналарының конструкцияһы XVII быуатта төҙөлә. Үҙе атағанса Шиккардтың «арифметик машинаһы» 1623 йылда төҙөлә. Ҡушыу һәм алыу операциялары цилиндрҙарҙы өйрөлтөү ярҙамында башҡарыла, шулай уҡ ҡабатлау һәм бүлеү өсөн дә махсус цилиндрҙар булған. Бынан тыш, машина тиҫтәләрҙе күсерә алған. Паскалдың [[Паскалдың ҡушыу машинаһы|машинаһы]] уның тарафынан 1642 йылда атаһына финанс иҫәп-хисабын башҡарыуҙа ярҙам итеү өсөн эшләнә. Уның эшләү принцибы Шиккард машинаһыныҡы кеүек үк була. Машинаның төп өлөшөн тиҫтәләрҙе күсереү механизмы тәшкил итә. Шуның менән бергә, бындай машиналарҙы һөнәрселек хеҙмәте менән эшләү файҙаһыҙ булып ҡала{{sfn|История математики, т. II|1970|с=66—67}}. Арифмометрҙы камиллаштырырға маташыуҙар бөтә XVIII быуат дауамында бара, ләкин тик XIX быуатта арифмометрҙарҙы ҡулланыу киң таралыу ала{{sfn|История математики, т. III|1972|с=42—45}}.

XX быуатта арифмометрҙарға алмашҡа электрон иҫәпләү машиналары килә. Уларҙың нигеҙендә арифметик ғәмәлдәрҙе башҡарыу өсөн иң әҙ һанда элементар операциялар ҡулланған алгоритмдар ята<ref name="MathEnc_Arith"/>. Компьютер арифметикаһы күсеп йөрөүсе өтөрлө һандар, кәсерҙәр һәм бик ҙур һандар өҫтөндә операциялар башҡарыу алгоритмдарын үҙ эсенә ала{{sfn|Кнут|с=216}}.

=== Үлсәү ===
Иҫәпләргә кәрәк булған предметтарҙан тыш үлсәргә мөмкин булған предметтар бар — беренсе сиратта был оҙонлоҡ һәм масса{{sfn|Клейн|1987|с=45—49}}.

Иҫәпләгәндәге кеүек, кешенең беренсе оҙонлоҡ үлсәме булып ҡулының бармаҡтары тора. Унан һуң алыҫлыҡты аҙымдарҙа, икеләтә аҙым менән, [[миль|милдәрҙә]] (мең икеләтә аҙым), стадийҙарҙа (боронғо грек оҙонлоҡ берәмеге, яҡынса 150—190 метрға тигеҙ) үлсәй башлағандар. Бынан тыш, оҙонлоҡто үлсәү өсөн терһәк, ус аяһы, [[сажин]]дар, [[дюйм]]дарҙы ҡуллана башлағандар. Төрлө төбәктәрҙә үҙҙәренең үлсәү системаһы булған, улар бик һирәк унға бүленгән{{sfn|Депман|1965|с=263—267}}. Үлсәү берәмектәренең күп төрлөлөгө, айырым алғанда, кәсер ҡулланмаҫҡа мөмкинлек бирә{{sfn|Boyer & Merzbach|2010|loc=Arithmetic and logistic}}{{sfn|Арифметика|1951|с=57—71}}. Сауҙа арифметикаһы унарлы булмаған иҫәпләү системаһында дәүмәлдәр (аҡса берәмектәре, оҙонлоҡ һәм ауырлыҡ берәмектәре) менән эш итә белеүҙе үҙ эсенә ала{{sfn|Кнут|с=216, 221}}.

XVIII быуат аҙағында француз революцион хөкүмәте тарафынан ваҡытлыса, ә аҙаҡ архив (1799 йылдың 10 декабрендәге закон) [[метр]] нигеҙендә үлсәүҙәрҙең метр системаһы ҡабул ителә ([[Франция]] уға тулыһынса 1840 йылдың 1 ғинуарынан күсә). Метр менән бер рәттән [[килограмм]] билдәләнә. Метр системаһының нигеҙендә унарлы система ята. Тап ошо хәл уға бөтә донъяға тиерлек таралырға мөмкинлек бирә лә инде ([[Бөйөк Британия]] һәм [[Америка Ҡушма Штаттары|АҠШ]]-ты иҫәпкә алмағанда). [[Париж]]да урынлашҡан Халыҡ-ара үлсәмдәр һәм ауырлыҡтар бюроһының махсус ҡарары буйынса, 1888 йылда платина һәм иридийҙың иретмәһенән халыҡ-ара метр һәм халыҡ-ара килограмм — үлсәм һәм ауырлыҡ эталоны әҙерләнә. Ваҡыт һәм мөйөш үлсәмдәренән тыш, бөтә ҡалған үлсәү берәмектәре шулай уҡ унарлы иҫәпләү системаһы менән бәйле{{sfn|Депман|1965|c=275—285}}.

=== Яҡынса ысулдар ===
Яҡынса иҫәпләүҙәр тарихи рәүештә берәмек квадраттың диагоналенең оҙонлоғон иҫәпләгәндә барлыҡҡа килә, ләкин унарлы системаға күскәндә һәм иррациональ һандар һәм сикһеҙ периодлы кәсерҙәр менән күрһәтелгән һандар урынына сикле унарлы кәсерҙәрҙе ҡулланғанда киң таралыу алалар{{sfn|Клейн|1987|с=49—57}}.

Баһалаусы иҫәпләүҙәр өсөн, беренсе сиратта, монотонлыҡ закондарын ҡулланалар. Мәҫәлән, <math>567\cdot 134</math> ҡабатландығының тәртибен асыҡлау өсөн, түбәндәге баһалау менән файҙаланырға мөмкин: <math>560\cdot 130<567\cdot 134<570\cdot 140</math>{{sfn|Клейн|1987|с=23—25}}.

== Һандар теорияһы ==
[[Һандар теорияһы]], йәки юғары арифметика, — бөтөн һандар тураһындағы фән, ул һандарҙың [[бүленеүсәнлеге]] менән бәйле арифметик мәсьәләләрҙән килеп сыҡҡан<ref name="MathEnc_NumTeo"/>. Элементар һандар теорияһы, ғәҙәттә уйланма һандарҙы ҡулланмайынса, элементар ысулдар менән хәл ителгән мәсьәләләр менән эш итә. Уларға бүленеүсәнлек теорияһын, сағыштырыуҙар теорияһын, аныҡ булмаған [[Тигеҙләмә|тигеҙләмәләрҙе]], ҡушылыусыларға тарҡатыуҙы, рациональ һандар менән яҡынлашыуҙарҙы, [[Ҡҙлөкһөҙ кәсер|сынйырлы кәсерҙәрҙе]] индәрәләр<ref name="MathEnc_ElNumTeo"/>. Арифметиканың төп теоремаһы — һанды ябай ҡабатлашыусыларға берҙән-бер ысул менән тарҡатыу тураһында — шулай уҡ һандарҙың элементар теорияһының өлөшө булып тора{{sfn|Арнольд|1938|с=413—415}}.

Бөтөн һандарҙың, ябай һандар, ҡушма һандар, [[фигуралы һандар|квадрат]], [[Камил һан|камил һандар]] кеүек айырым аҫкластары, [[Боронғо Мысыр|боронғо мысырлылар]] тарафынан уҡ айырылған булған. Улар пифагор өсәүен, [[Иң ҙур уртаҡ бүлеүсе|иң ҙур уртаҡ бүлеүсе]]не табыу өсөн формула сығарғандар, ябай һандарҙың сикһеҙ икәнен күрһәткәндәр. [[Диофант Александрийский|Диофант]] ябай һандар менән бәйле мәсьәләләрҙе системалаштырған. Диофанттың эшен XVII быуатта [[Ферма, Пьер|Ферма]] һәм  XVIII быуатта [[Эйлер, Леонард|Эйлер]] дауам итәләр. Ферма бөтөн һандарҙа тигеҙләмәләр сығарыу менән шөғөлләнгән һәм иҫбатламайынса [[Ферманың бәләкәй теоремаһы|бәләкәй]] һәм [[Ферманың бөйөк теоремаһы]]н әйтеп биргән. Эйлер, Ферманың тикшеренеүҙәрен дауам итеп, Ферманың бәләкәй теоремаһын һәм Ферманың бөйөк теоремаһының айырым осрағын иҫбат итә. Ул беренсе булып һандар теорияһы мәсьәләләрен сығарыу өсөн [[математик анализ]]ды ҡуллана һәм аналитик һандар теорияһын барлыҡҡа килтерә. Эйлер [[эҙмә-эҙлелек яһаусы функция|яһаусы функцияларҙы]] билдәләй, улар нигеҙендә әйләнмәле ысул һәм [[тригонометрик суммалар ысулы]] төҙөлә<ref name="MathEnc_NumTeo"/>.

Хәҙерге ваҡытта, элементар һәм аналитик һандар теорияһынан тыш, аддитив, алгебраик, ихтималлыҡ, метрик кеүек һандар теориялары бүлектәре бар<ref name="MathEnc_NumTeo"/>.

== Теоретик арифметика ==
Хәҙерге заман математикаһында [[Аксиоматик ысул|теорияны төҙөү]] төп үҙсәнлектәрен, йәки [[Аксиома|аксиомаларын]] һайлауҙан ғибәрәт, уларҙан дөйөм ҡабул ителгән логика ярҙамында теорияның бөтә ҡағиҙәләрен, йәки [[Теорема|теоремаларын]] сығарыу талап ителә<ref name="bse_method"/>. Арифметиканы теоретик төҙөү алгебраик төшөнсәләр менән эш итә. Арифметиканың төп билдәләмәләрен айырып алыу ҡатмарлылығы уның башланғыс ҡағиҙәләренең ябайлығы менән бәйле. [[Пеано, Джузеппе|Пеано]], һүҙҙәрҙе ҡулланғанда ялған  ассоциатив рәттән һаҡланып, иҫбатлауҙарҙы, уҙе алдан ҡабул иткән ҡағиҙәләргә генә таянып, тик символдар телендә башҡара. [[Кантор, Георг|Кантор]] һәм Дедекинд һандарҙы күмәклектәр һәм улар өҫтөндә абстракт бәйләнештәр менән бәйләйҙәр{{sfn|Клейн|1987|с=26—35}}. [[Күмәклектәр теорияһы]] арифметик ғәмәлдәрҙе, бер элемент башҡа ике элемент аша билдәләнгән, өс элемент араһында айырым  бәйләнештәр, йәки [[Операция (математика)|алгебраик операциялар]] итеп ҡарай{{sfn|Арифметика|1951|с=100—107}}. Күмәклектәр теорияһы тураһында һөйләгәндә Клейн, бындай ҡарашта теорияның үҫеше ''«ситләштерелгән һәм аңлайышһыҙ»'' булып китә тип әйтә{{sfn|Клейн|1987|с=26—35}}.

=== Натураль һандар ===
1810 йылда чех математигы [[Больцано, Бернард|Больцано]] натураль һандар өсөн ҡушыу ғәмәленә билдәләмә бирә. Уға бәйһеҙ рәүештә немец математиктары [[Грассман, Герман Гюнтер|Грассман]] 1861 йылда һәм [[Ганкель, Герман|Ганкель]] 1869 йылда оҡшаш билдәләмә бирәләр{{sfn|Депман|1965|с=117—126}}. «Элементар математика энциклопедияһы» натураль һандарҙы ҡушыуға ошондай билдәләмә тәҡдим итә{{sfn|Арифметика|1951|с=135—138}}:

{{рамка}}
''Билдәләмә.'' Натураль һандарҙы ҡушыу тип, һәр  <math>a</math> һәм <math>b</math> натураль һандар парына түбәндәге үҙсәнлектәргә эйә булған бер һәм бары бер генә <math>a+b</math> натураль һанын ярашлы ҡуйған ярашлыҡ атала:
* теләһә ниндәй <math>a</math> өсөн <math>a+1=a'</math>,
* теләһә ниндәй <math>a</math> һәм <math>b</math> өсөн <math>a+b'=(a+b)'</math>.
{{конец рамки}}

Натураль һандарҙы ҡушыу һәр ваҡыт үтәлеүсән һәм бер мәғәнәле{{sfn|Арифметика|1951|с=135—138}}.

Ҡабатлауға, ҡушыу кеүек үк, бер береһенә бәйһеҙ рәүештә Больцано, Грассман һәм Ганкель билдәләмә бирәләр{{sfn|Депман|1965|с=117—126}}. «Элементар математика энциклопедияһы» натураль һандарҙы ҡабатлауға түбәндәге билдәләмәне тәҡдим итә{{sfn|Арифметика|1951|с=139—142}}:

{{рамка}}
''Билдәләмә.'' Натураль һандарҙы ҡабатлау тип, һәр <math>a</math> һәм <math>b</math> натураль һандар парына түбәндәге үҙсәнлектәргә эйә булған бер һәм тик бер генә <math>ab</math> (йәки <math>a\cdot b</math>) натураль һанын ярашлы ҡуйған ярашлыҡ атала:
* теләһә ниндәй <math>a</math> өсөн <math>a\cdot 1=a</math>,
* теләһә ниндәй <math>a</math> һәм <math>b</math> өсөн <math>a\cdot b'=a\cdot b + a</math>.
{{конец рамки}}

Натураль һандарҙы ҡабатлау һәр ваҡыт үтәлеүсән һәм бер мәғәнәле{{sfn|Арифметика|1951|с=139—142}}.

1891 йылда Пеано [[Натураль һан|натураль һандар]] өсөн [[Пеано аксиомалары|аксиомалар]] (башҡа сығанаҡтарҙа шулай уҡ 1889 йыл телгә алына) тәҡдим итә<ref name="bse"/>{{sfn|Депман|1965|с=117—126}}. Шул ваҡыттан алып [[Аксиома|аксиомалар]] бик әҙ генә үҙгәреш кисерәләр.
{{рамка}}
''Билдәләмә.'' Натураль һандар тип, буш булмаған <math>\N</math> [[Күмәклек|күмәклегенең]], ундағы ниндәйҙер <math>a</math> һәм <math>b</math> элементтары өсөн «<math>b</math> <math>a</math>» артынан килә [[Бәйләнеш (күмәклектәр теорияһы)|бәйләнеше]] булған, уның өсөн түбәндәге аксиомалар үтәлгән  элементтары аталалар{{sfn|Арифметика|1951|с=133}}:
* Бер һан артынан да килмәгән <math>1</math> һаны бар, йәғни теләһә ниндәй <math>a</math> һаны өсөн <math>a'\ne1</math>.
* Теләһә ниндәй <math>a</math> һаны өсөн артабанғы <math>a'</math> һаны бар һәм берәү генә, йәғни <math>a=b</math> булһа <math>a'=b'</math> була.
* Теләһә ниндәй һан берҙән артыҡ булмаған һан артынан килә, йәғни <math>a'=b'</math> булһа <math>a=b</math> була.
* <math>1</math> <math>M</math>-ға инә һәм әгәр <math>a</math> һаны <math>M</math>-ға инһә, артабанғы <math>a'</math> һаны ла шулай уҡ <math>M</math>-ға инә үҙсәнлегенә эйә булған теләһә ниндәй <math>M</math> натураль һандар күмәклеге бөтә натураль һандарҙы үҙ эсенә ала, йәғни <math>\N</math> менән тап килә.
{{конец рамки}}

=== Бөтөн һандар ===
«Элементар математика энциклопедияһы» натураль һандарҙы алыуға түбәндәге билдәләмәне тәҡдим итә{{sfn|Арифметика|1951|с=150—151}}:

{{рамка}}
''Билдәләмә.'' Натураль һандарҙы алыу тип, һәр <math>a</math> һәм <math>b</math> натураль һандар парына, түбәндәге үҙсәнлеккә эйә булған <math>a-b</math> һанын ярашлы ҡуйған ярашлыҡ атала:
* <math>(a-b)+b=a</math>.
{{конец рамки}}

Натураль һандарҙы алыу <math>a>b</math> булғанда ғына үтәлеүсән, әгәр айырма булһа, ул берҙән бер{{sfn|Арифметика|1951|с=150—151}}. Натураль һандарҙы ҡушыу һәм алыу үҙсәнлектәре иҫәбенә киңәйтеү бөтөн һандар төшөнсәһенә килтерә{{sfn|Арифметика|1951|с=172—179}}.

{{рамка}}
''Билдәләмә.'' [[Бөтөн һан|Бөтөн һандар]] [[Ҡулса (математика)|ҡулсаһы]] тип, бөтә натураль һандар күмәклеге <math>\N</math> ингән һәм түбәндәге үҙсәнлектәргә эйә булған  <math>\Z</math> минималь ҡулсаһы атала{{sfn|Арифметика|1951|c=160—167}}:
* Натураль һандарҙы ҡушыу һәм ҡабатлау, был һандар өҫтөндә <math>\Z</math> ҡулсаһындағы шул уҡ исемле операциялар менән тап килә;
* <math>\Z</math> ҡулсаһының <math>\N</math> күмәклеге ингән үҙенән айырмалы аҫҡулсаһы юҡ.
<math>\Z</math> ҡулсаһының элементтары бөтөн һандар тип аталалар.
{{конец рамки}}

<math>\Z</math> ҡулсаһы бар һәм [[изоморфизм]]ға тиклем теүәллек менән берҙән-бер, ә уның һәр элементы натураль һандарҙың айырмаһына тигеҙ. Ҡулса төҙөгәндә <math>(a,\;b)</math> күренешендәге натураль һандар парын ҡулланалар. Парҙар өсөн [[Эквивалентлыҡ бәйләнеше|эквивалентлыҡ]], ҡушыу һәм ҡабатлау түбәндәгесә билдәләнә{{sfn|Арифметика|1951|c=160—167}}:
* <math>(a,\;b)</math> <math>(c,\;d)</math>-ға  эквивалентлы шул саҡта һәм бары тик шул саҡта ғына, әгәр <math>a+d=b+c,</math> булһа
* <math>(a,\;b)+(c,\;d)=(a+c,\;b+d),</math>
* <math>(a,\;b)\cdot(c,d)=(ac+bd,\;ad+bc).</math>

=== Рациональ һандар ===
«Элементар математика энциклопедияһы» натураль һандарҙы бүлеүгә түбәндәге билдәләмәне тәҡдим итә{{sfn|Арифметика|1951|с=150—151}}:

{{рамка}}
''Билдәләмә.'' Натураль һандарҙы бүлеү тип, һәр <math>a</math> һәм <math>b</math> натураль һандар парына түбәндәге үҙсәнлектәргә эйә булған <math>a:b</math> һанын ярашлы ҡуйған ярашлыҡ атала:
* <math>(a:b)\cdot b=a</math>.
{{конец рамки}}

Натураль һандарҙы бүлеү, <math>a\,\vdots\,b</math> (<math>a</math> <math>b</math>-ға бүленә) булған осраҡта ғына үтәлеүсән, әгәр бүлендек булһа, ул берҙән бер{{sfn|Арифметика|1951|с=150—151}}. Бөтөн һандарҙы ҡабатлау һәм бүлеү төшөнсәләре иҫәбенә киңәйтеү рациональ һандар билдәләмәһенә килтерә{{sfn|Арифметика|1951|с=172—179}}. 1710 йылда уҡ [[Вольф, Христиан фон|Вольф]] бөтөн һандар менән арифметик ғәмәлдәрҙе башҡарыуҙың билдәле булған закондары кәсерҙәр өсөн туранан-тура ҡулланыла алмайҙар һәм нигеҙләү талап итәләр тигән талап әйтеп бирә. Нигеҙләү үҙе тик XIX быуатта формаль закондарҙың даимилыҡ принцибын ҡулланып эшләнә{{sfn|Депман|1965|с=258—262}}.

{{рамка}}
''Билдәләмә.'' [[Рациональ һан|Рациональ һандар ]] [[Ялан (алгебра)|яланы]] тип, <math>\Z</math> бөтөн һандар ҡулсаһы ингән һәм түбәндәге үҙсәнлектәргә эйә булған <math>\Q</math> минималь яланы атала{{sfn|Арифметика|1951|с=172—178}}:
* бөтөн һандарҙы ҡушыу һәм ҡабатлау, һандар өҫтөндә <math>\Q</math> яланындағы шул уҡ исемле операциялар менән тап килә;
* <math>\Q</math> яланының үҙенән айырмалы <math>\Z</math> ҡулсаһы ингән аҫяланы юҡ.

<math>\Q</math> яланының элементтары рациональ һандар тип аталалар.
{{конец рамки}}

<math>\Q</math> яланы бар һәм изоморфизмға тиклем аныҡлыҡ менән берҙән бер, ә уның һәр элементы бөтөн һандарҙың бүлендегенә тигеҙ. Бөтөн һандар кеүек үк, рациональ һандар яланын төҙөгәндә <math>(a,\;b)</math> парҙары күмәклеген ҡулланалар, ләкин хәҙер инде бөтөн һандарҙың, шул уҡ ваҡытта <math>b\ne0</math>. Парҙар өсөн эквивалентлыҡ, ҡушыу һәм ҡабатлауҙы түбәндәгесә билдәләйҙәр{{sfn|Арифметика|1951|с=172—178}}:
* <math>(a,\;b)</math> эквивалентлы <math>(c,\;d)</math> шул саҡта һәм тик шул саҡта ғына, әгәр <math>ad=bc</math> булһа,
* <math>(a,\;b)+(c,\;d)=(ad+bc,\;bd),</math>
* <math>(a,\;b)\cdot(c,d)=(ac,\;bd).</math>

=== Ысын һандар ===
XIX быуаттың икенсе яртыһында [[Ысын һан|ысын һандарҙың]] төрлө өс теоретик төҙөлөшө тәҡдим ителә. [[Дедекинд, Юлиус Вильгельм Рихард|Дедекиндтың]] тәҡдиме иң популяры була. [[Кантор, Георг Фердинанд Людвиг Филипп|Кантор]] үҙенең төҙөлөшөндә сикләнмәләр теорияһын ҡуллана{{sfn|Арифметика|1951|c=188}}.

{{рамка}}
''Билдәләмә.'' Ысын һандар яланы тип, аҫяланы сифатында <math>\Q</math> рациональ һандар яланы ингән өҙлөкһөҙ <math>\R</math> яланы атала. <math>\R</math> яланының элементтары ысын һандар тип аталалар{{sfn|Арифметика|1951|c=202}}.
{{конец рамки}}

<math>\R</math> яланы бар һәм [[изоморфизм]]ға тиклем аныҡлыҡ менән берҙән-бер, уның һәр элементы рациональ һандар эҙмә-эҙлелегенең сикләнмәһенә тигеҙ{{sfn|Арифметика|1951|c=202}}.

=== Комплекслы һандар ===
{{рамка}}
''Билдәләмә.'' [[Комплекслы һан|Комплекслы һандар]] яланы тип, <math>\R</math> ысын һандар яланы һәм шундай <math>i</math> элементы, бында <math>i^2=-1</math> ингән, түбәндәге үҙсәнлектәргә эйә булған <math>\Complex</math> минималь яланы атала{{sfn|Арифметика|1951|c=228}}:
* бөтөн һандарҙы ҡушыу һәм ҡабатлау һандар өҫтөндә <math>\R</math> яланындағы шул уҡ исемле операциялар менән тап килә;
* <math>\Complex</math> яланының үҙенән айырмалы <math>\R</math> ингән аҫяланы юҡ.
<math>\Complex</math> яланының элементтары комплекслы һандар тип аталалар.
{{конец рамки}}

<math>\Complex</math> яланы [[Алгебраик йомоҡ ялан|алгебраик йомоҡ]]. Комплекслы һандар яланын төҙөгәндә <math>(a,\;b)</math> [[Пар (математика)|тәртипкә килтерелгән парҙар]] күмәклеген ҡулланалар. Парҙар өсөн эквивалентлыҡ, ҡушыу һәм ҡабатлауҙы түбәндәгесә билдәләйҙәр:
* <math>(a,\;b)</math> эквивалентлы <math>(c,\;d)</math>-ға шул саҡта һәм тик шул саҡта ғына, әгәр <math>a=c</math> һәм <math>b=d</math> булһа,
* <math>(a,\;b)+(c,\;d)=(a+c,\;b+d),</math>
* <math>(a,\;b)\cdot(c,\;d)=(ac-bd,\;bc+ad).</math>

== Формаль арифметика ==
[[Математик логика|Логик-математик]] төҙөлөш [[Формаль система|формаль арифметика]] тип атала<ref name="bse_formal"/>. Логикаға күсеү [[Гильберт, Давид|Гильберт]] мәктәбенең ҡарашы менән бәйле, ул һандар урынына абстракциялар ҡарай һәм улар өсөн төп арифметик закондар дөрөҫ тип уйлай{{sfn|Клейн|1987|с=26—35}}. Арифметиканы нигеҙләү өсөн аксиоматиканың бер нисә варианты тәҡдим ителә. Ҡушыу һәм ҡабатлау билдәләнгән Пеано аксиомалар системаһынан тыш, [[Пресбургер арифметикаһы|Пресбургер аксиомалар системаһы]] бар, унда тик ҡушыу билдәләнгән, шулай уҡ ҡушыу, ҡабатлау һәм дәрәжәгә күтәреү билдәләнгән аксиомалар. Йыш ҡына аксиомалар сифатында операцияларҙың бөтә үҙсәнлектәрен индерәләр{{sfn|Avigad|2003|p=260}}{{sfn|Нечаев|1975|с=52—53}}. Бөтә был аксиоматик теориялар бөтөн һандар күмәклегенә нигеҙләнгәндәр һәм [[Күмәклектәр теорияһы аксиоматикаһы|күмәклектәр теорияһы парадоксын]] үҙ эсенә алмайҙар. Башҡа тикшеренеү ҡараштары арифметиканы күмәклектәр теорияһы аксиомаларынан йәки математик логиканан ситкә алып сыға<ref name="bse_method"/>. Тикшереү уңайлы булһын өсөн аксиомаларҙы [[Беренсе тәртиптәге логика|математик логиканың]] махсус формаль телендә яҙалар<ref name="bse_formal"/>. Уға <math>0</math>, һанлы үҙгәреүсәндәр, (<math>=, +, \cdot, '</math>) символдары һәм логик бәйләүестәр (<math>\And, \leftarrow, \forall, \exists, \lor, \mathcal{e}</math>) инә, постулаттар булып иҫәпләмә предикаттары постулаттары тора<ref name="MathEnc_FormArith"/>. Индукция аксиомаһы бер ниндәй сикле күмәклек менән алмаштырып булмаған сикһеҙ аксиомалар йыйылмаһынан ғибәрәт<ref name="bse_formal"/>.

Төп аксиомалар йыйылмаһы өс сифатҡа эйә булырға тейеш<ref name="bse"/>:
* [[ҡапма ҡаршылыҡһыҙ]] — аксиомалар бер береһе менән конфликтҡа инмәҫкә тейеш;
* [[Аксиомалар системаһының бәйләнешһеҙлеге|бәйләнешһеҙлек]] — аксиомалар араһында, башҡа аксиомаларҙан логик сығарып булған, артыҡ аксиомалар булырға тейеш түгел;
* [[Теорияның тулылығы|тулылыҡ]] — аксиомалар йыйылмаһы, теләһә ниндәй дөрөҫ әйтелгән теореманы иҫбатларға йәки инҡар итергә мөмкин булһын өсөн етерлек булырға тейеш.

Натураль һандар арифметикаһы математик теорияларҙы нигеҙләү өсөн ҙур әһәмиәткә эйә: уның ҡаршылыҡһыҙ булыуынан ысын һандар арифметикаһының ҡаршылыҡһыҙ булыуы килеп сыға, ул үҙ сиратында, моделдәр ысулын ҡулланып, [[Евклид геометрияһы]]ның һәм [[Лобачевский геометрияһы]]ның ҡаршылыҡһыҙ булыуын күрһәтергә мөмкинлек бирә<ref name="bse"/><ref name="bse_method"/>. XX быуат башында Гильберт Пеано системаһында һәм уға туғандаш аксиоматик системаларҙа арифметиканың ҡаршылыҡһыҙ булыуын иҫбатлау менән һөҙөмтәһеҙ шөғөлләнә. 1930 йылда [[тулы булмау тураһында Гёдель теоремаһы]]н асҡандан һуң, бындай ябай системаларҙа был мөмкин булмауы асыҡ күренә. Ҡаршылыҡһыҙ булыуҙы 1936 йылда [[Генцен, Герхард|Генцен]] [[трансфинит индукция]] төрөн ҡулланып иҫбатлай<ref name="bse_formal"/>.

Бәйләнешһеҙлеген тикшереү өсөн һәр аксиома сират буйынса ҡапма ҡаршы аксиомаға алмаштырыла һәм килеп сыҡҡан аксиомалар йыйылмаһы үтәлгән модель төҙөлә. Әгәр алмаштырылған аксиома бәйле булһа, йәғни башҡа аксиомаларҙан логик сығарып булһа, ул саҡта уны ҡапма-ҡаршыһына алмаштырыу, һис шикһеҙ, ҡаршылыҡлы аксиомалар системаһына килтерә, һәм моделде төҙөү мөмкин түгел. Шулай итеп, әгәр модель төҙөп булһа, ул саҡта ярашлы аксиома бәйләнешһеҙ була{{sfn|Нечаев|1975|с=48}}. Ошо ысул менән Пеаноның бөтә аксиомаларының да бер береһенә бәйләнешһеҙ булыуы иҫбат ителә{{sfn|Нечаев|1975|с=68—72}}.

Пеано аксиомаларында төҙөлгән формаль арифметика саралары менән һандар теорияһының, математик анализ сараларын ҡулланмайынса иҫбатлап була торған теоремаларын, шулай уҡ [[Рекурсия|рекурсив]] функцияларҙы һәм уларҙың үҙсәнлектәрен яҙып була<ref name="MathEnc_FormArith"/>. Ул Цермело — Френкелдың [[сикһеҙлек аксиомаһы]]нан тыш [[Күмәклектәр теорияһы аксиоматикаһы|аксиоматик күмәклектәр теорияһына]] эквивалентнлы. Шуның менән бергә 1929 йылда иҫбат ителгән [[Тулылыҡ тураһында Гёдель теоремаһы]] Пеано аксиоматикаһы тулы түгел икәнен күрһәтә, йәғни иҫбатлап та, инҡар итеп тә булмаған арифметик теоремалар бар. Арифметика <math>\exists x_1 \dots \exists x_k (P=Q)</math> күренешендәге формулаларға ҡарата тулы булған бер ваҡытта, <math>\forall x_1 \dots \forall x_9 (P\neq Q)</math> күренешендә теоремалар бар, улар дөрөҫ фекерҙе сағылдыралар, ләкин уларҙы килтереп сығарып булмай<ref name="bse_formal"/>. Теоремаларҙың конкрет миҫалдарын табып була: [[Гудстейн теоремаһы]], [[Парис–Харрингтон теоремаһы]] һәм башҡалар.

== Тарихи очерк ==
{{main|История арифметики}}

=== Боронғо математик текстар һәм иҫәпләү системалары ===
[[Файл:Rhind Mathematical Papyrus.jpg|300px|thumb|right|Райнд папирусының бер өлөшө]]
[[Боронғо Мысырҙа математика|Мысыр математик текстары]] мәсьәләләрҙе сығарыу ысулдары күбеһенсә уларға бәйле булған иҫәпләүҙәргә һәм был осраҡта тыуған ҡыйынлыҡтарға айырым иғтибар бүлгәндәр. [[Боронғо Мысыр|Боронғо Мысырҙың]] математик [[папирус]]тары уҡыу маҡсатында төҙөлгән булғандар{{sfn|История математики, т. I|1970|с=19—20}}, уларҙа сығарылышы менән бергә мәсьәләләр, ярҙамсы таблицалар, бөтөн һандар һәм [[Кәсер (математика)|кәсерҙәр]] өҫтөндә ғәмәл ҡағиҙәләре бар, [[Арифметик прогрессия|арифметик]] һәм [[Геометрик прогрессия|геометрик прогрессиялар]], шулай уҡ [[Тигеҙләмә|тигеҙләмәләр]] осрайҙар<ref name="bse"/>. Мысырлылар [[Унарлы иҫәпләү системаһы|унарлы иҫәпләү системаһын]] файҙаланғандар{{sfn|Депман|1965|с=49—52}}. Мысырлылар шулай уҡ ҡушыу, икеләтеү һәм кәсерҙе берәмеккә тиклем тултырыу кеүек арифметик операцияларҙы белгәндәр. Теләһә ниндәй бөтөн һанға ҡабатлау һәм ҡалдыҡһыҙ бүлеүҙе икеләтеү операцияһын күп тапҡыр ҡабатлау ярҙамында башҡарғандар, был ҙур күләмле иҫәпләүҙәргә килтергән, уларҙа <math>1,2,4,8,16, ...</math> эҙмә-эҙлелегенең билдәле бер быуындары ҡатнашҡан{{sfn|История математики, т. I|1970|с=23—24}}. Мысырҙа тик [[Мысыр кәсерҙәре|аликвот кәсерҙәр]] (1 n {\displaystyle {\frac {1}{n}}} {\frac {1}{n}} күренешендәге кәсерҙәр), йәки берәмектең өлөштәре (<math>1/n</math>) ҡулланылған, ә бөтә ҡалған кәсерҙәр аликвот кәсерҙәрҙең суммаһына тарҡатылған{{sfn|История математики, т. I|1970|с=25}}. [[Фигураның майҙаны|Квадраттың майҙанын]], [[Күләм (геометрия)|кубтың күләмен]] йәки майҙаны буйынса квадраттың яғын тапҡанда, был операцияларҙың әлегә исемдәре булмаһа ла, мысырлылар дәрәжәгә күтәреүгә һәм тамыр алыуға юлыҡҡандар{{sfn|История математики, т. I|1970|с=23—24}}.

[[Файл:Babylonian numerals.svg|thumb|right|300 px|[[Вавилон цифрҙары]]]]
[[Вавилон математикаһы|Вавилон]] [[Шына яҙыу|шына яҙыулы]] математик текстар  [[шумер]]ҙар өсөн характерлы булған [[Алтмышарлы иҫәпләү системаһы|алтмышарлы иҫәпләү системаһын]] ҡулланғандар{{sfn|История математики, т. I|1970|с=34}}, һәм <math>1</math>-ҙән алып <math>59</math>-ға тиклем һандар өсөн [[Ҡабатлау таблицаһы|ҡабатлау таблицалары]], шулай уҡ [[Кире һан|кире һандар]] таблицалары, натураль рәт һандарының квадраттары һәм кубтары таблицалары, [[процент]]тарҙы иҫәпләү таблицалары, <math>60</math> нигеҙе менән кәсерҙәр ингән уҡыу әсбабтарынан ғибәрәттәр<ref name="bse"/>{{sfn|Депман|1965|с=49—52}}. Арифметик мәсьәләләрҙе сығарғанда вавилонлылар [[Пропорция (математика)|пропорцияларға]] һәм прогрессияларға таянғандар. Улар арифметик прогрессияның <math>n</math> быуынының суммаһы формулаһын, геометрик прогрессияның суммаһын табыу ҡағиҙәләрен белгәндәр, процентҡа мәсьәләләр эшләгәндәр{{sfn|История математики, т. I|1970|с=40}}. Вавилонда күп [[Пифагор өсәүе|пифагор өсәүен]] белгәндәр, моғайын уларҙы эҙләү өсөн билдәһеҙ дөйөм ысул менән файҙаланғандарҙыр. Дөйөм алғанда, <math>x^2+y^2=z^2</math> тигеҙләмәһенең бөтөн һәм рациональ сығарылыштарын табыу мәсьәләһе һандар теорияһына ҡарай{{sfn|История математики, т. I|1970|с=50}}. Геометрик мәсьәләләр яҡынса [[Квадрат тамыр|квадрат тамырҙар]] алыу кәрәклегенә килтерә, уларҙы <math>\sqrt {a^2+r} \approx a + \frac {r}{2a}</math> ҡағиҙәһен һәм һөҙөмтәгә артабан яҡынлау өсөн итерацион ысулдар ҡулланып башҡарғандар{{ref+|Пусть необходимо найти корень из <math>N=a^2+r</math>, <math>a</math> — первое приближение с недостатком, <math>b=N/a</math> — приближение с избытком. Второе приближение образуется по формуле среднего арифметического <math>a_1=(a+b)/2</math>, и ему соответствует <math>b_1=N/a_1</math>, и так далее){{sfn|История математики, т. I|1970|с=46—47}}.|ком.}}.

[[Файл:Diophantus text.gif|thumb|300px|Диофанттың «Арифметикаһынан» бер бит (XIV быуат ҡулъяҙмаһы). Өҫтәге юлда <math>x^3 \cdot 8 - x^2 \cdot 16 = x^3</math>|right тигеҙләмәһе яҙылған]]
Боронғо [[Боронғо Мысырҙа математика|мысыр математик]] текстары б. э. тиклем XIV—VII быуаттарға ҡарайҙар {{sfn|Депман|1965|с=53—54}} Тәү башта мысырлылар [[Аттик иҫәпләү системаһы|аттик нумерация]] менән файҙаланғандар, уны ваҡыт үтеү менән компактлы хәрефле, йәки [[Мысыр иҫәпләү системаһы]] алмаштыра {{sfn|История математики, т. I|1970|с=62}}. Боронғо Мысыр арифметикаһының үҫеше [[Пифагореизм|пифагорсылар мәктәбе]]неке һанала. Пифагорсылар тәүҙә теләһә ниндәй ике киҫектең сағыштырмаһын бөтөн һандарҙың сағыштырмаһы аша күрһәтергә мөмкин, йәғни [[геометрия]]  рациональ һандар арифметикаһынан ғибәрәт тип уйлағандар. Улар тик бөтөн ыңғай һандарҙы ҡарағандар һәм һанды берәмектәр йыйынтығы тип билдәләгәндәр. Һандарҙың үҙсәнлектәрен өйрәнеп, уларҙы [[Йоп һәм таҡ һандар|йоп һәм таҡ]] (икегә бүленеүсәнлек билдәһе һымаҡ), [[Ябай һан|ябай]] һәм [[Ҡушма һан|ҡушма]] һандарға бүлгәндәр, сикһеҙ күп пифагор өслөләрен белгәндәр{{sfn|История математики, т. I|1970|с=68—69}}. Б. э. тиклем 399 йылда бүленеүсәнлектең дөйөм теорияһы барлыҡҡа килә, ул [[Сократ]]тың уҡыусыһы [[Теэтет Афинский|Теэтеттыҡы]] һанала. [[Евклид]] «[[Евклидтың башланғыстары|Башланғыстарҙың]]» VII китабын һәм IX китаптың бер өлөшөн шуға арнаған. Теорияның нигеҙендә ике һандың [[Иң ҙур уртаҡ бүлеүсе|иң ҙур уртаҡ бүлеүсеһен]] табыу өсөн [[Евклид алгоритмы]] ята. [[Арифметиканың төп теоремаһы|Теләһә ниндәй һанды ябай ҡабатлашыусыларға тарҡатыу мөмкинлеге һәм бындай тарҡатыуҙың берҙән берлеге]] алгоритмдың эҙемтәһе булып тора{{sfn|История математики, т. I|1970|с=74—76}}.

Шуның менән бергә берәмек квадраттың диагоналы һәм яғы  үлсәүҙәш булмауын пифагорсылар иҫбатлаған тип һанала. Был асыш бөтөн һандарҙың сағыштырмаһы теләһә ниндәй киҫектәрҙең сағыштырмаһын күрһәтеү өсөн етерлек түгел, һәм шуның нигеҙендә метрик геометрияны төҙөү мөмкин түгел тигәнде аңлата{{sfn|История математики, т. I|1970|с=73}}. Иррационаллек тураһында тәүге ғилем Теэтеттыҡы тип иҫәпләнә. Евклид алгоритмы рациональ һанды өҙлөкһөҙ кәсергә тарҡатыуҙың тулы булмаған бүлендеген табырға ярҙам итә. Шуның менән бергә өҙлөкһөҙ кәсер төшөнсәһе Боронғо Мысырҙа булмай{{sfn|История математики, т. I|1970|с=74—76}}. III быуатта [[Диофант Александрийский|Диофант]] [[Алгебра|алгебраны]] арифметикаға түгел, ә геометрияға таянып төҙөй башлай. Диофант шулай уҡ һандар өлкәһен [[Тиҫкәре һан|тиҫкәре һандарға]] киңәйтә{{sfn|История математики, т. I|1970|с=144—146}}.

[[Рим цифрҙары|Рим нумерация системаһы]] иҫәпләүҙәр өсөн әҙ ҡулайлы була. Рим һан тамғалары алфавит барлыҡҡа килгәнгә тиклем үк барлыҡҡа килгәндәр һәм уның хәрефтәренән килеп сыҡмағандар. Беренсе башлап <math>1</math>-ҙән алып <math>9</math>-ға тиклем һандар вертикаль һыҙыҡтар һаны менән тамғаланған тип иҫәпләнә, ә уларҙы һыҙыу һанды унлатыуҙы аңлатҡан (<math>X</math> һаны шунан килеп сыҡҡан). Ярашлы рәүештә, <math>100</math> һаны килеп сыҡһын өсөн, таяҡты ике тапҡыр сыйғандар. Аҙағыраҡ система ябайлаша{{sfn|Депман|1965|с=57—58}}. Хәҙерге ваҡытта ул башлыса тәртип һандарын тамғалау өсөн ҡулланыла.

XIV быуатҡа тиклем [[Боронғо Ҡытайҙа математика|Ҡытай математикаһы]] [[Суаньпань|иҫәпләү таҡтаһында]] сығарыу өсөн иҫәпләү алгоритмдары йыйылмаһынан ғибәрәт булған {{sfn|История математики, т. I|1970|с=178}}. Иҫәпләү таҡтаһында башҡарылған ҡушыу һәм алыу арифметик операциялары өҫтәлмә таблицалар талап итмәгән, ҡабатлау өсөн <math>1 \times 1</math>-ҙән алып <math>9 \times 9</math>-ға тиклем таблица булған. Ҡабатлау һәм бүлеү ғәмәлдәре өлкән разрядтарҙан башлап башҡарылған, был ваҡытта аралағы һөҙөмтәләр таҡтанан юйылған, шул арҡала дөрөҫлөгөн тикшереү мөмкин булмаған. Башта ҡабатлау һәм бүлеү бәйһеҙ ғәмәлдәр булалар, ләкин аҙаҡ [[Сунь Цзы (математик)|Сунь Цзы]] уларҙың үҙ-ара кире булыуына иғтибар иткән{{sfn|История математики, т. I|1970|с=160—161}}. Ҡытайҙа [[Ике ялған фекер ҡағиҙәһе|ике ялған фекер ҡағиҙәһе]] ярҙамында мәсьәлә сығара белгәндәр{{sfn|История математики, т. I|1970|с=163—164}}, ә [[Һыҙыҡлы алгебраик тигеҙләмәләр системаһы|Һыҙыҡлы тигеҙләмәләр системаһын]] сығарыу өсөн тиҫкәре һандар индәргәндәр. Тәүҙә улар тик иҫәпләү процесында ҡулланылғандар һәм иҫәпләү аҙағында таҡтанан юйылғандар, аҙаҡ ҡытай ғалимдары уларға бурыс йәки тулмау тигән мәғәнә биргәндәр{{sfn|История математики, т. I|1970|с=167—169}}.

=== Урта быуаттарҙа арифметика ===
[[Файл:Indian numerals 100AD.svg|thumb|right|300 px|Һинд цифрҙары  (б. э. тиклем I быуат) һәм уларға ярашлы хәҙерге цифрҙар]]
[[Позицион иҫәпләү системаһы]] ([[Ноль (цифр)|нолде]] лә индереп ун [[Цифры|цифр]]) [[Һиндостан]]да индерелә. Ул арифметик операцияларҙы башҡарыуҙың сағыштырмаса ябай ҡағиҙәләрен эшләргә мөмкинлек бирә<ref name="bse"/>. Һиндостанда төп арифметик  ғәмәлдәр тип ҡушыу, алыу, ҡабатлау, бүлеү, дәрәжәгә күтәреү һәм куб, квадрат һәм куб тамырҙар алыу һанала, улар өсөн ҡағиҙәләр эшләнә. Иҫәпләүҙәр ҡомло йәки туҙанлы таҡтала йәки ерҙә башҡарыла һәм таяҡ менән яҙыла{{sfn|История математики, т. I|1970|с=183—185}}. Һиндтар кәсерҙәрҙе белгәндәр һәм улар өҫтөндә ғәмәлдәр башҡарғандар, пропорцияларҙы, прогрессияларҙы белгәндәр{{sfn|История математики, т. I|1970|с=185}}. Б. э. VII быуатында уҡ тиҫкәре һандар менән эш иткәндәр, уларҙы бурыс тип аңлатҡандар, шулай уҡ иррациональ һандарҙы ҡулланғандар{{sfn|История математики, т. I|1970|с=190—191}}.

[[Файл:Dixit algorizmi.png|thumb|200px|left|«Һинд иҫәбе тураһында» китабының латин теленә тәржемәһенең бер бите]]
IX быуат башында Әбү Ғабдулла Мөхәммәт ибн Муса әл-Хәрәзми «Һинд иҫәбе тураһында» тигән китап яҙған. Дәреслеккә «төрлө төрҙәге һәм сорттағы» практик мәсьәләләрҙең сығарылышы ингән һәм ул позицион иҫәпләү системаһын ҡулланып яҙылған беренсе китап була, быға тиклем цифрҙарҙы иҫәпләү таҡтаһында иҫәпләүҙәр башҡарыу өсөн генә ҡулланған булғандар{{sfn|Депман|1965|с=72—78}}{{sfn|История математики, т. I|1970|с=209—210}}. XII быуатта [[Аделард Батский|Аделард]] һәм [[Иоанн Севельский]] тарафынан китаптың [[латин теле]]нә ике тәржемәһе эшләнгән{{sfn|Депман|1965|с=90—94}}. Уның оригиналы һаҡланмаған, ләкин 1857 йылда «әл-Хәрәзми һинд һаны тураһында» исеме аҫтында табылған латин теленә тәржемәһе баҫылып сыҡҡан{{sfn|Депман|1965|с=72—78}}. Трактатта һинд цифрҙары ярҙамында иҫәпләү таҡтаһында ҡушыу, алыу, икеләтеү, ҡабатлау, икегә бүлеү, бүлеү һәм  квадрат тамыр алыу кеүек арифметик ғәмәлдәрҙе башҡарыу һүрәтләнә{{sfn|История математики, т. I|1970|с=211—212}}. Кәсерҙәрҙе ҡабатлау, бүлеү кеүек үк, пропорциялар ярҙамында ҡарала: <math>a</math>-ны <math>b</math>-ға ҡабатлау <math>q:a=b:1</math> үтәлгән <math>q</math> һанын эҙләүгә тиң булған. Был теория ғәрәп арифметикаһының нигеҙе булған. Әммә шуның менән бергә, теләһә ниндәй кәсерҙе аликвот кәсерҙәр суммаһы күренешендә күрһәтеүсе, кәсерҙәрҙең икенсе иҫәпләмәһе лә булған{{sfn|История математики, т. I|1970|с=212—214}}. Мәсьәләләр эшләү өсөн ғәрәптәр, Һиндостандан килгән һәм бер нисә башҡа ысулдар менән бер рәттән Әл-Бируниҙың «Об индийских рашиках» китабында тасуирланған [[Өсләтә ҡағиҙә|өсләтә ҡағиҙә]] менән, Ҡытайҙан килгән һәм [[Куста ибн Лукка]]ның  «Книга о правиле двойного ложного положения» китабында теоретик нигеҙләнгән ике ялған фекер ҡағиҙәһе менән файҙаланғандар{{sfn|История математики, т. I|1970|с=218—219}}.

[[Испания]] һәм [[Сицилия]] аша X быуатта Европаның ғәрәп донъяһы менән фәнни бәйләнештәре үҫешә башлай. Ошо ваҡытта һуңғараҡ [[Папство|папа]] [[Сильвестр II]] булып киткән ғалим монах Герберт [[Каталония]]ға килә. «Книжка о делении чисел» һәм «Правила счёта на абаке» яҙмаларын уныҡы тип иҫәпләйҙәр. Ике китабында ла һандар һүҙҙәр йәки рим цифрҙары менән яҙылған{{sfn|История математики, т. I|1970|с=254—256}}. Герберт абакта иҫәпләүселәрҙе «абацистар» тип атай. XII—XIII быуаттарҙа Европала арифметика буйынса ғәрәп китаптарының тәржемәләре күренә башлай. Китаптарҙа килтерелгән унарлы позицион нумерация яҡлылар ғәрәп математигы әл-Хәрәзмиҙың латинса исеме буйынса «әлгористар» тип аталалар{{sfn|История математики, т. I|1970|с=256—257}}. XIII быуат башында Көнбайыш Европала ике иҫәпләү системаһы була: абакка нигеҙләнгән һәм Герберт тарафынан хупланған иҫке, һәм яңы, Леонардо Фибоначчи тарафынан хупланған позицион һинд системаһы. Яйлап яңы система өҫтөнлөк ала{{sfn|Депман|1965|с=90—94}}{{sfn|Арифметика|1951|с=50—57}}. Уның төп өҫтөнлөгө булып арифметик операцияларҙың ябайлашыуы тоа. Шуның менән бергә Германияла, Францияла һәм Англияла XV быуат аҙағына тиклем яңы цифрҙар ҡулланылмай. Иҫке нумерация тик XVI—XVII быуаттарҙа тулыһынса ҡыҫырыҡлап сығарыла{{sfn|Арифметика|1951|с=50—57}}.

1427 йылда [[әл-Каши]] [[Унарлы кәсер|унарлы кәсерҙәр]] системаһын тасуирлай, ул [[Стевин, Симон|Стевиндың]] 1585 йылдағы хеҙмәттәренән һуң киң таралыу ала<ref name="bse"/>. Стевин унарлы системаны мөмкин тиклем киңерәк таратырға теләй. Тап шуның өсөн ул үҙенең хеҙмәттәрен латин телендә түгел, ә [[Француз теле|француз]] һәм [[Фламандские диалекты|фламанд]] телдәрендә яҙа. Бынан тыш, ул унарлы үлсәүҙәр системаһын индереүҙе яҡлап көрәшеүсе булып китә{{sfn|Арифметика|1951|с=57—71}}.

=== Яңы осор арифметикаһы ===
[[Файл:Tables generales aritmetique MG 2108.jpg|200px|thumb|right|Арифметик таблицалар. 1835]]
XVII быуатта [[Астрономик навигация|диңгеҙҙә йөҙөү астрономияһы]], [[механика]], ҡатмарлыраҡ коммерция иҫәп-хисабы арифметика алдына иҫәпләү техникаһына яңы бурыстар ҡуя һәм уның артабанғы үҫешенә этәргес бирә. Һан төшөнсәһе ҙур үҙгәреш кисерә. Әгәр элек һандар өлкәһенә күбеһенсә тик ыңғай рациональ һандарҙы индерһәләр, XVI быуат башынан иррациональ һәм тиҫкәре һандар нығыраҡ танылыу алалар. [[Ньютон, Исаак|Ньютон]] үҙенең лекцияларында һандарҙы өс төргә бүлә: бөтөн (берәмек менән үлсәнәләр), кәсер (берәмек өлөшө бүленеүселәре) һәм иррациональ һандар (берәмек менән үлсәүҙәш түгел). 1710 йылдан башлап һандың был билдәләмәһе бөтә дәреслектәргә ныҡлы үтеп инә{{sfn|История математики, т. II|1970|с=34—36}}.

XVII быуат башында [[Непер, Джон|Непер]] [[логарифм]]дарҙы уйлап таба. Логарифмдарҙы һәм унарлы кәсерҙәрҙе ҡулланыу, арифметикаға  рациональ яҡынайыуҙар эҙмә-эҙлелеге булараҡ [[Иррациональ һан|иррациональ һан]] төшөнсәһен индереү XVII быуат аҙағына арифметиканың ҡулланыу өлкәһен киңәйтә һәм [[Өҙлөкһөҙ сағылыш|өҙлөкһөҙ]] дәүмәлдәрҙе өйрәнеү өсөн фәндең фундаменталь әһәмиәтен билдәләй<ref name="bse"/>.

Математиканың нигеҙҙәрен тәнҡит күҙлегенән ҡайтанан ҡарау [[Лобачевский, Николай Иванович|Лобачевскийҙың]] [[Лобачевский геометрияһы|геометрияһы]] менән бәйле, был XIX быуатта була. XVIII быуатта уҡ әле һан төшөнсәһен теоретик нигеҙләргә маташыуҙар башлана. Лейбниц беренсе булып арифметиканы [[Дедуктив һығымта|дедуктив]] төҙөү бурысын ҡуя, атап әйткәндә, 1705 йылда үҙенең «Новые опыты о человеческом разуме» хеҙмәтендә «ике плюс ике тигеҙ дүрткә»  тигеҙлеген иҫбатлау кәрәклеген күрһәтә. Был мәсьәләне хәл итергә маташып [[Вольф, Христиан фон|Вольф]] 1770 йылда, [[Шульц, Иоганн Фридрих (математик)|Шульц]] — 1790 йылда, [[Ом, Мартин|Ом]] — 1822 йылдау, [[Грассман, Герман Гюнтер|Грассман]] — 1861 йылда һәм, нимәйәт, [[Пеано, Джузеппе|Пеано]] — 1889 йылда үҙҙәренең аксималарын тәҡдим итәләр{{sfn|История математики, т. III|1972|с=47—49}}.

1758 йылда [[Кестнер, Авраам Готтгельф|Кестнер]] «Арифметиканың, геометрияның, яҫы һәм сферик тригонометрияның тәүге нигеҙҙәре һәм перспективалары» хеҙмәтендә бөтә арифметик төшөнсәләрҙе бөтөн һан аша нигеҙләргә саҡыра. Шулай итеп ул, китаптағы тәртиптә, натураль һандарҙы, кәсерҙәрҙе, тиҫкәре һандарҙы, унарлы кәсерҙәрҙе, иррациональ һандарҙы һәм шунан һуң ғына бәйләнештәр теорияһын билдәләй{{sfn|История математики, т. III|1972|с=49—52}}. Тиҫкәре һандар теорияһын төҙөгәндә, тиҫкәре һан нулдән бәләкәй, йәғни, бер нәмә лә булмағандан да бәләкәй тигән раҫлау төп проблема булып тора{{sfn|История математики, т. III|1972|с=52—56}}.

[[Вессель, Каспар|Каспаром Вессель]] 1799 йылда «Опыт об аналитическом представлении направления и его применениях, преимущественно к решению плоских и сферических многоугольников» хеҙмәтендәе комплекслы һандарға тулыһынса геометрик аңлатма тәҡдим итә. Вессель теорияны өс үлсәмле арауыҡҡа дөйөмләштерергә маташа, ләкин был барып сыҡмай. Гамильтон ҡабатлағанда коммутативлыҡ законы үтәлмәгән [[кватернион]]дар теорияһын төҙөгәнгә тиклем был мәсьәлә асыҡ ҡала. Шуның менән бергә Вейерштрастың, [[Фробениус, Фердинанд Георг|Фробениустың]] һәм [[Пирс, Бенджамин|Пирстың]] тикшеренеүҙәренән, һан төшөнсәһен комплекслы һандарҙан тышҡа киңәйткәндә ниндәй ҙә булһа арифметик закондан баш тартырға тура килә икәне күренә {{sfn|История математики, т. III|1972|с=61—66}}.

== Арифметика мәғарифта ==
Арифметик төшөнсәләрҙең барлыҡҡа килеүе иҫәпләү процесы менән тығыҙ бәйләнгән. Уның нигеҙендә фекерләү эшмәкәрлегенең предметты таный белеү; предметтарҙы айыра белеү; предметтар йыйылмаһын элементтарға айырыу, иҫәпләүҙә тиң хоҡуҡлылар (икенсе төрлө әйткәндә, иҫәпләү берәмеге менән ҡулланыу); элементтарҙы [[Эҙмә-эҙлелек|эҙмә-эҙ]] урынлаштыра белеү, уларҙы тәртипкә килтереү кеүек элементтары ята, был сифаты буйынса төрлө предметтарҙы иҫәпләүгә һәм һан төшөнсәһе барлыҡҡа килеүгә килтерә. Балалар менән төшөнсәне өйрәнгәндә ошондай процестарҙы күҙәтергә мөмкин<ref name="bse"/>.

{{Врезка
|Заголовок = Боэций арифметика тураһында<ref name="de"/>
|Ширина = 250px
|Выравнивание = right
|Содержание =  Итак, какую же из дисциплин нужно изучать первой, если не ту, что является началом и выполняет как бы роль матери по отношению к другим [дисциплинам]? Такова как раз арифметика. Она предшествует всем другим не только потому, что сам Бог, творец этого мироздания, взял её первой за образец своего мыслеполагания и по её [принципу] устроил всё, что через числа силой творящего Разума обрело гармонию в установленном порядке, но и потому арифметика объявляется предшествующей, что если устранить предшествующие по своей природе сущности, тотчас же устраняются и последующие. Если гибнут последующие, то ничего в статусе предыдущей субстанции не меняется.}}

Башланғыс белем биреү стандарттары һандарҙы миллионға тиклем иҫәпләй һәм сағыштыра белеү күнекмәһен, төп үлсәү берәмектәре һәм улар араһындағы нисбәт менән эш итә белеүҙе, төп дүрт арифметик операцияны башҡара белеүҙе (телдән 100-гә тиклем һәм яҙма 10 000-гә тиклем), шулай уҡ ҡалдыҡлы бүлеүҙе, бер нисә арифметик ғәмәлдән торған һанлы аңлатманың ҡиммәтен таба белеүҙе талап итә<ref name="fgos_n"/><ref name="fgos_n_book"/>. Мәктәп материалы күргәҙмә күҙаллауҙар ярҙамында бирелә. Беренсе класта балалар һан образдары һәм предметтар һаны менән эш итәләр, иҫәп 20-гә тиклем. Икенсе класта унарлы системаны, позицион системаны, ҡабатлау таблицаһын индерәләр, иҫәп 100-гә тиклем. Өсөнсө класта күп урынлы һандар менән арифметик ғәмәлдәрҙе индәрәләр. Артабанғы аҙым булып хәрефле тамғалауҙарға, икенсе төрлө әйткәндә — билдәленән абстрактлыға күсеү тора. Клейндың фекеренсә, тап ошонан математика башлана{{sfn|Клейн|1987|с=20—23}}. Башланғыс мәктәптә арифметиканы өйрәнеүҙең ҡыйынлығы предметтарҙың тәбиғәтенән ситләштерелгән иҫәп башҡарырға кәрәк булыуында{{sfn|Депман|1965|с=1—3, 103—109}}.

Урта мәктәптә уҡытыу һан төшөнсәһен киңәйтеү менән бәйле, кәсерҙәр һәм улар өҫтөндә ғәмәлдәр, тиҫкәре һандар, иррациональ һандар индерелә{{sfn|Клейн|1987|с=37}}. Ысын һәм комплекслы һандар, шулай уҡ Евклид алгоритмы һәм арифметиканың төп теоремаһы тулы урта белемгә инә. [[Федераль дәүләт белем биреү стандарты|Рәсәй Федераль дәүләт белем биреү стандартына]] ярашлы, ''««Арифметика» бүлегенең йөкмәткеһе уҡыусылар тарафынан математиканы артабан өйрәнеү өсөн нигеҙ булып тора, һәм уларҙың логик фекерләүе үҫешенә, алгоритмдар менән файҙалана белеүҙәрен формалаштырырға, шулай уҡ көндәлек тормошта кәрәк булған практик күнекмәләргә эйә булырға булышлыҡ итә»''<ref name="fgos_a"/>.

Хәҙерге донъяла [[Һан грамоталылығы|математик грамоталылыҡ]] белем биреүҙең төп маҡсаттарының береһе булып тора. Ул үҙ эсенә, атап әйткәндә, арифметик ғәмәлдәрҙе башҡара белеүҙе, иҫәп-хисап һәм үлсәүҙәр башҡарыуҙы индерә<ref name="hse"/>. Балаларҙың һәм ололарҙың математик грамоталылыҡ мәсьәләләре менән [[ЮНИСЕФ]] һәм [[ЮНЕСКО]] кеүек ойошмалар шөғөлләнә<ref name="unicef"/><ref name="unesco"/>.

Шуның менән бергә арифметик ғәмәлдәргә өйрәтеү оҙаҡ ваҡыт өлгө буйынса механик башҡарыуға ҡайтып ҡалды. Боронғо Ҡытайҙа математиканы уҡытыуға, экзамендар биреүҙе лә индереп, ҙур иғтибар бүленә. Император академияһында математика ете йыл өйрәнелә. Ләкин классик математик трактаттарға догма һымаҡ ҡарайҙар һәм яңынан үҙгәрешһеҙ баҫтырып сығарылалар{{sfn|История математики, т. I|1970|с=157}}.

Европала XVI быуатта [[Тарталья, Никколо|Тарталья тарафынан]] ҡушыуға, алыуға, ҡабатлауға һәм бүлеүгә систематик күнегеүҙәр тәҡдим ителә, ләкин улар әле оҙаҡ ваҡыт ҡулланылышҡа инмәйҙәр{{sfn|Депман|1965|с=199—203}}. Бынан тыш, Урта быуаттарҙа күп һандағы айырым арифметик мәсьәләләрҙе сығарыу өсөн ҡағиҙәләр була. Ҡайһы бер дәреслектәрҙә 26-ға тиклем шундай ҡағиҙәләр осрай, шуның менән бергә улар дәреслектән дәреслеккә тап килмәҫкә мөмкиндәр{{sfn|Депман|1965|с=305}}. Ҡайһы бер ҡағиҙәләр әле лә үҙҙәренең актуаллеген юғалтмағандар. Уларға пропорцияларҙы (кәсерҙәрҙе ике һандың сағыштырмаһы итеп ҡарағандар, был ғәмәлдәрҙе башҡарыу өсөн пропорцияларҙы ҡарауға килтергән), проценттарҙы индәрәләр{{sfn|Депман|1965|с=306}}.

Арифметика уҡытыу кимәле буйынса [[Ете ирекле сәнғәт|ете ирекле сәнғәттең]] дүртенсеһе булып тора. Унан алда [[Грамматика|Грамматиканан]], [[Риторика|Риториканан]] һәм [[Диалектика|Диалектиканан]] торған [[тривиум]], ә ул үҙе [[квадривиум]]да юғары фән булып тора, уға шулай уҡ [[Геометрия]], [[Музыка]] һәм [[Астрономия]] инә<ref name="brit-liberal-arts"/>. Тәүге Европа университеттары барлыҡҡа килгәс математика сәнғәт факультеттарында квадривиум булараҡ уҡытыла һәм ярҙамсы фән була. Арифметика буйынса беренсе лекцияларҙы 1412 йылда [[Вена университеты]] магистры [[Гмунден, Иоганн|Иоганн Гмунден]] уҡый{{sfn|История математики, т. I|1970|с=259—260}}.

== Арифметика философияла һәм сәнғәттә ==
[[Файл:Marten de Vos Seven liberal arts.jpg|thumb|right|350px|[[Вос, Мартин де|Мартин де Вос]]. Ете ҡыҙ. 1590]]
Пифагорcылар бөтөн һандарҙың сағыштырмаһын киҫектәрҙең геометрик сағыштырмаһы, шулай уҡ гармонияла һәм музыкала аналогик сағыштырмалар өсөн ҡулланғандан һуң, улар ғаләмдың бөтә законлыҡтарын һандар ярҙамында тасуирлап була, ә арифметика сағыштырмаларҙы күрһәтеү һәм донъяның моделен төҙөү өсөн кәрәк тигән фекергә киләләр{{sfn|История математики, т. I|1970|с=67}}. Шуның менән бергә, бөтөн һандарҙың сағыштырмалары теләһә ниндәй киҫектәрҙең сағыштырмаһын күрһәтеү өсөн етерлек түгел (квадраттың яғы һәм диагонале үлсәүҙәш түгел) һәм шул арҡала метрик геометрияны төҙөү мөмкин түгел икәне пифагорсыларҙың асыштарының береһе булып тора{{sfn|История математики, т. I|1970|с=73}}. Сикле үлсәм төҙөү һәм ысын һанды билдәләү проблемалары б. э. тиклем V быуаттың фәнни кризисын асып һала, Боронғо Мысырҙың бөтә философик мәктәптәре ошо проблеманан сығыу юлдарын эҙләү менән шөғөлләнә. Был проблемаларҙы хәл итеүҙә килеп тыуған бөтә ҡыйынлыҡтарҙы [[Зенон Элейский|Зенон Элейскийгә]] уның парадокстарында, йәки [[Зенон апориялары|апорияларында]] күрһәтергә мөмкин була{{sfn|История математики, т. I|1970|с=88—89}}.

[[Марциан Капелла]] үҙенең «Свадьба Философии и Меркурия» трактатында бөтә ете сәнғәттең һәм шул иҫәптән Арифметиканың визуаль образдарын тыуҙыра. Сәнғәттәрҙе ярашлы атрибуттары менән ҡатын-ҡыҙҙар кәүҙәләндерәләр, уларҙы сфераның билдәле вәкилдәре оҙатып йөрөй. Арифметика үҙенең ҡулдарына цифрҙар яҙып тултырылған скрижаль (изге яҙма төшөрөлгән таҡта) йәки абак тотҡан. Уны Пифагор оҙатып йөрөй<ref name="simbol"/>.

Иҫәп [[Будда|Будданы]] һынауҙарҙың береһе була. [[Уҡтан атыу|Уҡтан атыуҙа]], [[йүгереү]]ҙә һәм [[Йөҙөү|йөҙөүҙә]] ярыштарҙан һуң математик Арйюна <math>10^9</math> ҙурыраҡ булған бөтә һанлы дәрәжәләрҙе әйтеп бирергә ҡушҡан. Будда <math>10^{53}</math>-нә тиклем егерме ике дәрәжәне әйткән (тик таҡ дәрәжәләрҙең генә исемдәре булған), һәм был әле тик беренсе һанау булған, икенсе һанауҙа Будда <math>10^{421}</math>-гә тиклем дауам иткән. Артабанғы заданиела Будда бер милдәге, ә аҙаҡ ер йөҙөндәге атомдар һанын иҫәпләгән{{sfn|Меннингер|2011|с=176—179}}. Шундай «һанлы баҫҡыстар» күп тапҡыр һинд дини шиғриәтендә осрайҙар, шуның менән бергә һандарҙы белдереүсе һүҙҙәр төрлө булырға мөмкиндәр. Бындай баҫҡыстарҙың тәғәйенләнеше —  рухи бейеклеккә күтәрелеү. «Лилаватистара» исемле һинд китабында Ер ханымдың, сибәр Гопаның кейәү егеттәре араһында [[яҙма]]ла, арифметикала, [[Спорт көрәше|көрәштә]] һәм уҡ һелтәү сәнғәтендә ярышы һүрәтләнә. Әҫәрҙең күп өлөшө арифметикала ярышҡа арналған{{sfn|Арифметика|1951|с=49}}.

Һиндостандағы кеүек, [[Майя (цивилизацияһы)|майя]] әһелдәре тарафынан яһалма төҙөлгән бик ҙур һандар «һанлы баҫҡыс» буйлап бейегерәккә күтәрелергә, аллаларға яҡынайырға тырышыу тураһында һөйләй{{sfn|Меннингер|2011|с=82}}.

== Иҫкәрмәләр ==
;Комментарийҙар
<references group="ком."/>

;Ҡулланылған әҙәбиәт һәм сығанаҡтар
{{примечания|colwidth=24em|refs=
<ref name="bse">{{cite web|url=http://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/65000/Арифметика|title=Арифметика|publisher=[[Большая советская энциклопедия]]|accessdate=2013-01-20|archiveurl=http://www.webcitation.org/6BtoHcmjU|archivedate=2012-11-03}}</ref>
<ref name="bse_formal">{{cite web|url=http://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/145438/Формальная|title=Формальная арифметика|publisher=[[Большая советская энциклопедия]]|accessdate=2013-01-20|archiveurl=http://www.webcitation.org/6BtoIYqGV|archivedate=2012-11-03}}</ref>
<ref name="bse_method">{{cite web|url=http://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/62301/Аксиоматический|title=Аксиоматический метод|publisher=[[Большая советская энциклопедия]]|accessdate=2013-01-20|archiveurl=http://www.webcitation.org/6EKxKQKhi|archivedate=2013-02-11}}</ref>
<ref name="bse_algebra">{{cite web|url=http://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/62556/Алгебра|title=Алгебра|publisher=[[Большая советская энциклопедия]]|accessdate=2013-01-20|archiveurl=http://www.webcitation.org/6E6ZXGwLN|archivedate=2013-02-01}}</ref>
<ref name="ebse">{{ВТ-ЭСБЕ|Арифметика, наука}}</ref>
<ref name="brit-liberal-arts">{{cite web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/339020/liberal-arts|title=Liberal Arts|publisher=Encyclopædia Britannica|accessdate=2012-03-20|archiveurl=http://www.webcitation.org/67ytPsnR6|archivedate=2012-05-28}}{{ref-en}}</ref>
<ref name="brit-arithmetic">{{cite web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/34730/arithmetic|title=Arithmetic|publisher=Encyclopædia Britannica|author=MacDuffee C. C.|accessdate=2012-03-20|archiveurl=http://www.webcitation.org/67ytRv4RV|archivedate=2012-05-28}}{{ref-en}}</ref>
<ref name="simbol">{{cite web|url=http://www.simbolarium.ru/simbolarium/sym-uk-cyr/cyr-s/sv/semj-sv-isk.htm|title=Семь свободных искусств|publisher=Simbolarium|accessdate=2012-03-20|archiveurl=http://www.webcitation.org/67ytQg2zB|archivedate=2012-05-28}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140831041405/http://www.simbolarium.ru/simbolarium/sym-uk-cyr/cyr-s/sv/semj-sv-isk.htm |date=2014-08-31 }}</ref>
<ref name="col">{{cite web|url=http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_colier/6305/АРИФМЕТИКА|title=Арифметика|publisher=[[Энциклопедия Кольера]]|accessdate=2013-01-20|archiveurl=http://www.webcitation.org/6E6ZYET8N|archivedate=2013-02-01}}</ref>
<ref name="bell-12">
{{книга |автор = Беллюстин В.
  |часть = Глава 12. Число и порядок действий, знаки и определения
  |ссылка часть = http://ru.wikisource.org/wiki/Как_постепенно_дошли_люди_до_настоящей_арифметики/Глава_12/
  |заглавие = Как постепенно дошли люди до настоящей арифметики 
  |ссылка = http://ru.wikisource.org/wiki/Как_постепенно_дошли_люди_до_настоящей_арифметики
  |место = М. |издательство=Типография К. Л. Меньшова |год = 1909
  |allpages =}}</ref>
<ref name="de">
{{книга |автор = Боэций
  |часть = I, 1
  |заглавие = Основы арифметики 
  |ссылка = http://la.wikisource.org/wiki/De_Arithmetica}}</ref>
<ref name="MathEnc_Arith">{{книга|автор=[[Виноградов, Иван Матвеевич|Виноградов И. М.]]
 |часть = Арифметика |заглавие= Математическая энциклопедия
 |место = М. |издательство=Советская энциклопедия |год=1977|том=1}}</ref>
<ref name="MathEnc_FormArith">{{книга|автор=Виноградов И. М.
 |часть = Арифметика формальная|заглавие=Математическая энциклопедия
 |место = М. |издательство=Советская энциклопедия |год=1977|том=1}}</ref>
<ref name="MathEnc_NumTeo">{{книга|автор=Виноградов И. М.
 |часть = Чисел теория |заглавие=Математическая энциклопедия
 |место = М. |издательство=Советская энциклопедия |год=1977|том=5}}</ref>
<ref name="MathEnc_ElNumTeo">{{книга|автор=Виноградов И. М.
 |часть = Элементарная теория чисел|заглавие=Математическая энциклопедия
 |место = М. |издательство=Советская энциклопедия|год=1977|том=5}}</ref>
<ref name="fgos_n">{{cite web|url=http://standart.edu.ru/catalog.aspx?CatalogId=2768|title=Примерная основная образовательная программа образовательного учреждения. Начальная школа|publisher=Федеральный государственный образовательный стандарт|accessdate=2012-12-05|archiveurl=http://www.webcitation.org/6CjHCBywo|archivedate=2012-12-07}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121030115016/http://standart.edu.ru/catalog.aspx?CatalogId=2768 |date=2012-10-30 }}</ref>
<ref name="fgos_a">{{cite web|url=http://standart.edu.ru/catalog.aspx?CatalogId=2629|title=Примерные программы по учебным предметам. Математика|publisher=Федеральный государственный образовательный стандарт|accessdate=2012-12-05|archiveurl=http://www.webcitation.org/6CjHE0HB4|archivedate=2012-12-07}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130119123604/http://standart.edu.ru/Catalog.aspx?CatalogId=2629 |date=2013-01-19 }}</ref>
<ref name="fgos_n_book">{{книга |ответственный = сост. Е. С. Савинов
  |заглавие = Примерная основная образовательная программа образовательного учреждения. Начальная школа
  |ссылка = http://standart.edu.ru/attachment.aspx?id=545
  |место = М. |издательство = Просвещение |год = 2013 |издание = 4-е |isbn=9785090264167
  |страниц = 223  |страницы = 32—35}}</ref>
<ref name="hse">{{cite web|url=http://www.hse.ru/org/hse/iori/news/55563956.html|title=Грамотность, математические способности и навыки решения задач в технологически развитом обществе|publisher=Национальный исследовательский университет Высшая школа экономики|accessdate=2012-12-05|archiveurl=http://www.webcitation.org/6CjHGVVQo|archivedate=2012-12-07}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131007011828/http://www.hse.ru/org/hse/iori/news/55563956.html |date=2013-10-07 }}</ref>
<ref name="unicef">{{cite web|url=http://www.unicef.org/education/files/QualityEducation.PDF|title=Defining Quality in Education|publisher=[[ЮНИСЕФ]]|accessdate=2012-12-05|lang=en}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121015092003/http://www.unicef.org/education/files/QualityEducation.PDF |date=2012-10-15 }}</ref>
<ref name="unesco">{{cite web|url=http://www.unesco.org/new/en/education/themes/leading-the-international-agenda/education-for-all/efa-goals/|title=Education for All Goals|publisher=[[ЮНЕСКО]]|accessdate=2012-12-05|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6CjHHftrk|archivedate=2012-12-07}}</ref>
}}

== Әҙәбиәт ==
{{Навигация|Викисловарь=арифметика}}
* {{книга |автор = Арнольд И. В.
  |заглавие = Теоретическая арифметика
  |место = М. |издательство = Государственное учебно-педагогическое издательство |год = 1938
  |страниц = 481  
  |ref = Арнольд}}
* {{книга |автор = [[Депман, Иван Яковлевич|Депман И. Я.]]
  |заглавие = История арифметики |ссылка = http://ilib.mccme.ru/djvu/istoria/depman.htm
  |место = М. |издательство = Просвещение |год = 1965
  |страниц = 400  
  |ref = Депман}}
* {{книга |автор = [[Клейн, Феликс|Клейн Ф.]] 
  |заглавие = Элементарная математика с точки зрения высшей |том=[http://ilib.mccme.ru/djvu/klejn-1.htm I: Арифметика. Алгебра. Анализ]
  |место = М. |издательство = Наука |год = 1987
  |страниц = 432
  |ref = Клейн}}
* {{книга |автор = [[Кнут, Дональд Эрвин|Кнут Д. Э.]]
  |заглавие = Искусство программирования |часть=Арифметика |том=II 
  |место = М. 
  |страниц = 830  
  |ref = Кнут}}
* {{книга |автор = Меннингер К.
  |заглавие = История цифр. Числа, символы, слова |
  |место = М. |издательство = ЗАО Центрполиграф |год = 2011
  |страниц = 543 |isbn = 9785952449787   
  |ref = Меннингер}}
* {{книга |автор = [[Нечаев, Василий Ильич|Нечаев В. И.]]
  |заглавие = Числовые системы |
  |место = М. |издательство = Просвещение |год = 1975
  |страниц = 199 |isbn =   
  |ref = Нечаев}}
* {{книга |автор=[[Понтрягин, Лев Семёнович|Понтрягин Л. С.]] 
  |ссылка=http://ilib.mccme.ru/djvu/bib-kvant/pontrjagin.htm 
  |заглавие=Обобщения чисел 
  |место=М. |издательство=Наука |год=1986 
  |страниц=120 |серия=[[Библиотечка «Квант»]]
  |ref = Понтрягин }}
* {{книга |автор = [[Серр, Жан-Пьер|Серр Ж.-П.]]
  |заглавие = Курс арифметики
  |ссылка = http://www.ega-math.narod.ru/Books/Arithm.htm
  |ответственный = пер. с франц. А. И. Скопина под ред. А. В. Малышева
  |место = М.
  |издательство = Мир
  |год = 1972
  |страниц = 184
  |ref = Серр}}
* {{книга |
  |заглавие=История математики: в 3 т.
  |ответственный=под редакцией [[Юшкевич, Адольф Павлович|А. П. Юшкевича]]
  |место=М. |издательство=Наука |год=1970 |том=[http://ilib.mccme.ru/djvu/istoria/istmat1.htm I: С древнейших времён до начала Нового времени] 
  |страниц=
  |ref = История математики, т. I}}
* {{книга |часть=
  |заглавие=История математики: в 3 т.
  |ответственный=под редакцией А. П. Юшкевича
  |место=М. |издательство=Наука |год=1970 |том=[http://ilib.mccme.ru/djvu/istoria/istmat2.htm II: Математика XVII столетия]
  |страниц=
  |ref = История математики, т. II}}
* {{книга |часть=
  |заглавие=История математики: в 3 т.
  |ответственный=под редакцией А. П. Юшкевича
  |место=М. |издательство=Наука |год=1972 |том=[http://ilib.mccme.ru/djvu/istoria/istmat3.htm III: Математика XVIII столетия]
  |страниц=
  |ref = История математики, т. III}}
* {{книга |заглавие = Энциклопедия элементарной математики. Книга первая. Арифметика |ссылка = http://ilib.mccme.ru/djvu/encikl/enc-el-1.htm
  |ответственный = под редакцией [[Александров, Павел Сергеевич|П. С. Александрова]], А. И. Маркушевича и А. Я. Хинчина
  |место = {{М.}}—{{Л.}} |издательство = Государственное издательство технико-теоретической литературы |год = 1951
  |страниц = 448  
  |ref = Арифметика}}
* {{статья |автор = Avigad, Jeremy.
  |заглавие = Number theory and elementary arithmetic
  |ссылка = http://www.andrew.cmu.edu/user/avigad/Papers/elementary.pdf 
  |издание = Philosophia Mathematica |год=2003 |номер=3 |volume=11 |pages=257—284
  |ref = Avigad}}{{ref-en}}
* {{Книга |автор = Boyer C. B., Merzbach U. C.
  |заглавие = A History of Mathematics|ссылка = https://books.google.ca/books?id=BokVHiuIk9UC&source=gbs_navlinks_s
  |год = 2010 |издательство = John Wiley & Sons 
  |allpages = 640  
  |ref = Boyer & Merzbach}}{{ref-en}}

[[Категория:Арифметика|*]]
[[Категория:Математика]]