Астероидтар билбауы битенең сығанаҡ тексын ҡарарға


<!-- {{Ук}} -->
[[Файл:InnerSolarSystem_ru.png|мини|300x300пкс|[[Ҡояш системаһы]]нда [[Астероид|астероидтарҙың]] урынлашыу схемаһы]]
<!-- {{аудиостатья введение|Ru-Asteroid belt (intro).ogg|{{date|18|9|2011|1}}|37813899}} -->

'''Астеро́идтар билбауы''' — [[Ҡояш системаһы|Ҡояш системаһының]] [[Марс]] һәм [[Юпитер]] орбиталары араһында урынлашҡан өлкәһе, унда төрлө үлсәмдәге һәм ирекле формалағы [[астероид]]тар йәки бәләкәй планеталар тип йөрөтөлгән ғәйәт күп объекттар йыйылған.

Йыш ҡына [[Нептун]] орбитаһы артында әйләнгән Койпер билдауындағы кеүек кесе планеталарҙан, шулай уҡ һибелмә диск һәм Оорт болото яндарында йыйылған объекттарҙан һәм башҡа ошондай йыйылыу өлкәләренән айырмаһын һыҙыҡ өҫтөнә алып, был өлкәне '''төп астероидтар билбауы'''<ref name="opa">{{Китап|автор=Жанлука Ранцини.|заглавие=Космос. Сверхновый атлас Вселенной|ответственный=Перевод с итал. Г.&nbsp;И. Семенова|место=М.|издательство=Эксмо|год=2007|isbn=978-5-699-11424-5}}</ref> йәки '''төп билбау''' тип тә атайҙар<ref name="gpa">{{Китап|автор=Э. В. Кононович, В. И. Мороз.|заглавие=Общий курс астрономии. Учебник для астрономических отделений высших учебных заведений|издание=2-е изд., исправленное|ответственный=Под ред. В.&nbsp;В. Иванова|место=М.|издательство=Эдиториал УРСС|год=2003|isbn=5-354-00866-2}}</ref><ref name="gpa2">{{Китап|автор=П. Г. Куликовский.|заглавие=Справочник любителя астрономии|издание=5-е изд., переработанное и полностью обновлённое|ответственный=Под ред. [[Сурдин, Владимир Георгиевич|В.&nbsp;Г. Сурдина]]|место=М.|издательство=Эдиториал УРСС|год=2002|isbn=5-8360-0303-3}}</ref>.

«Астероидтар билбауы» һүҙбәйләнеше 1850-се йылдарҙан ҡулланыла башлай<ref>{{Китап|заглавие=A Guide to the Knowledge of the Heavens|издательство=Jarrold|год=1852|страницы=171, 216|автор=Mann, Robert James.}}</ref><ref>{{Мәҡәлә|заглавие=Further Investigation relative to the form, the magnitude, the mass, and the orbit of the Asteroid Planets|ссылка=https://books.google.com/?id=hhQAAAAAMAAJ&pg=PA191|язык=en|издание=The Edinburgh New Philosophical Journal|тип=Journal|место=Edinburgh|год=1857|том=V|страницы=191}}</ref>. Был термин беренсе тапҡыр ҡулланылыуын [[Александр фон Гумбольдт]] исеме һәм уның «Kosmos — Entwurf einer physischen Weltbeschreibung» китабы менән бәйләйҙәр<ref>{{Китап|заглавие=Cosmos: A Sketch of a Physical Description of the Universe|том=1|издательство=Harper & Brothers, New York (NY)|год=1850|страницы=44|isbn=0-8018-5503-9|автор=von Humboldt, Alexander.}}</ref>.

Төп билбауҙың дөйөм массаһы яҡынса Ай массаһының 4 процентын тәшкил итә, уның яртыһынан күбеһе дүрт эре объектҡа: [[Церера (кәрлә планета)|Церера]], (4) Веста, (2) Паллада һәм (10) Гигейға тура килә{{Переход|#Астероидтар билбауының бик эре объекттары|yellow}}. Уларҙың уртаса диаметры — 400 километрҙан ашыу, ә араларында иң ҙуры булған Церераның диаметры — 950 км-нан ашыу, һәм уның массаһы Палада һәм Вестаның дөйөм массаһынан икеләтә артығыраҡ. Әммә бер нисә миллионлап иҫәпләнгән астероидтарҙың күбеһе байтаҡҡа бәләкәй, ҡайһы берҙәренең диаметры ни бары бер нисә метр ғына тәшкил итә{{Переход|#Үлсәмдәре һәм массаһы|yellow}}. Астероидтар йыһан киңлегендә шул тиклем киң арауыҡҡа таралған, шуға ла был өлкә аша осоп үткән йыһан караптарының береһе лә уларҙан зыян күрмәй{{Переход|#Тикшеренеүҙәр|yellow}}.

Астероидтар билбауының ошондай составта булыуының сәбәбе: билбау Юпитерға бик яҡын арауыҡта формалаша башлай{{Переход|#Формалашыуы|yellow}}, уның [[Гравитация|гравитацион ҡыры]] планетезималдәр орбиталарына даими рәүештә етди йоғонто яһап тора. Юпитерҙан килгән орбиталь энегияның артығы йыш ҡына был есемдәрҙең үҙ-ара ҡаты бәрелешеп тороуҙарына килтерә, һөҙөмтәлә улар протопланета булып уҡмаша һәм артабан ҙурая алмай{{Переход|#Килеп сығышы|yellow}}.

Һөҙөмтәлә күпселек планетезималдәр күп һанлы ваҡ фрагменттарға ыуала, шуларҙың күп өлөшө йә Ҡояш системаһынан сығарып ташлана (астероидтар билбауының тығыҙлығы түбән булыуы нәҡ шуның менән аңлатыла), йә булмаһа улар, ер төркөмө планеталары менән бәрелешеп һуҙыңҡы орбиталарға күсә һәм Ҡояш системаһының эске өлкәһенә эләгә; был феномен һуңғы ауыр бомбаға тотоу тигән исем ала.

Был осорҙан һуң да астероидтар араһында үҙ-ара бәрелештәр булып тора{{Переход|#Бәрелешеүҙәр|yellow}}. Һөҙөмтәлә күп һанлы астероидтар ғаиләләре — орбиталары һәм химик составтары оҡшаш булған есемдәр төркөмө барлыҡҡа килә{{Переход|#Астероидтар ғаиләләре һәм төркөмдәре|yellow}}, уларға әлеге ваҡытта булған байтаҡ астероидтар инә, шулай уҡ улар ваҡ йыһан туҙанын тыуҙырыуҙа һәм зодиакаль яҡтылыҡты формалаштырыуҙа ла ҡатнаша{{Переход|#Саң|yellow}}.

Бынан тыш Юпитер гравитацияһы ла тотороҡһоҙ орбиталар өлкәләрен булдыра, унда Юпитер менән резонанс булғанға күрә астероидтар юҡ тиерлек{{Переход|#Кирвуд ярыҡтары|yellow}}. Ул өлкәгә эләккән астероид сағыштырмаса ҡыҫҡа ваҡытта орбитаһынан Ҡояш системаһынан ситкә сығырып ташлана йәки эске планеталарҙың орбиталарын киҫеп үтеүсе астероидтар популяцияһын тулыландыра. Хәҙерге ваҡытта был өлкәләрҙә астероидтар юҡ тип әйтерлек, ләкин күп кенә ҙур булмаған астероидтар башҡа факторҙар йоғонтоһо аҫтында әкренләп үҙгәреүен дауам итә{{Переход|#Ярковский эффекты йоғонтоһо|yellow}}.

Ҡайһы бер астероидтарҙы айырып торған төп һыҙаты — уларҙың есемдең химик составы тураһында фекер йөрөтөү мөмкинлеген биргән спектры. Төп билбауҙа, химик составына ҡарап, астероидтарҙың төп өс спектраль класы бүленә: [[углерод]] (C класы), силикат (s класы) һәм металл йәки тимер (M класы){{Переход|#Составы|yellow}}. Астероидтарҙың был кластары, бигерәк тә металл класы, дөйөм алғанда йыһан индустрияһы һәм астероидтарҙы сәнәғәт үҙләштереүе йәһәтенән ҡыҙыҡһыныу уята{{Переход|#Ресурстар сығанағы булараҡ астероидтар|yellow}}.

== Астероидтарҙы өйрәнеү тарихы ==

=== Тициус — Боде ҡағиҙәһе ===
[[Файл:Giuseppe_Piazzi.jpg|мини|254x254пкс|Итальян астрономы Джузеппе Пиацци, ул тәүҙә планета тип һаналған, аҙаҡ ике йөҙ йыл буйына ябай эре астероид тип һәм, аҙаҡ килеп, кәрлә йондоҙ статусында билдәлән [[Церера (кәрлә планета)|Церераны]] аса ]]
Планеталарҙың Ҡояштан алыҫлығын яҡынса тасуирлаған бәйлелекте (ул Тициус — Боде ҡағиҙәһе тип атала) астероидтар билбауын өйрәнә башлауҙың үҙенсәлекле тәүге бите тип атарға мөмкин. Ҡағиҙәнең асылы — Ҡояш системаһындағы планеталар орбитаһының урынлашыуын яҡынса түбәндәге эмпирик формула менән күрһәтергә була:

: <math> a_{i} = 0{,}4 + 0{,}3 \cdot 2^{i-2}</math>,

бында <math>i</math> — планетаның рәт һаны (Меркурий өсөн <math>i=-\infty</math> тип аныҡларға була, ә <math>i=5</math> бер ниндәй танылған планетаға ла тап килмәй).

Тәүге тапҡыр был ҡәғиҙәне немец физигы һәм математигы Тициус Иоганн [[1766 йыл]]да уҡ<ref name="asteroids">{{Cite web|title=When Did the Asteroids Become Minor Planets?|author=Hilton, J.|work=US Naval Observatory (USNO)|year=2001|url=http://www.usno.navy.mil/USNO/astronomical-applications/astronomical-information-center/minor-planets|accessdate=2007-10-01|archiveurl=https://www.webcitation.org/617EpREXv?url=http://www.usno.navy.mil/USNO/astronomical-applications/astronomical-information-center/minor-planets|archivedate=2011-08-22}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120406222551/http://www.usno.navy.mil/USNO/astronomical-applications/astronomical-information-center/minor-planets/ |date=2012-04-06 }}</ref><ref name="Dawn">{{Cite web|title=Dawn: A Journey to the Beginning of the Solar System|work=Space Physics Center: UCLA|year=2005|url=http://www-ssc.igpp.ucla.edu/dawn/background.html|accessdate=2007-11-03|archiveurl=https://www.webcitation.org/617GLJ6fS|archivedate=2011-08-22}} {{Webarchive|url=https://archive.is/20120524184638/http://www-ssc.igpp.ucla.edu/dawn/background.html |date=2012-05-24 }}</ref><ref name="Hoskin">{{Cite web|title=Bode's Law and the Discovery of Ceres|author=Hoskin, Michael.|work=Churchill College, Cambridge|url=http://www.astropa.unipa.it/HISTORY/hoskin.html|accessdate=2010-07-12|archiveurl=https://www.webcitation.org/64v3iCON8?url=http://www.astropa.unipa.it/HISTORY/hoskin.html|archivedate=2012-01-24}}</ref> формулала сағылдыра һәм баҫтырып сығара. Үл осоҙа билдәле булған алты планета ла ([[Меркурий|Меркурийҙан]] башлап [[Сатурн (планета)|Сатурнға]] тиклем) ошо ҡағиҙәгә буйһоноуына ҡарамаҫтан, ҡағиҙә оҙаҡ ҡына ваҡыт иғтибарҙы үҙенә йәлеп итә алмай. [[1781 йыл]]да орбитаһының ҙур ярымкүсәре юғарыла күрһәтелгән формулаға теп-теүәл тап килгән [[Уран (планета)|Уран]] планетаһы асылғанға тиклем шулай дауам итә. Шунан һуң Иоганн Элерт Боде Ҡояштан ары Марс менән Юпитер орбиталары араһында бишенсе планетаның ихтималлығын фаразлай, ҡағиҙәгә ярашлы, был планета 2,8 а. е. алыҫлығында урынлашырға тейеш, шул уҡ ваҡытта ошоға тиклем уны бер кем дә күрмәгән. 1801 йылдың ғинуарында Ҡояштан нәҡ формула күрһәткән алыҫлыҡта Церераны асыу астрономдар араһында Тициус-Боде ҡағиҙәһенә ышаныуҙы арттыра, әммә тик [[Нептун]]ды асҡанға тиклем генә.

=== Церераны асыу ===
Марс һәм Юпитер араһындағы планетаны эҙләүгә беренсе булып [[1787 йыл]]да барон Франц Ксавер тотона. Ләкин бер нисә йыл уңышһыҙ күҙәтеүҙәрҙән һуң башҡа астрономдар ярҙамына мохтаж булыуын аңлай, шуға күрә [[1800 йыл|1800 йылдың]] сентябрендә ул, «Лилиенталь йәмғиәте» исеме аҫтында формаль булмаған клуб ойоштороп, планетаны бергәләп эҙләү өсөн 24 ғалимдан торған төркөм туплай. Әммә был төркөм «Himmelspolizei» йәки «күк полицияһы» булараҡ киң билдәлелек ала. Иң атаҡлы ағзалары — Уильям Гершель, Шарль Мессье һәм Генрих Ольберс<ref name="police">{{Мәҡәлә|заглавие=Call the police! The story behind the discovery of the asteroids|издание=Astronomy Now|номер=June 2007|страницы=60—61|язык=en|тип=journal}}</ref>. Улар күктең эклиптика янындағы зодиакаль өлөшөн 24 өлөшкә бүлә (астрономдар һаны буйынса), планетаны эҙләү өсөн һәр зодиак өлкәһенә киңлеге 15° булған өлөштө бирә. Билдәле мәлгә зодиак йондоҙлоҡтары өлкәһендәге бөтә [[Йондоҙҙар|йондоҙҙарҙың]] координаталарын билдәлергә тигән шарт ҡуйыла. Артабанғы төндәрҙә координаттар тикшерелә һәм ҙурыраҡ алыҫлыҡҡа шылған объекттар билдәләнә. Эҙләгән планетаның шылыуы сәғәтенә 30 мөйөш градусына ғына тигеҙ булырға тейеш.

«Күк полицияһының» тырышып эшләүенә ҡарамаҫтан, планетаны клуб ағзаһы булмаған кеше осраҡлы рәүештә таба, — Сицилиялағы Палермо университетынан итальян астрономы Джузеппе Пиацци Церераны [[1801 йыл|1801 йылдың 1 ғинуарында]] төнөн күҙәтә. [[Буға (йондоҙлоҡ)|Буға йондоҙлоғо]] йондоҙҙарының тулы каталогын төҙөгәндә ул йондоҙҙар фонында хәрәкәт иткән бәләкәй генә ут нөктәһен күреп ҡала. Артабанғы күҙәтеүҙәре был ут нөктәһенең йондоҙ булмауын, ә Ҡояш системаһындағы яңы объект булыуын раҫлай. Пиацци тәүҙә уны комета тип уйлай, ләкин команың булмауы, был объекттың планета булыуы ихтимал, тигән фараз барлыҡҡа килтерә<ref name="police"/>. Есем Ҡояштан 2,77 а. е. алыҫлығында урынлашҡан, был һан Тициус — Боде ҡағиҙәһе фараздарына теп-теүәл тап килә. Пиацци Римдең Уңыш алиһәһе һәм Сицилияның ҡурсалаусыһы хөрмәтенә планетаны [[Церера (кәрлә планета)|Церера]] тип атай.

Табылғандан һуң объект юғалтыла. Ләкин 24 йәшлек [[Карл Фридрих Гаусс|Карл Гаусстың]], бер нисә сәғәт эсендә үҙе асҡан ысулды ҡулланып (иң бәләкәй квадраттар ысулы), ҡатмарлы иҫәпләүҙәре һөҙөмтәһендә ул планетаны ҡайҙан эҙләп табырға мөмкин булыуын күрһәтә. Һәм, ысынлап та, планета табыла.

=== Палладаны һәм башҡа астероидтарҙы асыу ===
Биш ай үткәс, [[1802 йыл|1802 йылдың]] [[28 март]]ында, Генрих Ольберс Ҡояш системаһының ошо уҡ өлкәһендә икенсе ҙур объектты таба, уға Паллада тигән исем бирелә. Уның ярымкүсәре яҡынса Церераныҡы кеүек үк ҙур, тик бына эксцентриситеты һәм ауышлығы, киреһенсә, Церераның был параметрҙарынан ныҡ айырыла. Иң мөһиме, яңы асылған ике есем дә башҡа планеталарҙан айырмалы рәүештә, иң көслө телескоптарҙан да ут нөктәһе кеүек кенә күренә, йәғни уларҙың дискыларын шәйләп булмай, әгәр ҙә етеҙ хәрәкәт итмәһә, уларҙы йондоҙҙарҙан айырып та булмаҫ ине. Шуға күрә [[1802 йыл|1802 йылдың]] [[6 май]]ында был ике яңы объекттың характерын һәм үлсәмдәрен өйрәнгәндән һуң Уильям Гершель уларҙы айырым объекттар класы тип квалификацияларға тәҡдим итә, ул был объекттарҙы «астероидтар» тип атай, грек һүҙе Αστεροειδής,- «йондоҙға оҡшаш» һүҙенән алына<ref>{{Cite web|title=etymonline: asteroid|url=http://www.etymonline.com/index.php?search=asteroid&searchmode=none|accessdate=2007-11-05|archiveurl=https://www.webcitation.org/64v3jE41i?url=http://www.etymonline.com/index.php?search=asteroid|archivedate=2012-01-24}}</ref><ref name="aster-root">{{Cite web|url=http://www.msu.edu/~defores1/gre/roots/gre_rts_afx2.htm|title=Greek and Latin Roots|accessdate=2007-07-25|archiveurl=https://www.webcitation.org/64v3jlhuX?url=https://www.msu.edu/~defores1/gre/roots/gre_rts_afx2.htm|archivedate=2012-01-24}}</ref><ref>{{Cite web|title=William Hershel and the First Two Asteroids|url=http://articles.adsabs.harvard.edu/cgi-bin/nph-iarticle_query?bibcode=1984MPBu...11....3C&db_key=AST&page_ind=0&data_type=GIF&type=SCREEN_VIEW&classic=YES&high=471afd7a7403993|accessdate=2007-11-05|archiveurl=https://www.webcitation.org/64v3lTS1Y?url=http://articles.adsabs.harvard.edu/cgi-bin/nph-iarticle_query?bibcode=1984MPBu...11....3C|archivedate=2012-01-24}}</ref>. Әммә Гершелдең яңы термин индерергә тырышыуына ҡарамаҫтан, бер нисә тиҫтә йыл буйы астрономдар асылған был ике есемде «планета» тип атауын дауам итә<ref name="asteroids"/>. Шулай итеп, Церера 1860 йылға тиклем планета тип йөрөтөлә, шунан һуң [[2006 йыл|2006 йылға]] тиклем Церера астероидтар класына инә, артабан [[Плутон]] һәм башҡа ҡайһы бер объекттар менән бергә кәрлә планеталар разрядына күсерелә. Әммә 1850-се йылдар башында [[Александр фон Гумбольдт]] тәҡдиме менән улар планеталар составынан сығарыла һәм астероидтар тип атала башлай.

Австрия астрономы Йозеф Литров «зенареид» тип атарға тәҡдим итә. Юпитер менән Марстың грек телендәге исемдәренән (Зевс менән Арес) алынаған атама астероидтар билбауының ике планетаһы араһында булыуына күрһәтә. Әммә фәнгә был атама инмәй ҡала, һәм ул тик иҫке немец астрономия әҙәбиәтендә генә осрай<ref>{{Китап|автор=Карпенко Ю. А.|часть=Глава VII Астероиды|заглавие=Названия звёздного неба|ссылка=|ответственный=А.&nbsp;В. Суперанская|место=М.|издательство=Наука|год=1981|страницы=97|страниц=184|isbn=}}</ref>.

[[1807 йыл|1807 йылға]] тиклем тағы ла ике объект табыла, һәм уларғаЮнона һәм Веста исемдәре бирелә<ref name="serendipity">{{Cite web|author=Staff.|year=2002|url=http://dawn.jpl.nasa.gov/DawnCommunity/flashbacks/fb_06.asp|title=Astronomical Serendipity|publisher=NASA JPL|accessdate=2007-04-20|archiveurl=https://www.webcitation.org/64v3lyqIZ?url=http://dawn.jpl.nasa.gov/DawnCommunity/flashbacks/fb_06.asp|archivedate=2012-01-24}}</ref>. Артабан наполеон һуғыштары башлана, һәм астероидтарҙы эҙләүҙең тәүге этабы шулай тамамлана. Күп кенә астрономдар, ғаләм киңлегендә башҡа астероидтар юҡ, тип был йүнәлештәге эҙләнеүҙәрен туҡтата. Әммә Карл Людвиг Хенке, ныҡышмалылыҡ күрһәтеп, [[1830 йыл]]да яңы астероидтарҙы эҙләүҙе дауам итә. [[1845 йыл]]да Астреяны таба — 38 йылдан һуң табыла был астероид. Ике йыл тулыр-тулмаҫтан Гебаны асалар. Был эҙләнеүҙәргә башҡа астрономдар ҙа ҡушыла. Телескоптар камиллаша барған һайын астероидтар асыу йышая, һәм [[1868 йыл]] уртаһына уларҙың һаны йөҙҙөн артып китә.

Ҡояштан шул уҡ алыҫлыҡта, Цереранан тыш, башҡа бик күп ваҡ есемдәрҙең булыуы асыҡлана. Был күренеште Тициус-Боде ҡағиҙәһенән сығып аңлатырға тырышып, элек ошо орбитала булған планета тураһындағы гипотеза барлыҡҡа килә, бында Ҡояш системаһы формалашыуының иртә этаптарында тарҡалған гипотетик Фаэтон планетаһы тураһында һүҙ бара, уның ярсыҡтары артабан астероидтар билбауын хасил итә, тигән фекер әйтелә. Һуңынан был фараз кире ҡағыла, сөнки асыҡланыуынса, Юпитерҙең гравитация йоғонтоһо көслө булыу сәбәпле, Ҡояштан шул тиклем алыҫлыҡта ҙур есемдең барлыҡҡа килеүе бөтөнләй мөмкин түгел икән. 

<!-- {{Hider|
  title =Известные «охотники за астероидами» того времени|
  footer-style = background-color:lightgray;text-align:right|
  frame-style = border:1px solid Plum|
  title-style = color:black;background-color:lavender;font-weight:bold|
  content-style = color:black;background-color:ghostwhite;text-align:center|
  frame-style = width: 100%;|
  content =
{{col-begin}}
{{col-3}}
* [[Хайнд, Джон Рассел|Джон Рассел Хайнд]]
* [[Аннибале де Гаспарис]]
* [[Лютер, Карл Теодор Роберт|Роберт Лютер]]
* [[Гольдшмидт, Герман Майер Соломон|Герман Гольдшмидт]]
* [[Шакорнак, Жан|Жан Шакорнак]]
{{col-3}}
* [[Фергюсон, Джеймс (американский астроном)|Джеймс Фергюсон]]
* [[Погсон, Норман Роберт|Норман Погсон]]
* [[Темпель, Эрнст Вильгельм Леберехт|Эрнст Темпель]]
* [[Уотсон, Джеймс Крейг|Джеймс Уотсон]]
* [[Петерс, Кристиан Генрих Фридрих|Кристиан Петерс]]
{{col-3}}
* [[Борелли, Альфонс Луис Николас|Альфонс Борелли]]
* [[Пализа, Иоганн|Иоганн Пализа]]
* [[Анри, Поль и Проспер|Поль и Проспер Анри]]
* [[Шарлуа, Огюст|Огюст Шарлуа]]
* [[Коджа, Жером Эжен|Жером Коджа]]
{{col-3}}
{{col-end}}
}}
 -->
[[1846 йыл]]да Нептунды асҡандан һуң Тициус — Боде ҡағиҙәһенең һәр осраҡҡа ла тап килмәүе раҫлана. Нептундың ҙур ярымкүсәре ҡағиҙәгә бөтөнләй тура килмәй<ref>{{Cite web|title=Is it a coincidence that most of the planets fall within the Titius-Bode law's boundaries?|work=astronomy.com|url=http://www.astronomy.com/asy/default.aspx?c=a&id=4494|accessdate=2007-10-16|archiveurl=https://www.webcitation.org/64v3mhZaa?url=http://www.astronomy.com/en/sitecore/content/Home/News-Observing/Ask%20Astro/2006/10/Is%20it%20a%20coincidence%20that%20most%20of%20the%20planets%20fall%20within%20the%20Titius-Bode%20laws%20boundaries.aspx|archivedate=2012-01-24}}</ref>.

{| class="standard" style="text-align: center;"
 ! rowspan="2" |Планета
 ! rowspan="2" |''i''
 ! rowspan="2" |''k''
 ! colspan="2" |Орбита радиусы ()
 |-
 !ҡағиҙә буйынса
 !ғәмәлдә
 |-
 | align="left" |[[Меркурий]]
 |−1
 |0
 |0,4
 |0,39
 |-
 | align="left" |[[Сулпан|Венера]]
 |0
 |1
 |0,7
 |0,72
 |-
 | align="left" |[[Ер]]
 |1
 |2
 |1,0
 |1,00
 |-
 | align="left" |[[Марс]]
 |2
 |4
 |1,6
 |1,52
 |-
 | align="left" |Астероидтар билбауы
 |3
 |8
 |2,8
 |уртаса 2,2 —3,6
 |-
 | align="left" |[[Юпитер]]
 |4
 |16
 |5,2
 |5,20
 |-
 | align="left" |[[Сатурн (планета)|Сатурн]]
 |5
 |32
 |10,0
 |9,54
 |-
 | align="left" |[[Уран (планета)|Уран]]
 |6
 |64
 |19,6
 |19,22
 |-
 | align="left" |[[Нептун]]
 | colspan="3" |төшөп ҡала
 |30,06
 |-
 | align="left" |[[Плутон]]
 |7
 |128
 |38,8
 |39,5
 |-
 | align="left" |Эрида
 |8
 |256
 |77,2
 |67,7
 |}
[[1891 йыл]]да Макс Вольфтың яңы астероидтарҙы эҙләү өсөн астрофотография ысулын ҡуллана башлауы астероидтарҙы өйрәнеүҙә яңы этапты башлап ебәрә<ref name="Hughes Brief">{{Cite web|first=David W.|last=Hughes|url=http://www.open2.net/sciencetechnologynature/planetsbeyond/asteroids/history.html|title=A Brief History of Asteroid Spotting|publisher=BBC|accessdate=2007-04-20|archiveurl=https://www.webcitation.org/64v3oRTqu?url=http://www.open.edu/openlearn/about-openlearn/frequently-asked-questions/looking-open2net|archivedate=2012-01-24}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110807151228/http://www.open2.net/sciencetechnologynature/planetsbeyond/asteroids/history.html |date=2011-08-07 }}</ref>. Был ысул шунан ғибәрәт: фотоһүрәттәрҙе оҙаҡ нурландырып төшөргәндә астероидтар ҡыҫҡа яҡты эҙен ҡалдыра, сөнки телескоп күк көмбәҙе артынан борола, ә йондоҙҙар ут нөктәһе генә булып ҡала. Элеккеләренә ҡарағанда был ысул яңы астероидтарҙы табыуҙы күпкә тиҙләтә: Макс Вульф яңғыҙы 248 яңы астероид таба, тәүҙә ул Брюсия (323) астероидын таба, ә бит уға тиклем бер нисә тиҫтә йылда ни бары 300-ҙән ашыу ғына астероид билдәле була.

[[1921 йыл|1921 йылдың]] октябернә мең астероид, [[1981 йыл]]ға —10 000, ә [[2000 йыл]]ға асылған астероидтар һаны 100 000-дән арта, [[2011 йыл|2011 йылдың]] 6 сентябренә билдәләнгән астероидтар һаны 285 075<ref>{{Cite web|title=MPC Archive Statistics|accessdate=2010-12-29|publisher=IAU Minor Planet Center|url=http://www.minorplanetcenter.org/iau/lists/ArchiveStatistics.html}}</ref> тәшкил итә.

Астероидтар һаны, әлбиттә, байтаҡҡа күберәк. Хәҙерге заман технологиялары уларҙы бер ниндәй ауырлыҡһыҙ таба. Шуға ла астрономдар был эш менән шөғөлләнергә теләмәй, өҫтәүенә улар астероидтарҙы Ҡояш системаһы барлыҡҡа килгәндә хасил булған йыһан сүп-сары, тип атай. Хәҙерге заманда Ер планетаһына хәүеф янаған астероидтар ғына иғтибар үҙәгендә. Улар Ергә яҡынлашҡан астероидтар тип атала һәм ҡайһы бер [[комета]]лар һәм метеороидтар менән бергә Ер тирәләй әйләнеүсе объекттар иҫәбенә инә.

== Тикшеренеүҙәр ==
[[Файл:Dawn_Flight_Configuration_2.jpg|справа|мини|320x320пкс|Dawn йыһан аппартының Веста (һулда) һәм [[Церера (кәрлә планета)|Церера]] (уңда) астероидтарына (4) табан осоуы]]
«Пионер-10» — астероидтар билбауы аша осоп үткән тәүге йыһан аппараты. [[1972 йыл|1972 йылдың 16 тюлендә]] ул төп билбау өлкәләренә тиклем барып етә. Ул ваҡытта аппараттың ҙур булмаған берәй астероид менән бәрелешеүе ихтимал, тип хәүефләнәләр, әммә шул ваҡыттан алып 9 йыһан аппараты тышҡы планеталарға барыу өсөн астероид билбауы аша бер ниндәй ҡаршылыҡһыҙ осоп үтә.

«Пионер-11», «Вояджер-1» һәм «Вояджер-2» аппараттары, шулай уҡ «Улисс» зонды билбау аша астероидтарға яҡынлашмайынса үтеүгә өлгөшә."Галилео" аппараты — астероидтарҙы фотоға төшөргән тәүге йыһан аппараты. 1991 йылда Гаспра (951) беренсе булып фотоаппарат объективына эләгә, 1993 йылда (243) Ида астероидының фотоһүрәте алына. Ошо хәлдән һуң НАСА, астероидтар билбауы аша үткән һәр бер аппарат, ниндәй ҙә булһа астероид янынан үтеп, фотоға төшөрөргә тейеш, тигән ҡарар сығара. Артабанғы йылдарҙа йыһан зондтары һәм аппараттарынан 1997 йылда NEAR Shoemaker аппаратынан (253) Матильда, 2000 йылда «Кассиниҙан» (2685) Мазурский, 2002 йылда "Стардаст"тан (5535) Аннафранк, 2006 йылда «Новые горизонты» зондынан (132524) APL, 2008 йылда (2867) Штейнс 2010 йылда (21) Лютеция (икеһен дә «Розетта» төшөрөп ала) кеүек ваҡ объекттарҙың фотоһүрәттәре алына<ref>{{Мәҡәлә|заглавие=Rosetta Asteroid Targets: 2867 Steins and 21 Lutetia|издание=[[Space Science Reviews]]|том=128|номер=1—4|страницы=67—78|doi=10.1007/s11214-006-9029-6|язык=en|автор=Barucci, M. A.; Fulchignoni, M.; and Rossi, A.|год=2007|тип=journal|издательство=[[Springer Science+Business Media|Springer]]}}</ref>.

Төп билбау астероидтарының күпселек һүрәттәре зондтар миссияларының төп маҡсатына барыу өсөн астероидтар янынан үтеп барғанда ғына төшөрөп алына — астероидтарҙы ентекле өйрәнеү өсөн ни бары ике аппарат ебәрелә: NEAR Shoemaker, ул (433) Эрос һәм Матильданы өйрәнә, шулай уҡ «Хаябус», уның төп маҡсаты — (25143) Итокаваны өйрәнеү. Аппарат оҙайлы ваҡыт дауамында астероидтың өҫтөн өйрәнә, тарихта тәүге тапҡыр астероид өҫтөдәге тупраҡ бөртөктәрен алып ҡайта.

[[2007 йыл|2007 йылдың]] [[27 сентябрь|27 сентябрендә]] иң ҙур астероидтар булған Веста һәм [[Церера (кәрлә планета)|Церераға]] Dawn планета-ара автоматик станцияһы ебәрелә. Аппарат 2011 йылдың 16 июленән 2012 йылдың 12 сентябренә тикғлем Веста орбитаһы буйлап әйләнә, шунан һуң Церераға йүнәлә һәм 2015 йылдың 6 мартында уның орбитаһына сыға. 2016 йылда төп миссияһын тамамлағандан һуң аппаратты Палладаға күсерергә тәҡдим итәләр<ref>{{Cite web|title=Dawn mission|work=jpl.nasa.gov|url=http://dawn.jpl.nasa.gov/mission/faqs.asp|lang=en|accessdate=2007-10-20|archiveurl=https://www.webcitation.org/64vXB1JCX?url=http://dawn.jpl.nasa.gov/mission/faqs.asp|archivedate=2012-01-24}}</ref>. Әммә, Церераны өйрәнеүҙе дауам итергә, тигән ҡарар ҡабул ителә, был тикшеренеүҙәр, аппараттың яғыулығы бөтөү сәбәпле, 2018 йылдың ноябрендә туҡтала. Аппарат был кәрлә планетаның тотороҡло орбитаһында ҡала.

== Килеп сығышы ==
[[Файл:Main_belt_i_vs_a.png|справа|мини|300x300пкс|Төп билбау орбитаһының ауышлығына һәм ҙур ярымкүсәрҙең ҙурлығына бәйле астероидтарҙың таралыу диаграммаһы. Ҡыҙыл төҫ — үҙәк өлкәләр, зәңгәр төҫ — периферияһы]]

=== Формалашыуы ===
Марс менән Юпитер орбиталары араһындағы сағыштырмаса тар арауыҡта астероидтарҙың күпләп тупланыуының сәбәптәре тураһында йыһан киңлектәрен тикшереүселәр төрлө фараздар әйтә.

XIX быуатта астероидтар билбауы есемдәренең барлыҡҡа килеүе тураһындағы фараздар араһында [[1802 йыл]]да Палладаны тапҡандан һуң немец ғалимы Генрих Ольберс тәҡдим иткәне ҙур популярлыҡ ала. Уның фаразы: Церера менән Паллада ҡасандыр Марс һәм Юпитер орбиталары араһында булған һәм бик күп миллион йылдар элек комета менән бәрелешеү һөҙөмтәһендә тарҡалған гипотетик планета Фаэтондың ҡалдыҡтары булыуы ихтимал<ref name="Hughes Brief"/>.

Әммә һуңғы тикшеренеүҙәр был фаразды кире ҡаға. Тотош бер планетаны емереү өсөн ғәйәт ҙур энергия талап ителә, ә төп билбауҙың дөйөм массаһы [[Ай (юлдаш)|Ай]] массаһының 4 процентына ғына тигеҙ, һәм Юпитерҙан көслө гравитацион йоғонтоһо аҫтында булған [[Ҡояш системаһы]] өлкәһендә планета кеүек ҙур объекттың формалашыуы мөмкин түгел. Астероидтарҙың химик составтарының төрлө булыуы ла уларҙың бер күк есеме ҡалдыҡтары булыуын инҡар итә<ref>{{Cite web|author=Masetti, M.; and Mukai, K.|date=2005-12-01|url=http://imagine.gsfc.nasa.gov/docs/ask_astro/answers/980810a.html|title=Origin of the Asteroid Belt|publisher=NASA Goddard Spaceflight Center|accessdate=2007-04-25|archiveurl=https://www.webcitation.org/64v3qMkAV?url=http://imagine.gsfc.nasa.gov/docs/ask_astro/answers/980810a.html|archivedate=2012-01-24}}</ref>. Астероидтар билбауы, моғайын, Юпитерҙың көслө [[Гравитация|гравитацион йоғонтоһо]] һәм ниндәйҙер дәрәжәлә башҡа гигант планеталар йоғонтоһо аҫтында планета булып формалаша алмағандыр.
[[Файл:Protoplanetary-disk.jpg|мини|275x275пкс|Протопланета дискының йондоҙ тирәләй әйләнеүен күрһәткән һүрәт.]]
Ҡояш системаһындағы планеталар һәм астероидтарҙың формалашыуы, дөйөм алғанда, небуляр гипотезала тасуирланғанға яҡын. Уға ярашлы 4,5 млрд йыл элек йондоҙ-ара газ һәм саң болоттары гравитация тәьҫире аҫтында әйләнеп торған газ-саң дискын формалаштыра, был хәрәкәт диск есемдәренең конденсацияланыуына һәм тығыҙланыуына килтерә. Ҡояш системаһының тәүге бер нисә миллион йылында, турбулент һәм башҡа стационар булмаған күренештәр, башҡа төрлө үҙ-ара бәрелештәр һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән матдәләрҙән уҡмашҡан есемдәр барлыҡҡа килә. Был процесс аккреция тип атала. Һығылмалы булмаған үҙ-ара бәрелештәр, һәм гравитация йоғонтоһо аҫтында уларҙың ҙурлығы һәм күләмдәренең арта барыуы был уҡмашҡан есемдәрҙең хәрәкәтен тиҙләтә. Артабан был уҡмашҡан матдәләр, тирә-яғындағы саң һәм газды, шулай уҡ башҡа уҡмашҡан мәтдәләрҙе үҙенә тартып, планетезималдәргә берләшә, бына шуларҙан артабан планеталар барлыҡҡа килә<ref>{{Cite web|last=Watanabe|first=Susan|date=2001-07-20|url=http://www.jpl.nasa.gov/news/features.cfm?feature=520|title=Mysteries of the Solar Nebula|publisher=NASA|accessdate=2007-04-02|archiveurl=https://www.webcitation.org/64v3r41Fk?url=http://www.jpl.nasa.gov/news/features.cfm?feature=520|archivedate=2012-01-24}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120117093701/http://www.jpl.nasa.gov/news/features.cfm?feature=520 |date=2012-01-17 }}</ref><ref>{{Cite web|last=Лин|first=Дуглас|url=http://elementy.ru/lib/430678|title=Происхождение планет|publisher=«В мире науки» № 8, 2008|accessdate=2007-04-02|archiveurl=https://www.webcitation.org/64v3s0Um8?url=http://elementy.ru/lib/430678|archivedate=2012-01-24}}</ref>.

Ҡояш менән аралары алыҫлашҡан һайын газ-саң матдәләренең температураһы түбәнәйә бара, һәм, әлбиттә, уларҙың дөйөм химик составы ла үҙгәрә. Протопланета дискыһының аҙаҡ төп билбауҙы барлыҡҡа килтергән түңәрәк зонаһы осоусан берләшмәләрҙең, атап әйткәндә, һыу парҙарының конденсацияланыуы сигенә яҡын урынлашҡан булып сыға. Тап бына ошо сәбәп арҡаһында ҡәҙимге планета урынына астероидтар билбауы хасил була. Был сиктең яҡын булыуы шул тирәлә урынлашҡан һәм водород, азот, углеродты, шулай уҡ уларҙың Ҡояш системаһының эҫерәк булған үҙәк өлөшөнән ситкә киткән берләшмәрен бергә туплаған [[Юпитер]] яралғыһының тиҙ арала ҙурая барыуына килтерә.

Бик тиҙ ҙурая барған Юпитер яралғыһының гравитация ҡеүәте астероидтар билбауында эре протопланета есеменең барлыҡҡа килеүенә кәртә була<ref>{{Мәҡәлә|заглавие=Pumping of a Planetesimal Disc by a Rapidly Migrating Planet|издание=[[Monthly Notices of the Royal Astronomical Society]]|том=354|номер=3|страницы=769—772|ссылка=http://www.astro.su.se/~pawel/edgar+artymowicz.pdf|doi=10.1111/j.1365-2966.2004.08238.x|bibcode=2004MNRAS.354..769E|arxiv=astro-ph/0409017|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070621183715/http://www.astro.su.se/~pawel/edgar+artymowicz.pdf|archivedate=2007-06-21|язык=en|тип=journal|автор=Edgar, R.; and Artymowicz, P.|год=2004|издательство=[[Oxford University Press]]}}</ref>. Планета булып өлгөрмәгән (ҙурлыҡтары 500—1000 км тирәһе) бер нисә тиҫтә планетезималдәр формалашып ҡына өлгөргән мәлдә матдәләрҙең тупланыу процесы туҡтай, артабан сағыштырмаса тиҙлектәре (0,1-ҙән алып 5 км /сәғ. тиклем) тиҙ арала артыу һөҙөмтәһендә, улар, бер-береһе менән бәрелешеп, ваҡлана<ref name="icarus153">{{Мәҡәлә|заглавие=The Primordial Excitation and Clearing of the Asteroid Belt|издание=[[Icarus (журнал)|Icarus]]|том=153|номер=2|страницы=338—347|ссылка=http://www.gps.caltech.edu/classes/ge133/reading/asteroids.pdf|doi=10.1006/icar.2001.6702|bibcode=2001Icar..153..338P|язык=en|тип=journal|автор=Petit, J.-M.; Morbidelli, A.; and Chambers, J.|год=2001|издательство=[[Elsevier]]}}</ref>. Уларҙың үҫеш сәбәптәре — орбиталь резонанстарҙа, атап әйткәндә, Кирквуд ярыҡтарында{{Переход|#Щели Кирквуда|yellow}}.

Юпитер менән яҡынлашыу ошондай орбиталарҙа йышыраҡ була, һәм уның гравитацион йоғонтоһо ярайһы уҡ ҙур ғына, шуға ла ул арауыҡта ғәмәлдә астероидтар бөтөнләй булмай. Марс менән Юпитер орбиталары араһында ошондай бер нисә резонанс зонаһы ята. Формалаша башлауының билдәле этабында Юпитер Ҡояш системаһының эске өлөшөнә күсә башлай<ref name="dyry">[http://ria.ru/science/20090226/163262296.html Сатурн и Юпитер проделали «дыры» в поясе астероидов — исследование]</ref>, һөҙөмтәлә был резонанстар, астероидтар орбиталарын тынғыһыҙлап һәм уларҙың хәрәкәт итеү тиҙлеген арттырып, бөтә билбау буйлап тарала. Протоастероидтар үҙ-ара ғына бәрелешеп ҡалмай, ә Юпитер, Сатурн, Ҡояш системаһының алыҫ сиктәренән билбауға килеп ингән есемдәр менән дә бәрелешә. Быға тиклем сағыштырмаса ҙур булмаған тиҙлектә (0,5 км/сәғ. тиклем) хәрәкәт иткән астероидтар өсөн үҙ-ара бәрелешеү берләшеү менән тамамланыр була. Астероидтар билбауына Юпитер менән Сатурндан килгән есем ағымы артыу сәбәпле, билбауҙағы есемдәрҙең хәрәкәт итеү тиҙлеге арта, шуға ла улар артабан ҙурая алмай башлай. Шулай итеп, Ҡояштан ошо алыҫлыҡта эре планетаның формалашыуы мөмкин булмай башлай<ref>{{Cite web|url=http://selena.sai.msu.ru/Home/SolarSystem/asteroids/asteroids.htm|title=Астероиды (SolarSystem/asteroids)|author=В.В.Бусарев|date=2010-03-23|work=|publisher=|accessdate=2011-10-25|lang=ru}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120112021051/http://selena.sai.msu.ru/Home/SolarSystem/asteroids/asteroids.htm |date=2012-01-12 }}</ref>.

Билбау барлыҡҡа килгәндән алып тәүге ике миллион йыл дауамында гравитацион тынғыһыҙлыҡ һөҙөмтәһендә төп билбауҙың күпселек өлөшө юғалтыла, йәғни тәүге массаның 0,1 проценттан аҙырағы ғына ҡала. Хәҙерге заман компьютер моделләштереүе, билбауҙың тәүге массаһы Ер массаһына тигеҙ булған планетаны булдырыуға етер ине, тигән һығымта яһай<ref name="icarus153"/>. Бәлки, был астероидтарҙың ҡайһы берҙәре Койпер билбауында йәки Оорт болоттарының боҙ есемдәре араһында һаҡланғандыр, ләкин ҙур ғына өлөшө Ҡояш системаһынан ситкә сығарылып ташланған.

=== Эволюцияһы ===
Беренсел томанлыҡ барлыҡҡа килгән мәлдән алып күп кенә астероидтар ярайһы уҡ ҙур үҙгәрештәр кисерә. Сәбәптәре — тәүге бер нисә миллион йылда был томанлыҡтың нығыраҡ йылытылыуы, ерҙең эре планетезималдәрҙә тупланыуы һәм планетеземалдарҙең айырым, вағыраҡ фрагменттарға тарҡалыуы, микрометеориттарҙың килеп бәрелеүе һөҙөмтәһендә был есем өҫтөнөң иреүе һәм Ҡояш системаһының бөтә тарихы дауамында ҡояш радиацияһы тәьҫире аҫтында космик елгә ашалыу процентарының йоғонтоһо<ref>{{Cite web|title=Asteroid Space Weathering and Regolith Evolution|author=Clark, B. E.; Hapke, B.; Pieters, C.; and Britt, D.|work=University of Arizona|year=2002|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2002aste.conf..585C|accessdate=2007-11-08|archiveurl=https://www.webcitation.org/64v3vTB7F?url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2002aste.conf..585C|archivedate=2012-01-24}}</ref><ref>{{Cite web|title=The Spectral and Physical Properties of Metal in Meteorite Assemblages: Implications for Asteroid Surface Materials|author=Gaffey, Michael J.|year=1996|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1986Icar...66..468G|accessdate=2007-11-08|archiveurl=https://www.webcitation.org/64v3vviKl?url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1986Icar...66..468G|archivedate=2012-01-24}}</ref><ref>{{Cite web|title=Thermal alteration of asteroids: evidence from meteorites|author=Keil, K.|work=Planetary and Space Science|url=http://www.ingentaconnect.com/content/els/00320633/2000/00000048/00000010/art00054|year=2000|accessdate=2007-11-08|archiveurl=https://www.webcitation.org/64v3wN17B?url=http://www.ingentaconnect.com/content/els/00320633/2000/00000048/00000010/art00054|archivedate=2012-01-24}}</ref><ref>{{Cite web|title=Impact of ions and micrometeorites on mineral surfaces: Reflectance changes and production of atmospheric species in airless solar system bodies|author=Baragiola, R. A.; Duke, C. A.; Loeffler, M.; McFadden, L. A.; and Sheffield, J.|year=2003|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2003EAEJA.....7709B|accessdate=2007-11-08|archiveurl=https://www.webcitation.org/64v3xBED5?url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2003EAEJA.....7709B|archivedate=2012-01-24}}</ref>. Шуға ҡарамаҫтан, күп кенә ғалимдар уларҙы планетезималдәрҙең ҡалдыҡтары тип иҫәпләй һәм уларҙа томанлыҡ дәүеренән һаҡланып ҡалған башланғыс матдәне табырына ышана һәм ул матдә астероидтарҙың үҙәгендә һаҡланып ҡалырға тейеш тип иҫәпләй<ref>{{Cite web|title=From Dust to Planetesimals: Workshop at Ringberg Castle Germany|year=2006|url=http://www.mpia-hd.mpg.de/homes/fdtp/talks/index.html|accessdate=2007-11-08|archiveurl=https://www.webcitation.org/64v3xcFJQ?url=http://www.mpia-hd.mpg.de/homes/fdtp/talks/index.html|archivedate=2012-01-24}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120426113409/http://www.mpia-hd.mpg.de/homes/fdtp/talks/index.html |date=2012-04-26 }}</ref>. Икенселәре, барлыҡҡа килгән мәлдәренән алып астероидтар бик етди үҙгәрештәр кисергән, тигән фекер яҡлы<ref>{{Cite web|title=Asteroid 433 Eros and partially differentiated planetesimals: bulk depletion versus surface depletion of sulfur|author=Kracher, A.|work=Ames Laboratory|year=2005|url=http://www.cosis.net/abstracts/EGU05/03788/EGU05-J-03788.pdf|accessdate=2007-11-08|archiveurl=https://www.webcitation.org/64v3y5VFQ?url=http://www.cosis.net/abstracts/EGU05/03788/EGU05-J-03788.pdf|archivedate=2012-01-24}}</ref>.

Астероидтарҙы барлыҡҡа килтергән газ-саң болоттары өлкәһе, бик үҙенсәлекле урында урылашыуы һөҙөмтәһендә, Ҡояшҡа тиклемге алыҫлығына бәйле составы буйынса төрлө була: Ҡояштан алыҫыраҡ булғандары (2,0-дән 3,5 а. е.-ға тиклемге өлкөлө) унда ябай силикат берләшмәләре сағыштырмаса йөкмәткеһе ҡырҡа кәмей бара, ә еңел осоусан ҡушылмалар миҡдары, атап әйткәндә, һыу, киреһенсә, арта. Хәҙерге заман астероидтарының күбеһенең иң тәүге есеме өлөшлөтә йәки тотошо менән ирегән була. Күпселек өлөшө силикат берләшмәләренән торған һәм Ҡояшҡа яҡыныраҡ булған астероидтар ныҡ ҡыҙа һәм ере гравитация йоғонтоһон тоя (матдәләр, юғарыраҡ тығыҙлыҡта йәки бушағыраҡ тығыҙлыҡта булыуына ҡарап, ҡатламдарға бүленә). Ә ҡайһы берҙәре, әүҙем вулканизм дәүерен кисереп, есем өҫтөндә Айҙағы диңгеҙҙәргә оҡшаған магма океандарын хасил итеүе ихтимал. Йылытыу сығанағы булып радиоактив изотоптарҙың тарҡалыуы, йәки йәш һәм әүҙем Ҡояштан ҡеүәтле ағым булып был есем матдәһенә йүнәлтелгән зарядлы киҫәксәләрҙең индукция тогының тәьҫире тора.

Ниндәйҙер сәбәптәр арҡаһында беҙҙең көндәргә тиклем һаҡланып ҡалған [[Церера (кәрлә планета)|Церера]] һәм (4) Веста кеүек эре астероидтар — иң тәүге мәлдә барлыҡҡа килгән астероидтар (протоастероидтар). Гравитацион йоғонто аҫтында булғанда һәм уларҙағы силикат матдәһен иретә алған йылытыу этабын кисергән мәлдә астероидтарҙа металл ядро һәм еңелерәк силикат көмбәҙе бүленеп сыға, ә ҡайһы бер осраҡта (мәҫәлән, Вестала) ер төркөмө планеталарындағы кеүек базальт ҡабырсыҡ барлыҡҡа килә. Әммә астероидтар зонаһындағы есемдә осоусан берләшмәләрҙең ярайһы уҡ күп булыуы сәбәпле, уның уртаса иреү температураһы сағыштырмаса бик түбән булып ҡала. Математик моделләштереү һәм һанлы иҫәпләүҙәр ярҙамында силикат матдәһе өсөн был температура 500—1000 °C диапазонында була алыуы иҫбатлана. Күләм буйынса әллә ни ҙур булмаған астероидтарҙағы температураның шулай түбән булыуы протоастероидтарҙың тиҙерәк һыуыныуына килтерә, һөҙөмтәлә, иҫәпләүҙәргә ярашлы, был есемдәрҙең иреү осоро бер нисә миллион йылдан артмаҫҡа тейеш<ref>{{Мәҡәлә|заглавие=Asteroid differentiation&nbsp;— Pyroclastic volcanism to magma oceans|издание=Meteoritics|том=28|номер=1|страницы=34—52|bibcode=1993Metic..28...34T|автор=Taylor, G. J.; Keil, K.; McCoy, T.; Haack, H.; and Scott, E. R. D.|год=1993}}</ref>. 2007 йылдың авгусында Антарктидаға төшкән метеориттарҙа (улар Вестанан килгән тип фаразлана) табылған цирконий кристалдарын тикшереү геологик үлсәмдәр буйынса был астероидтар матдәһе бик аҙ ғына дәүерҙә ирегән торошта булыуын иҫбатлай.

Ошо процестар менән бер үк ваҡытта тиерлек Юпитерҙың Ҡояш системаһының эске өлөшөнә күсә барыуы, һәм, эҙемтә булараҡ, орбиталь резананстарҙың астероидтар билбауы буйынса шаулап үтеүе күптән түгел генә формалашҡан һәм ерҙәрен аныҡлаған протоастероидтарҙың, орбиталарынан сығып, үҙ-ара бәрелешә башлауына килтерә. Сағыштырмаса тиҙлеге секундына бер нисә саҡрым самаһы булған төрлө ныҡлыҡтағы бер нисә силикат көмбәҙенән торған есемдәрҙең үҙ-ара бәрелешеүе бәләкәйерәк фрагменттарға, иң тәүге сиратта байтаҡҡа бәләкәй яңы астероидтарҙың хасил булыуына килтерә.

Әммә был фрагменттар, хәйер, хатта эрерәк астероидтар ҙа төп билбауҙа тороп ҡалмайынса, күбеһенсә төп билбауҙан ситкә һирпелә. Был күренештең төп сәбәпсеһе — Юпитер менән орбиталь резонанстың булыуы. 2,06 һәм 3,27 а. е. алыҫлығында 4:1 һәм 2:1 резонанстарын төп билбауҙың ярашлы рәүештә эске һәм тышҡы төп бүлкәттәре сиктәренә тап килә. Резонанс өлкәһенә эләккән астероидтар орбиталары бик тотороҡһоҙ була, шуға күрә астероидтар, ҡыҫҡа ғына ваҡыт эсендә орбиталарынан сығып, тотороҡлораҡ орбитаға күсә, йәки Ҡояш системаһын бөтөнләй ташлап китә. Был орбиталарға эләккән астероидтарҙың күбеһе Марс, йә Юпитер тарафынан тарҡатыла<ref>{{Cite web|author=Alfvén, H.; and Arrhenius, G.|year=1976|url=http://history.nasa.gov/SP-345/ch4.htm|title=The Small Bodies|work=SP-345 Evolution of the Solar System|publisher=NASA|accessdate=2007-04-12|archiveurl=https://www.webcitation.org/64v3zEHKB?url=http://history.nasa.gov/SP-345/ch4.htm|archivedate=2012-01-24}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070513081833/http://history.nasa.gov/SP-345/ch4.htm |date=2007-05-13 }}</ref>. 4:1 резонансы эсендә урынлашҡан Венгрия ғаиләһе һәм билбауҙың тышҡы сигендә урынлашҡан Кибел ғаиләһе астероидтары, орбиталары юғары ауышлыҡта урынлашыуы сәбәпле, тарҡалыуҙан ҡотолған<ref>[[bibcode:1990JRASC..84..123S|The Hungaria group of minor planets]]</ref>.

Әйткәндәй, һанлы моделләштереү күрһәтеүенсә, әлеге ваҡытта билбауҙа булған астероидтарҙың үҙ-ара бәрелешкәндән һуң ҡалған фрагменттарҙан уҡмашыуы ла ихтимал. Шуға ла улар монолит есем түгел, ә хәрәкәт итеүсе «суйырташ өйөмө» генә.

Шундай үҙ-ара бәрелешеүҙәр һөҙөмтәһендә ҡайһы бер астероидтарҙың тирәһендә ҙур булмаған юлдаштарының хасил булыуы ихтимал. Был гипотеза ла ғалимдар араһында бәхәстәр тыуҙыра, әммә аҙаҡ был фараз (243) Ида астероиды миҫалында раҫлана. [[1993 йыл|1993 йылдың]] [[28 август|28 авгусында]] «Галилео» йыһан аппараты ярҙамында юлдашы булған (аҙаҡ уны Дактиль тип атайҙар) был астероидтың фотоһүрәте алына. Иданың үлсәмдәре: 58 × 23 км, ә Дактилдеке — 1,5 км, улар араһындағы алыҫлыҡ 85 км.

Юпитерҙың Ҡояш системаһының эске өлөшөнә күсә барыуы туҡталғас, астероидтар араһында үҙ-ара бәрелешеү ҙә ҡырҡа кәмей, һөҙөмтәлә төп билбауҙа астероидтарҙың ҙурлығы сағыштырмаса тотороҡло булып ҡала.

Шуныһы ҡыҙыҡлы: астероидтар билбауы формалаша ғына башлаған осорҙа Ҡояштан 2,7 а. е. алыҫлыҡта «ҡар һыҙаты» тип аталған һыҙат барлыҡҡа килә, астероид йөҙөндәге максималь температура боҙҙоң иреү температураһынан артыҡ булмай. Һөҙөмтәлә ошо һыҙат артында формалашҡан астероидтарҙа һыу боҙға әйләнә. Шулай итеп, боҙо ярайһы уҡ күп булған астероидтар барлыҡҡа килә<ref>{{Мәҡәлә|заглавие=Infrared cirrus — New components of the extended infrared emission|издание=[[The Astrophysical Journal]]|том=640|номер=2|страницы=1115—1118|bibcode=1984ApJ...278L..19L|doi=10.1086/500287|язык=en|тип=journal|автор=Lecar, M.; Podolak, M.; Sasselov, D.; and Chiang, E.|год=2006|издательство=[[IOP Publishing]]}}</ref><ref>{{Cite web|first=Phil.|last=Berardelli|title=Main-Belt Comets May Have Been Source Of Earths Water|publisher=Space Daily|date=2006-03-23|url=http://www.spacedaily.com/reports/Main_Belt_Comets_May_Have_Been_Source_Of_Earths_Water.html|accessdate=2007-10-27|archiveurl=https://www.webcitation.org/64v40fqPB?url=http://www.spacedaily.com/reports/Main_Belt_Comets_May_Have_Been_Source_Of_Earths_Water.html|archivedate=2012-01-24}}</ref>.

Төп билбау кометалары — 2006 йылда асылған ошондай астероид төрҙәренең береһе. Улар төп билбауҙың тышҡы өлөшөндә, ҡар һыҙатынан ситтә урынлашҡан. Бәлки, тап ошо астероидтар, Ергә кометалар «һөжүме» мәлендә ергә төшөп, ерҙәге океандарҙы булдырғандыр, сөнки Оорт болоттары кометалары изотоптарының составы ер гидросфераһы һыуҙарындағы изотоптарҙың бүленеүенә тап килмәй.

== Орбиталар һәм әйләнеү ==
[[Файл:Main_belt_e_vs_a.png|справа|мини|300x300пкс|Эксцентриситетҡа һәм ҙур ярымкүсәргә бәйле астероидтар орбиталарының таралыу диаграммаһы (билбауҙың үҙәге ҡыҙыл, ситтәре күк төҫтә)]]
Астероидтар, планеталар кеүек үк, шул уҡ йүнәлештә Ҡояш тирәләй орбиталары буйлап хәрәкәт итә, улар 3,5 йылдан 6 йылға тиклемге ваҡыт арауығында Ҡояшты әйләнеп сыға. Уңдағы диаграмманан күренеүенсә, күпселек астероидтар 0,4-тән артмаған эксцентриситет менән орбитаһы буйынса хәрәкәт итә. Әммә 0,6-ға тиклемге һәм унан да ашыуыраҡ эксцентриситет менән хәрәкәт иткән астероидтар ҙа бар ((944) Идальго). Ғәҙәти астероид орбитаһының ауышлығы 30 градустан артмай, ләкин был йәһәттән дә рекордсмендар бар: (945) Барселона астероиды (ауышлығы 32,8 градус тәшкил итә). Астероидтарҙың төп массаһы өсөн орбита ауышлығы 4 градустан артыҡ түгел, эксцентриситеты 0,07 самаһы<ref name="mpc">{{Cite web|last=Williams|first=Gareth|url=http://www.minorplanetcenter.org/iau/lists/MPDistribution.html|title=Distribution of the Minor Planets|publisher=Minor Planets Center|accessdate=2010-10-27|archiveurl=https://www.webcitation.org/64v45ptCR?url=http://www.minorplanetcenter.org/iau/lists/MPDistribution.html|archivedate=2012-01-24}}</ref>.

4:1 һәм 2:1 орбиталь резонанстары араһында урынлашҡан арауыҡ (был 2,06 һәм 3,27 а. е.-ға тап килә), ҡайһы ваҡыт астероидтар билбауының ядроһы тип атала һәм унда, иҫәпкә алынып һәм һәр береһенә һан ҡуйылған астероидтарҙың 93,4 проценты тупланған. Арауыҡ үҙ эсенә эксцентриситеты 0,33-тән һәм ауышлығы 20 градустан армаған астероидтарҙы үҙ эсенә ала, уларҙың ҙур ярымкүсәрҙәре күрһәтелгән сиктәрҙән юғарыраҡ ята<ref name="basedon1">This value was obtained by a simple count up of all bodies in that region using data for 120437 numbered minor planets from the {{Cite web|last=|first=|url=http://www.minorplanetcenter.org/iau/MPCORB.html|title=Minor Planet Center orbit database|publisher=Minor Planets Center|accessdate=2010-10-27|archiveurl=https://www.webcitation.org/64v46KvtF?url=http://www.minorplanetcenter.org/iau/MPCORB.html|archivedate=2012-01-24}}</ref>.

Диаметры 100 метрҙан ашҡан күп кенә астероидтарҙың өҫтө, моғайын, метеориттар төшкәндә йәки орбита буйлап хәрәкәт иткәндә барлыҡҡа килгән ваҡланған таштарҙан һәм саңдан торған ҡалын ҡатлам менән ҡапланғандыр<ref>{{Cite web|last=Rossi|first=Alessandro|date=2004-05-20|url=http://spaceguard.iasf-roma.inaf.it/tumblingstone/issues/current/eng/ast-day.htm|title=The mysteries of the asteroid rotation day|publisher=The Spaceguard Foundation|accessdate=2007-04-09|archiveurl=https://www.webcitation.org/64v46noQY?url=http://spaceguard.iasf-roma.inaf.it/tumblingstone/issues/current/eng/ast-day.htm|archivedate=2012-01-24}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060512060350/http://spaceguard.iasf-roma.inaf.it/tumblingstone/issues/current/eng/ast-day.htm |date=2006-05-12 }}</ref>. Астероидтарҙың үҙ күсәре тирәләй әйләнеү периодтарын үлсәү диаметры 100 метрҙан ашҡан эре астероидтар өсөн әйләнеү тиҙлегенең иң юғары нөктәһе 2,2 сәғәткә тиң. Тиҙерәк әйләнгән астероидтарҙа әйләнеү һөҙөмтәһендә хасил булған инерция көсө ауырлыҡ көсөнән артып китә һәм шуға күрә бындай астероид өҫтөндә бер нимә лә тотҡарлана алмай. Метеориттар төшөүҙән өҫтөндә барлыҡҡа килгән саң һәм ҡырсынташ шунда уҡ уны уратып алған арауыҡҡа һибелә. Әммә ҡаты бөтөн бер есем булған астероид (ябай таш өйөмө түгел), эсендәге йәбешеү көсө арҡаһында, ҙурыраҡ тиҙлектә әйләнә ала.

=== Ярковский эффекты йоғонтоһо ===
[[Файл:YarkovskyEffect.svg|мини|300x300пкс|Ярковский эффекты:<br><br>'''1.''' Астероидтың йылылыҡ нурын таратыуы<br><br>'''2.''' Астероидтың әйләнеүе<br><br>'''2.1''' Өҫтөнөң көндөҙ яҡтырып тороуы<br><br>'''3.''' Астероидтың орбитаһы<br><br>'''4.''' [[Ҡояш|Ҡояштың]] йылылығ һибеп тороуы]]
Юпитер менән орбиталь резонанстар астероидтәр орбиталарын үҙгәртеүҙә иң ҡеүәтле һәм һөҙөмтәле ысул булып торһа ла, астероидтарҙы тәүге орбиталарынан шылдырыуҙа башҡа төрлө механизмдар ҙа бар. ''Ярковский эффекты —'' ошондай механизмдарының береһе.

Йыһан киңлегендә ҡояш нурҙарының баҫымы аҫтында есемдәрҙең орбиталарының үҙгәреүе ихтимал, тигән фаразды XIX быуатта урыҫ ғалимы И. О. Ярковский әйтә. Уның фекеренсә, ҡояштан нурында ҙур булмаған импульс бар, нурҙы үҙләштергән йыһан есеменә импульс та тапшырыла. Йыһан есеменең бер яғы йылы нурҙар таратһа, икенсе яғы һалҡын ҡала, шуға ла йомшаҡ ҡына реактив импульс тыуа, ә был ҙур булмаған астероидтар орбиталарының ҙур ярымкүсәрҙәрендә әкрен генә үҙгәрештәр булдырыуға килтерә<ref>{{Cite web|author=[[Сурдин, Владимир Георгиевич|Сурдин В.Г.]]|date=2004-05-20|url=http://starcontact.net/?p=301%20StarContact:|title=Эффект инженера Ярковского|publisher=StarContact|accessdate=2007-04-09|lang=ru|archiveurl=https://www.webcitation.org/64v47OAX1?url=http://starcontact.net/?p=301%20StarContact%3A|archivedate=2012-01-24}} {{Webarchive|url=https://www.webcitation.org/64v47OAX1?url=http://starcontact.net/?p=301%20StarContact%3A |date=2012-01-24 }}</ref>.

Тура ҡояш нурҙары астероидтың орбитаһын үҙгәртә алмай, сөнки ул Ҡояштың гравитацион тартыу көсө менән бер үк күсәр аша үтә. Төп идеяһы шунда: астероид өҫтөндә температура төрлөсә бүленә, тимәк инфраҡыҙыл нурланыштың интенсивлығы ла төрлөсә. Есем ни тиклем нығыраҡ йылытылһа (есемдең киске яғы), уның өҫтө лә шул тиклем күберәк йылы сығара, есем өҫтә ни тиклем һалҡыныраҡ булһа (есемдең иртәнге яғы), инфраҡыҙыл нурланышының интенсивлығы ла шул тиклем түбәнерәк, һәм барлыҡҡа килгән реактив импульс та көсһөҙөрәк. Орбиталарҙың үҙгәреш механизмы тап шулай аңлатыла: есемдең йылытылған яғына ҙур реактив импульс тәьҫир итә, ә һыуыҡ яғында импульс бик көсһөҙ<ref>{{Cite web|author=[[Сурдин, Владимир Георгиевич|Сурдин В. Г.]]|first=В.Г.|url=http://vivovoco.astronet.ru/VV/JOURNAL/NATURE/11_04/EFFECT.HTM|title=Природа: Эффект инженера Ярковского|publisher=Природа|accessdate=2007-04-09|lang=ru}}</ref>.
[[Файл:YOPR-эффект_(схема_2).png|мини|300x300пкс|YORP-эффекттың асимметрик формалағы астероидҡа тәьҫир итеү схемаһы ]]
Әммә был эффекттың тәьҫире орбитаны үҙгәртеү менән генә сикләнмәй. Альбедо һәм астероидтың формаһы кеүек ҡайһы бер яңы параметрҙарҙы иҫәпкә алып, был эффект шулай уҡ астероидтың үҙенең күсәре буйынса ғына түгел, ә орбитаһы буйынса әйләнеү тиҙлеген дә үҙгәртә, шулай уҡ ауышлыҡ мөйөшөнә һәм прецессияға йоғонто яһай ала. Ярковский эффектының был аныҡланған варианты ''YORP-эффект'', тип атала башлай. Бындай эффект есем дөрөҫ булмаған формала булғанда ғына тыуа. Шуның өсөн инфраҡыҙыл нурланыш ваҡытында астероидтың есем үҙәгенән алыҫыраҡ торған өлөшөндә реактиыв импульс тәьҫире аҫтында әйләнеү мәле килеп тыуа, ул астероид әйләнеүенең мөйөш тиҙлеген үҙгәртә<ref>{{Cite web|url=http://www.membrana.ru/particle/634|title=YORP-раскрутка: солнечные лучи вертят реактивные астероиды|work=Мембрана|lang=ru|accessdate=2011-10-29|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110908033003/http://www.membrana.ru/particle/634|archivedate=2011-09-08}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110908033003/http://www.membrana.ru/particle/634 |date=2011-09-08 }}</ref>.

=== Кирквуд ярыҡтары ===
[[Файл:Kirkwood_Gaps.svg|мини|300x300пкс|Был график орбитаның ҙур ярымкүсәренә бәйле төп билбауҙың үҙәк өлөшөндә астероидтарҙың нисек бүленеп урынлашыуын күрһәтә. Ҡара уҡтар Кирквуд ярыҡтарына күрһәтә, унда Юпитер менән булған орбиталь резонанс астероидтар орбиталарын дестабилизациялай]]
Астероидтың ҙур ярымкүсәренең дәүмәле уның Ҡояш тирәләй орбитаһын тасуирлау өсөн файҙаланыла һәм, эксцентриситет менән бер рәттән, астероидтың орбиталь осорон билдәләй. [[1866 йыл]]да америка астрономы Дэниел Кирквуд астероид билбауында тулыһынса буш булған өлкәләрҙең барлығын фаразлай. Ошо өлкәләрҙә астероидтарҙың әйләнеү осоро ''«Кирквуд ярыҡтары»'' тип атала, тап ошо ваҡытта астероидтар Юпитерҙың орбиталь осоро менән бәйләнешкә инә, һәм астероидтар планета-гигантҡа яҡыная, шул мәлдә орбиталь резонанс күренеше барлыҡҡа килә. Юпитерҙың гравитацион йоғонтоһо астероидтар орбиталарында дестабилизация тыуҙыра, һөҙөмтәлә эксцентриситет арта, шуға бәйле орбиталар тотороҡлоғон юғалта, аҙаҡ килеп астероидтарҙың резонанс өлкәһенән алып ташланыуы ихтимал<ref>{{Мәҡәлә|заглавие=The American Kepler|издание=The Americal Scientist|том=87|номер=5|страницы=398|ссылка=http://www.americanscientist.org/issues/pub/1999/9/the-american-kepler/2|автор=Fernie, J. Donald|год=1999}}</ref>. Ошо өлкәләрҙә әйләнгән астероидтар, бәлки, электән шунда булғандарҙыр («троя»)<ref>{{Мәҡәлә|заглавие=Depletion of the Outer Asteroid Belt|издание=Science|том=275|номер=5298|страницы=375—377|ссылка=http://www.sciencemag.org/cgi/content/full/275/5298/375|doi=10.1126/science.275.5298.375|pmid=8994031|язык=en|автор=Liou, Jer-Chyi; and Malhotra, Renu|год=1997}}</ref>, йәки үҙ-ара бәрелешеү һөҙөмтәһендә шунда барып эләккәндәрҙер.

Төп билбау ике өлөшкә бүленә: '''эске''' һәм '''тышҡы'''. Билбауҙың эске өлөшөнә 2,5 а. е. алыҫлығында 3:1 орбиталь резонансҡа тиклем [[Марс]] орбитаһына яҡын урынлашҡан астероидтар, тышҡы өлөшөнә [[Юпитер|Юпитерға]] яҡын урынлашҡан астероидтар ҡарай.

Сатурн ҡулсаларындағы буш урындарҙан айырмалы рәүештә астероид билбауындағы бушлыҡтарҙы резонанс өлкәһендә фотоға төшөрөп кенә күреп булмай, сөнки барлыҡ астероидтар ҙа эллиптик орбита буйынса хәрәкәт итә һәм ваҡыты менән резонанс орбиталарын киҫеп үтә. Шуға күрә астероидтарҙың был өлкәләрҙәге тығыҙлығы ғәмәлдә күрше бушлыҡтарҙағынан әллә ни айырылмай<ref name="mnras244">{{Мәҡәлә|заглавие=The spatial density of asteroids and its variation with asteroidal mass|издание=[[Monthly Notices of the Royal Astronomical Society]]|том=244|страницы=513—520|bibcode=1990MNRAS.244..513M|язык=en|тип=journal|автор=McBride, N.; and Hughes, D. W.|год=1990|издательство=[[Oxford University Press]]}}</ref>.

Ҡояш системаһы формалашҡанда Юпитер орбитаһы, башҡа планеталар орбиталары кеүек үк, байтаҡ үҙгәрештәр кисерә, ә планета менән бергә уның орбиталары һәм орбиталь резонанстар өлкәләре лә бер урындан икенсе урынға күсә (Кирквуд ярығы)<ref name="dyry"/>, тап ошо хәл ҡайһы бер эре астероидтарҙың резонанстар өлкәһендә булыуын аңлата ла инде.

== Астероидтар ғаиләләре һәм төркөмдәре ==
[[Файл:Asteroid_proper_elements_i_vs_e.png|справа|мини|300x300пкс|Был диаграммала орбитаның (''i<sub>p</sub>'') ауышлығы эксцентриситетҡа (''e<sub>p</sub>'') бәйле булыуы төп билбау астероидтары араһында бер нисә эре астероидтар тупланмаһы яҡшы күренә ]]
[[1918 йыл]]да япон астрономы Киецуг Хираяма астероидтар ғаиләләрен таба, күп кенә астероидтың орбиталарына сағыштырма анализ үткәрә һәм беренсе булып күреү ярайһы ҙур һан, уларҙың ҡайһы берҙәрендә был параметрҙар бер төрлө булыуын күрә.

Бөгөн һәр өсөнсө астероидтың ниндәй ҙә булһа ғаилә составына инеүе билдәле. Ҙур ярымкүсәр, эксцентриситет һәм орбита ауышлығы, шулай уҡ спектраль үҙенсәлектәре кеүек яҡынса бер төрлө орбиталь параметрҙары — астероидтарҙың бер үк ғаиләгә ҡарауының билдәһе. Бер төрлө орбиталь параметрҙар эрерәк есемдең тарҡалыуы һөҙөмтәһендә хасил булған астероидтар ғаиләһенең килеп сығышының уртаҡ булыуын раҫлай. Астероидтар орбиталарының ауышлығы уларҙың эксцентриситетына бәйле булыуы диаграммаһын төҙөү астероидтар ғаиләләренең барлығына күрһәткән астероидтар төркөмөн бүлеп күрһәтеү мөмкинлеген бирә.

Бер нисә тиҫтә астероидтар ғаиләһе булыуы билдәле, уларҙың күбеһе ҙур булмаған астероидтарҙан тора, әммә астероидтары бик күп булған ғаиләләр ҙә бар. Һуңғы ваҡытта тағы ла бер нисә тиҫтә астероид тупланмалары табыла, әммә әлегә уларҙың статусы аныҡ билдәләнмәгән. Астероидтарҙың спектраль характеристикалары дөйөм булған осраҡта ғына ул тулыһынса раҫланыуы мөмкин. Бәләкәй тупланмалар астероидтар төркөмө йәки кластеры тип атала.

Ярымкүсәрҙәренең ҙурлығына ҡарап, бер нисә эре астероид ғаиләһен атап үтергә була: Флора ғаиләһе, Флора ғаиләһеЭвномия ғаиләһе , Коронид ғаиләһе, Эос ғаиләһе һәм Фемида ғаиләһе. Флора ғаиләһенә иң күп һанда астероидтар тупланған (800-ҙән ашыу), моғайын, ул миллиардлап йыл элек ул ике ҙур астероид бәрелеше һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгәндер. (4) Веста — бик ҙур астероид, һәм ул — шул исемдәге астероидтар ғаиләһе етәксһе. Вестаның көньяҡ полюсы районына эре метеорит төшкән, һәм уластероидтан бик күп фрагментты ситкә һипкән, аҙаҡ шул ҡалдыҡтар ғаилә булып тупланған, тип иҫәпләнелә. Уларҙың бер өлөшө HED-метеориттар булып Ергә төшкән<ref>{{Мәҡәлә|doi=10.1111/j.1945-5100.2001.tb01892.x|заглавие=The eucrite/Vesta story|издание={{Нп3|Meteoritics & Planetary Science}}|том=36|номер=4|страницы=501—513|bibcode=2001M&PS...36..501D|язык=en|автор=Drake, Michael J.|год=2001|тип=journal}}</ref>.

Бынан тыш, төп билбауҙа өс саң һыҙаты табыла, орбиталь параметрҙары буйынса улар өс астероид ғаиләһенә (Эос, Коронид һәм Фемида) тап килеүе ихтимал<ref>{{Мәҡәлә|заглавие=The [[IRAS]] dust band contribution to the interplanetary dust complex — Evidence seen at 60 and 100 microns|издание=[[The Astronomical Journal|Astronomical Journal]]|том=104|номер=6|страницы=2236—2242|bibcode=1992AJ....104.2236L|doi=10.1086/116399|язык=en|тип=journal|автор=Love, S. G.; and Brownlee, D. E.|год=1992}}</ref>.

=== Төп билбау сиктәрендәге ғаиләләр ===
Төп билбауҙың эске сигенә яҡын урынлашҡан (1,78 һәм 2,0 а. е. араһында, ҙур ярымкүсәрҙәрҙең 1,9 а. е.-ның уртаса билгеһендә) Венгрия ғаиләһе тағы ла бер ҡыҙыҡлы булған астероидтар ғаиләһенә ҡарай. Иң эре вәкиле булған (434) Венгрия астероиды хөрмәтенә аталған был ғаилә 52 астероидтан тора. Венгрия ғаиләһе астероидтары төп билбау астероидтарының төп массаһынан Кирквуд ярығы менән айырылып тора. Өҫтәүенә эксцентриситет сағыштырмаса юғары булыу сәбәпле, Был астероидтар ғаиләһе ағзаларының ҡайһы берҙәре Ҡояш тирәләй әйләнгәндә Марс орбитаһын киҫеп үтә, һәм эҙемтә булараҡ, Марстың көслө гравитацион йоғонтоһон кисерә, бәлки, шуғалыр ҙа был ғаилә ағзалары һанының кәмеүендә лә сағылалыр<ref>{{Мәҡәлә|заглавие=The Hungaria group of minor planets|издание={{Нп3|Journal of the Royal Astronomical Society of Canada}}|том=84|номер=2|страницы=123—131|bibcode=1990JRASC..84..123S|автор=Spratt, Christopher E.|год=1990}}</ref>.

Төп билбауҙың эске өлөшөндә үҙ ағзалары араһында орбитаһының юғары ауышлығына эйә булған тағы ла бер астероидтар төркөмө бар, ул — Фокей ғаиләһе. Ундағы астероидтарҙың күбеһе асыҡ төҫтәге S спектраль класҡа ҡарай, ә Венгрия ғаиләһе астероидтарының күбеһе E класына ҡарай<ref>{{Мәҡәлә|заглавие=Spectroscopic Survey of the Hungaria and Phocaea Dynamical Groups|издание=[[Icarus (журнал)|Icarus]]|том=149|номер=1|страницы=173—189|bibcode=2001Icar..149..173C|doi=10.1006/icar.2000.6512|язык=en|тип=journal|автор=Carvano, J. M.; Lazzaro, D.; Mothé-Diniz, T.; Angeli, C. A.; and Florczak, M.|год=2001|издательство=[[Elsevier]]}}</ref>. Фокей ғаиләһе астероидтарының орбиталары Ҡояштан 2,25 һәм 2,5 а. е. арауығында.

Төп билбауҙың тышҡы сигенә тағы ла бер нисә астероид ғаиләһе ҡарай. Улар араһында Кибела ғаиләһе айырым урынды биләп тора. Ул Ҡояштан 3,3 һәм 3,5 а. е. арауығында урынлашҡан һәм Юпитер менән көсһөҙ генә 7:4 резонансында, шулай уҡ Хилде ғаиләһе 3,5 һәм 4,2 а. е. араһындағы орбиталарҙа әйләнә, ул да Юпитер менән 3:2 орбиталь резонансында. Ә 4,2 а. е. алыҫлығында һәм Юпитер орбитаһына тиклем астероидтар осрай, әммә билбауҙың үҙендәгенән байтаҡҡа һирәгерәк. Уның ҡарауы, Юпитер орбитаһында троянб атамаһы бирелгән бик ҙур ике төркөм астероидтары әйләнә, улар Лагранждың L4 һәм L5 нөктәләренә тап килә. Хәйер, троян астероидтары Юпитерҙа ғына түгел, ә күп кенә башҡа тышҡы планеталарҙа ла бар.

=== Йәш ғаиләләр ===
Әлеге мәлдә булған күп кенә астероид ғаиләләре астрономик масштабта ҡарағанда күптән түгел генә барлыҡҡа килгән. Сағыштырмаса яңыраҡ, 5,7 млн йыл элек, 30 һәм 5 км диаметрҙарында булған ике есемдең ҡот осҡос бәрелеше һөҙөмтәһендә формалашҡан Карина ғаиләһе был күренештең сағыу миҫалы булып тора. Астероидтарҙың икенсе бер йәш төркөмө — Веритас ғаиләһе, 8,3 млн йыл элек бәрелешеүҙәр һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килә; ул 62 астероидты һәм орбитаһында шулай уҡ саң шлейфын үҙ эсенә алған<ref name="Nesvorný2006">{{Мәҡәлә|заглавие=The Breakup of a Main-Belt Asteroid 450 Thousand Years Ago|издание=Science|том=312|номер=5779|страницы=1490|ссылка=http://www.sciencemag.org/cgi/content/full/312/5779/1490|doi=10.1126/science.1126175|pmid=16763141|bibcode=2006Sci...312.1490N|язык=en|тип=journal|автор=Nesvorný, D.; Vokrouhlick, D.; and Bottke, W. F.|год=2006}}</ref><ref name="Nesvorný2003">{{Мәҡәлә|заглавие=Recent Origin of the Solar System Dust Bands|издание=[[The Astrophysical Journal]]|том=591|номер=1|страницы=486—497|ссылка=https://iopscience.iop.org/0004-637X/591/1/486/pdf/0004-637X_591_1_486.pdf|doi=10.1086/374807|bibcode=2003ApJ...591..486N|язык=en|автор=Nesvorný, D.; Bottke, W. F.; Levison, H. F.; and Dones, L.|год=2003|тип=journal|издательство=[[IOP Publishing]]}}</ref>.

Кластер ағзалары орбиталары мәғлүмәттәренә ярашлы яҡынса 450 мең йыл элек ике ҙур булмаған астероид бәрелешеү һөҙөмтәһендә Датура кластеры барлыҡҡа килә, һәм ул бик йәш кластер тип иҫәпләнә. 1 миллиондан 5 миллион йылға тиклемге ваҡыт арауығында барлыҡҡа килгән (4652) Ианниньи астероидтар кластеры ла йәш кластер тип иҫәпләнелә<ref name="Nesvorný2006"/><ref name="Nesvorný2003"/>.

== Бәрелешеүҙәр ==
Төп билбауҙа сағыштырмаса есемдәрҙең ярайһы уҡ күп булыуы астрономик үлсәмдәр буйынса астероидтар араһында бәрелешеү ихтималлығын тыуҙырған мөхит булдыра. Мәҫәлән, радиустары яҡынса 10 км булған эре астероидтар араһында бәрелешеүҙәр 10 млн йылға бер тапҡыр булыуы ихтимал<ref name="backman_report">{{Cite web|last=Backman|first=D. E.|date=1998-03-06|url=http://astrobiology.arc.nasa.gov/workshops/zodiac/backman/backman_toc.html|title=Fluctuations in the General Zodiacal Cloud Density|work=Backman Report|publisher=NASA Ames Research Center|accessdate=2007-04-04|archiveurl=https://www.webcitation.org/64v4Ae2b9?url=http://astrobiology.arc.nasa.gov/workshops/zodiac/backman/backman_toc.html|archivedate=2012-01-24}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130429202444/http://astrobiology.arc.nasa.gov/workshops/zodiac/backman/backman_toc.html |date=2013-04-29 }}</ref>. Ҙур астероидтар үҙ-ара бәрелешкәндә улар айырым фрагменттарға бүленә, ә был үҙ сиратында яңы астероид ғаиләһен йәки кластерын булдырыуға килтерә. Хәйер, әгәр сағыштырмаса ҙур булмаған астероидтарҙың түбәнерәк тиҙлектә яҡынлашһа, улар тарҡалмай, ә, киреһенсә, бер бөтөн ҙурыраҡ есемгә берләшеүе ихтимал. 4 миллиард йыл элек нәҡ ошо процесс планеталарҙы барлыҡҡа килтерә. Шул ваҡыттан алып ошо ике процестың йоғонтоһо астероид билбауын тамырынан үҙгәртә, хәҙер ул элекке билбауҙан бөтөнләй айырыла.

«[[Хаббл (телескоп)|Хаббл]]<nowiki/>» телескобы ярҙамында астероид билбауындағы бәрелешеүҙәрҙең мөмкин булған эҙемтәләре табыла: уның мәғлүмәттәре 2010 йылдың 11 ноябренән 3 декабренә тиклемге осорҙа (596) Шейла астероидында комета әүҙемлеге булыуын күрһәтә. Ғалимдар, был астероид диаметры яҡынса 35 м, тиҙлеге яҡынса 5 км/с булған билдәһеҙ объект менән бәрелешкән, тип фаразлай<ref name="Jewitt2011">{{Мәҡәлә|заглавие=Hubble Space Telescope Observations of Main Belt Comet (596) Scheila|ссылка=http://www2.ess.ucla.edu/~jewitt/papers/2011/JWM11.pdf|издание=[[The Astrophysical Journal]]|том=733|страницы=L4|arxiv=1103.5456|doi=10.1088/2041-8205/733/1/L4|bibcode=2011arXiv1103.5456J|язык=en|тип=journal|автор=Jewitt, David; Weaver, H.; Mutcher, M.; Larson, S.; Agarwal, J.|год=2011|издательство=[[IOP Publishing]]}}</ref>.

=== Саң ===
[[Файл:Zodiacal.jpg|мини|200x200пкс|Астероидтар билбауында астероидтар бәрелешеүе һөҙөмтәһендә тыуған ваҡ саң зодиак яҡтылығы булараҡ билдәле булған күренеште тыуҙыра ]]
Астероид менән бер рәттән билбауҙа шулай уҡ саң шлейфтары ла бар, улар астероидтарҙың үҙ-ара бәрелешеүе һәм уларҙы микрометориттар тарафынан бомбаға торолоуы һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән һәм бер нисә йөҙ микрометр радиуслы микрокиҫәксәләрҙән тора. Әммә, Пойнтинг — Робертсон эффекты йоғонтоһона бәйле был саң ҡояш радиацияһы тәьҫире аҫтында әкренләп спираль буйынса Ҡояшҡа табан хәрәкәт итә<ref name="apj392">{{Мәҡәлә|заглавие=Zodiacal emission. III — Dust near the asteroid belt|издание=[[The Astrophysical Journal]]|том=392|номер=1|страницы=289—299|bibcode=1992ApJ...392..289R|doi=10.1086/171428|язык=en|тип=journal|автор=Reach, William T.|год=1992|издательство=[[IOP Publishing]]}}</ref>.

Астероид саңы һәм кометаларҙан ташланған саңдың бергә ҡушылыуы зодиак яҡтылығын барлыҡҡа килтерә. Эклиптика яҫылығында был көсһөҙ яҡтылыҡ өсмөйөш рәүешендә күренә, уны ҡояш байырынан алдынан йәки Ҡояш сығырҙан алдараҡ экватор райондарында күрергә мөмкин. Киҫәксәләрҙең ҙурлығы уртаса 40 мкм тирәһендә тирбәлә, уларҙың йәшәү ваҡыты 700 мең йылдан артмай. Шулай итеп, бындай киҫәксәләрҙең булыуы уларҙың барлыҡҡа килеү процесының өҙлөкһөҙ булыуы тураһында һөйләй<ref name="apj392"/>.

=== Метеориттар ===
Астероидтар үҙ-ара бәрелешкәндән барлыҡҡа килгән ярсыҡтар бөтә Ҡояш системаһы буйынса таралыуы ихтимал, ҡайһы берҙәре [[Ер|беҙҙең планета]] менән дә осраша һәм уның өҫтөнә метеорит рәүешендә килеп төшә<ref>{{Cite web|last=Kingsley|first=Danny|date=2003-05-01|url=http://abc.net.au/science/news/stories/s843594.htm|title=Mysterious meteorite dust mismatch solved|publisher=ABC Science|accessdate=2007-04-04|archiveurl=https://www.webcitation.org/6Hyzpxye1?url=http://www.abc.net.au/science/news/stories/s843594.htm|archivedate=2013-07-09}}</ref>. Ер өҫтөндә табылған метеориттар (99,8 %), ә бөгөн уларҙың һаны яҡынса 30 000, ҡасандыр астероидтар билбауында барлыҡҡа килгән<ref>{{Cite web|title=Meteors and Meteorites|publisher=NASA|url=http://www.nasa.gov/pdf/145945main_Meteors.Meteorites.Lithograph.pdf|accessdate=2010-07-12|archiveurl=https://www.webcitation.org/64v4B4GYw?url=http://www.nasa.gov/pdf/145945main_Meteors.Meteorites.Lithograph.pdf|archivedate=2012-01-24}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120410104628/http://www.nasa.gov/pdf/145945main_Meteors.Meteorites.Lithograph.pdf |date=2012-04-10 }}</ref>. [[2007 йыл|2007 йылдың]] сентябрь айында чех-америка тикшеренеүҙәренең һөҙөмтәләре баҫылып сыға, уларға ярашлы (298) Баптистин астероиды менән икенсе бер унан ҙурыраҡ есемдең бәрелешеүе һөҙөмтәһендә Ҡояш системаһының эске өлөшөнә бик күп һанда эре фрагменттар килеп эләгә, уларҙың бер өлөшө Ер — Ай системаһына етди йоғонто яһауы ихтимал. Атап әйткәндә, нәҡ ошо метеориттар төшөү һөҙөмтәһендә Ай өҫтөндә Тихо кратеры, [[Мексика]]ла Чиксулуб кратеры барлыҡҡа килгән, тип иҫәпләнелә, ҡайһы бер версия буйынса тап ошо метеориттар 65 миллион йыл элек динозаврҙарҙы һәләк иткән<ref>{{Cite web|title=Breakup event in the main asteroid belt likely caused dinosaur extinction 65 million years ago|url=http://www.physorg.com/news108218928.html|accessdate=2007-10-14|archiveurl=https://www.webcitation.org/64v4BjSAB?url=http://www.physorg.com/news108218928.html|archivedate=2012-01-24}}</ref>. Хәйер, был мәсьәлә буйынса фәнни мөхиттә берҙәмлек юҡ — Баптистинанан башҡа, Ер өҫтөндәге башҡа астероидтарҙың ҡалдыҡтары ла был һәләкәттең сәбәпсеһе булырға мөмкин.

== Физик характеристикалары ==
[[Файл:Moon_and_Asteroids_1_to_10.svg|мини|300x300пкс|Айҙың һәм Ергә төшкән тәүге 10 астероидтың сағыштырмаса үлсәмдәре уларҙың асылыу тәртибендә бирелә. 1 — Церера, 2 — Паллада, 3 — Юнона, 4 — Веста, 5 — Астре, 6 — Геба, 7 — Ирис, 8 — Флора, 9 — Метида, 10 — Гигея]]
Киң таралған фекергә ҡарамаҫтан, астероидтар билбауында объекттар араһы бик ҙур. 2011 йылда асылған астероидтар һаны 300 000-дән ашыуға, ә билбауҙа бөтәһе бер нисә миллиондан ашыу объект иҫәпләнеүенә һәм астероидтар билбауы биләп торған арауыҡтың күләме ғәйәт ҙур булыуына ҡарамаҫтан, эҙемтә булараҡ, билбауҙа объекттар тығыҙлығы бик түбән. Шуға күрә үҙ-ара бәрелешеү ихтималлығы ғына түгел, ә хатта йыһан аппаратының ниндәй ҙә булһа астероид менән осраҡлы ғына осрашыуы ла миллиардҡа бер тапҡыр булыуы мөмкин, тип баһалана<ref>{{Cite web|first=Alan.|last=Stern|title=New Horizons Crosses The Asteroid Belt|publisher=Space Daily|date=2006-06-02|url=http://www.spacedaily.com/reports/New_Horizons_Crosses_The_Asteroid_Belt.html|accessdate=2007-04-14|archiveurl=https://www.webcitation.org/64v41vkSb?url=http://www.spacedaily.com/reports/New_Horizons_Crosses_The_Asteroid_Belt.html|archivedate=2012-01-24}}</ref>.

=== Үлсәмдәре һәм массаһы ===
Диаметры 30 метрҙан ашҡан есем [[астероид]] тип иҫәпләнә, бәләкәйерәк үлсәмдәге есемдәрҙе метеороидтар тип атайҙар<ref>{{Китап|часть=Рис. 1.1|заглавие=Астероидно-кометная опасность: вчера, сегодня, завтра|ответственный=Под ред. Шустова Б.&nbsp;М., Рыхловой Л.&nbsp;В.|место=М.|издательство=Физматлит|год=2010|страниц=384|isbn=978-5-9221-1241-3}}</ref>. Астероидтар билбауында эре есемдәр бик аҙ, мәҫәлән, диаметры яҡынса 100 километрҙан ашҡан астероидтар 200 тирәһе тип иҫәпләнә, диаметры 15 километрҙан ашҡан 1000 астероид булыуы билдәле, ә [[Инфраҡыҙыл нурланыш|инфраҡыҙыл диапазондағы]] тикшеренеү мәғлүмәттәре уларҙан тыш төп билбауҙа тағы ла диаметрҙары 1 км һәм унан да ашыуыраҡ булған 700 меңдән алып 1,7 млн астероидтың булыуын фаразларға нигеҙ бирә<ref>{{Мәҡәлә|заглавие=The Infrared Space Observatory Deep Asteroid Search|издание=[[The Astronomical Journal]]|том=123|номер=4|страницы=2070—2082|bibcode=2002AJ....123.2070T|doi=10.1086/339482|язык=en|тип=journal|автор=Tedesco, E. F.; and Desert, F.-X.|год=2002|издательство=[[IOP Publishing]]}}</ref>. Астероидтарҙың йондоҙ дәүмәле 11m — 19m араһында тирбәлә һәм күпселеге өсөн 16m тәшкил итә.

Төп билбауҙағы барлыҡ астероидтарҙың дөйөм массаһы яҡынса 3,0{{E|21}} — 3,6{{E|21}} кг араһында, ә был [[Ай (юлдаш)|Ай]] массаһының 4 процентын йәки [[Ер]] массаһының 0,06 процентын ғына тәшкил итә<ref name="Krasinskyetal2002">{{Мәҡәлә|bibcode=2002Icar..158...98K|заглавие=Hidden Mass in the Asteroid Belt|издание=[[Icarus (журнал)|Icarus]]|том=158|номер=1|страницы=98—105|doi=10.1006/icar.2002.6837|язык=en|автор=Krasinsky, G. A.; Pitjeva, E. V.; Vasilyev, M. V.; and Yagudina, E. I.|год=2002|издательство=[[Elsevier]]}}</ref><ref name="Pitjeva2005">{{Мәҡәлә|заглавие=High-Precision Ephemerides of Planets—EPM and Determination of Some Astronomical Constants|издание={{Нп3|Solar System Research}}|том=39|номер=3|страницы=176|ссылка=http://iau-comm4.jpl.nasa.gov/EPM2004.pdf|doi=10.1007/s11208-005-0033-2|язык=en|тип=journal|автор=Pitjeva, E. V.|год=2005}}</ref>. Был массаның яртыһынан күбеһе 4 эре астероид массаһына тура килә: [[Церера (кәрлә планета)|Церера]], Веста, Паллада һәм Гигея, өҫтәүенә шуларҙың өстән бер өлөшө тиерлек Церераның ауырлығы.

=== Составы ===
Төп билбау объекттарының күбеһе өс төп класс астероидтарына ҡарай: ҡара углеродлы C класы астероидтары, асыҡ төҫтәге силикатлы S класы астероидтары һәм металл M класы астероидтары. Башҡа үҙенсәлекле кластарға ҡараған астероидтар ҙа бар, ләкин улар билбауҙа бик аҙ.
[[Файл:(253)_mathilde.jpg|мини|230x230пкс|(253) Матильда, типик углеродлы С класы астероиды]]
Углеродтан торған С класы астероидтары (составтарында ябай углерод берләшмәләренең ҙур процент тәшкил итеүе сәбәпле шулай атала) төп билбауҙа киң таралған объекттар, астероидтарҙың 75 проценты ошо класҡа ҡарай, улар бигерәк тә билбауҙың тышҡы өлкәләренә тупланған<ref name="ApJ133">{{Мәҡәлә|заглавие=Evidence for a Color Dependence in the Size Distribution of Main-Belt Asteroids|издание=[[The Astronomical Journal]]|том=133|номер=4|страницы=1609—1614|ссылка=http://astro.uwo.ca/~wiegert/papers/2007AJ.133.1609.pdf|doi=10.1086/512128|язык=en|тип=journal|автор=Wiegert, P.; Balam, D.; Moss, A.; Veillet, C.; Connors, M.; and Shelton, I.|год=2007|издательство=[[IOP Publishing]]}}</ref>. Был астероидтар ҡыҙғылт төҫтә һәм бик түбән булған альбедоға (0,03 һәм 0,0938 араһында) эйә. Ҡояш нурҙарын бик аҙ миҡдарҙа сағылдырғанға күрә уларҙы табыу ауыр. Моғайын, астероидтар билбауында ошо класҡа ҡараған, сағыштырмаса ҙур, әммә тоноҡ төҫтә булғанлыҡтан күренмәгәнгә күрә ошоға тиклем табылмаған астероидтар барҙыр. Уның ҡарауы был астероидтар, составында һыу булыу сәбәпле, инфраҡыҙыл диапазонда ярайһы уҡ ныҡ асыҡ төҫкә инә. Дөйөм алғанда, уларҙағы матдәләр спектры Ҡояш системаһы формалашҡан матдәләр спектрына тура килә (осоусан элементтанынан башҡа). Составы буйынса улар Ерҙә йыш табылған углеродлы хондрит метеориттарға бик яҡын. (10) Гигея астероиды ошо класҡа ҡарай.
[[Файл:433eros.jpg|мини|230x230пкс|(433) Эрос, типик S класына ҡараған астероид]]
Төп билбауҙың астероидтары араһында S класы — таралыуы буйынса икенсе спектраль класс, ул билбауҙың эске өлөшөндәге, Ҡояштан 2,5а. е. алыҫлығында тупланған силикат астероидтарҙы берләштерә<ref name="ApJ133"/><ref>{{Мәҡәлә|заглавие=New News and the Competing Views of Asteroid Belt Geology|издание=Lunar and Planetary Science|том=27|страницы=225—226|bibcode=1996LPI....27..225C|язык=en|тип=journal|автор=Clark, B. E.|год=1996}}</ref>. Был астероидтарҙың спектраль анализы уларҙың өҫтөндә төрлө силикаттарҙың һәм ҡайһы бер металдарҙың (тимер, магний) булыуын, тик бөтөнләй тиерлек ниндәй ҙә булһа углерод берләшмәләренең булмауын асыҡлай. Тимәк, астероидтар барлыҡҡа килгәндән алып үткән дәүерҙә тау тоҡомдары байтаҡ үҙгәрештәр кисергән, бәлки, өлөшләтә иреү һәм дифференциация ла күҙәтелгәндер. Уларҙың альбедоһы ярайһы юғары (0,10 һәм 0,2238 араһында) һәм барлыҡ астероидтарҙың 17 процентын тәшкил итә . (3) Юнона астероиды — был кластағы астероидтарҙың иң эре вәкиле.
[[Файл:216_Kleopatra.jpg|мини|230x230пкс|(216) Клеопатра, типик M класындағы астероид (рәссам күҙаллауы буйынса)]]
Никель һәм тимергә бай металлы М класлы астероидтар барлыҡ астероидтарҙың 10 процентын тәшкил итә һәм ярайһы уҡ ҙур альбедоға эйә (0,1 һәм 0,1838 араһында). Улар башлыса билбауҙың үҙәк өлкәләрендә Ҡояштан 2,7а. е. алыҫлығында урынлашҡан һәм Ҡояш системаһы барлыҡҡа килгән ваҡытта булып, үҙ-ара бәрелешеүҙәр һөҙөмтәһендә тарҡалған ҙур планетезималдең металл ядроһы ярсыҡтары булыуы ихтимал. Әммә металл астероидтарҙағы үҙгәрештәрҙе бер төрлө генә аңлатып булмай. Тикшеренеү барышында (22) Каллиола кеүек бер нисә астероид табыла, уларҙың спектры М класлы астероидтар спектрына яҡын, әммә уларҙа металл астероидтарҙан айырмалы рәүештә тығыҙлыҡ үтә түбән<ref>{{Мәҡәлә|заглавие=A Low-Density M-type Asteroid in the Main Belt|издание=Science|том=300|номер=5627|страницы=1939—1942|bibcode=2003Sci...300.1939M|doi=10.1126/science.1085844|pmid=12817147|язык=en|автор=Margot, J. L.; and Brown, M. E.|год=2003}}</ref>. Бөгөнгө көндә бындай астероидтарҙың химик составы ғәмәлдә билдәһеҙ, бәлки, был астероидтар составтары буйынса С йәки S класлы астероидтарға яҡындыр<ref>{{Мәҡәлә|заглавие=21 Lutetia and other M-types: Their sizes, albedos, and thermal properties from new IRTF measurements|издание={{Нп3|Bulletin of the American Astronomical Society}}|том=37|страницы=627|bibcode=2005DPS....37.0702M|язык=en|тип=journal|автор=Mueller, M.; Harris, A. W.; Delbo, M.; and the MIRSI Team.|год=2005}}</ref>.
[[Файл:Vesta_Full-Frame.jpg|мини|230x230пкс|(4) Веста, типик V класлы астероид]]
Астероидтар билбауында сағыштырмаса һирәк осраған [[базальт]]лы V класлы астероидтар сиселмәгән йомаҡтарҙың береһе булып тора<ref name="Duffard">{{Cite web|title=Two new basaltic asteroids in the Outer Main Belt|author=Duffard, R.; and Roig, F.|year=2007|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2007arXiv0704.0230D|accessdate=2007-10-14|archiveurl=https://www.webcitation.org/64v4478AZ?url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2007arXiv0704.0230D|archivedate=2012-01-24}}</ref>. Астероидтар билбауының формалашыу теорияһы буйынса тәүге стадияла Веста ҙурлығындағы объекттар байтаҡ булып, уларҙың ере дифференциациялана башларға тейеш була. Бындай объектарҙың нигеҙҙә базальт тоҡомонан торған ҡабығы һәм бөркәнсеге булырға тейеш. Был планетезималдәр артабан тарҡалыу барышында астероидтарҙың яртыһынан күбеһе [[базальт]] һәм оливиндан торорға тейеш. Ғәмәлдә астероид билбауының 99 проценты базальт материалынан тормай<ref name="olivine">{{Cite web|title=Strange Asteroids Baffle Scientists|author=Than, Ker.|year=2007|url=http://www.space.com/scienceastronomy/070821_basalt_asteroid.html|accessdate=2007-10-14|archiveurl=https://www.webcitation.org/64v44Y0gu?url=http://www.space.com/4256-strange-asteroids-baffle-scientists.html|archivedate=2012-01-24}}</ref>. 2001 йылға тиклем астероидтар билбауындағы базальт объекттар Вестаның ярсыҡтары, тип иҫәпләнә (шуға ла V класы тип атала), әммә (1459) Магний астероидын ентекле өйрәнеү элегерәк асылған базальт астероидтарҙың химик составтарында айырмалыҡтар булыуын асыҡлау мөмкинлеген бирә, тимәк уларҙың килеп сығышы икенсе төрлө, тип фаразлайҙар. 2007 йылда билбауҙың тышҡы өлөшөндәге составындағы базальт төрлөсә булған һәм Вестаға бер ниндәй мөнәсәбәте булмаған ике астероидты: (7472) Кумакири һәм (10537) 1991 RY16 ентеклерәк өйрәнеү был фактты тағы ла бер тапҡыр раҫлай. Был ике есем төп билбауҙың тышҡы өлөшөндә табылған ошондай класлы берҙән-бер астероидтар булып тора.
[[Файл:AllendeMeteorite.jpg|справа|мини|250x250пкс|Альенде — углеродлы хондрит метеори, ул 1969 йылда Мексикаға төшә]]
Астероидтың составы һәм уның Ҡояшҡа ниндәй алыҫлыҡта тороуы араһында ярайһы уҡ аныҡ ҡына бәйлелек күҙәтелә. Ҡағиҙә булараҡ, һыуһыҙ силикаттарҙан торған таш астероидтар, һыу эҙҙәре, йәки хатта һыу боҙо һаҡланған углеродлы балсыҡтан торған астероидтарға ҡарағанда, Ҡояшҡа яҡыныраҡ урынлаша. Шул уҡ ваҡытта Ҡояшҡа яҡын астероидтар, үҙәктәге һәм перифериялағы астероидтарға ҡарағанда, юғарыраҡ альбедоға эйә. Был астероидтар формалашҡан протопланета дискыһының үҙенсәлектәренә бәйле, тип иҫәпләнелә. Билбауҙың эске өлкәләрендә ҡояш радиацияһы йоғонтоһо көслөрәк була, был хәл һыу кеүек еңел элементтарҙы ситкә ҡыуып сығарыуға килтерә. Һөҙөмтәлә һыу билбауҙың тышҡы өлөшөндәге астероидтарҙа туплана, ә яҡшы йылытылған эске өлкәләрҙә, ғәмәлдә һыу ҡалмай.

Астероид өҫтөндәге температура уның Ҡояштан ниндәй алыҫлыҡта булыуына һәм альбедоһының ҙурлығы бәйле. Ә 2,2 а. е. алыҫлығында урынлашҡан саң киҫәксәләре өсөн температура диапазоны 200 (-73 °C) һәм түбәнерәк градуста, 3,2 ә алыҫлығында — 165 (-108 °C) градуста башлана<ref>{{Мәҡәлә|заглавие=Infrared cirrus — New components of the extended infrared emission|издание=[[The Astrophysical Journal]]|том=278|страницы=L19—L22|bibcode=1984ApJ...278L..19L|doi=10.1086/184213|язык=en|тип=journal|автор=Low, F. J.; et al.|год=1984|издательство=[[IOP Publishing]]}}</ref>. Әммә астероид өсөн был бик үк тура килмәй, сөнки әйләнеү сәбәпле, уның көндөҙгө һәм төнгө температуралар ныҡ ҡына айырыла.

== Төп билбау кометалары ==
Төп билбауҙың астероидтары араһында Ҡояштан билдәле арауыҡта булғанда бик ҡыҫҡа ғына ваҡытҡа [[комета]] әүҙемлеге күҙәтелгәндәре лә бар, улар есем перигелий ([[Церера (кәрлә планета)|Церера]], (596) Шейла, (62412) 2000 SY178 һ. б.) янынан үткән саҡта барлыҡҡа килә. Был кометалар хәрәкәт иткән орбиталар уларҙың, классик кометаларҙы баҫып алыу һөҙөмтәһендә, төп билбауҙа пәйҙә булыу мөмкинлегенә юл ҡуймай, улар билбауҙың үҙендә, уның тышҡы өлөшөндә барлыҡҡа килгән, тип иҫәпләнә. Тимәк, тышҡы билбауҙың күп кенә объекттарында боҙ булыуы ихтимал, ул астероид өҫтөн Ҡояш йылытҡанда парға әйләнә. Төп билбауҙың кометалары Ерҙәге океандарҙың сығанағы булыуы ихтимал, сөнки уларҙа дейтерий менән водородтың нисбәте бик түбән<ref>{{Cite web|title=Interview with David Jewitt|author=David Jewitt|work=YouTube|url=https://www.youtube.com/watch?v=B1W4NTmI5Bk|accessdate=2007-10-14}}</ref>.

== Астероидтар билбауының бик эре объекттары ==
[[Церера (кәрлә планета)|Церера]], (4) Веста, (2) Паллада һәм (10) Гигея астероидтар билбауының бик эре объекттары булып тора. Дөйөм сифаттары бик күп булыуға ҡарамаҫтан, уларҙың береһе генә — Церера — кәрлә планета статусын биреү өсөн етерлек дәрәжәлә түңәрәк булып сыға<ref>{{Cite web|date=2006-08-24|url=http://www.iau.org/public_press/news/detail/iau0602/|title=The Final IAU Resolution on the Definition of «Planet» Ready for Voting|publisher=IAU|accessdate=2007-03-02|archiveurl=https://www.webcitation.org/64v4KEvW7?url=http://www.iau.org/public_press/news/detail/iau0602/|archivedate=2012-01-24}}</ref>. Хәйер, бәлки, ҡалған өсөһөнә лә был статус бирелер<ref>{{Cite web|title=IAU draft resolution|url=http://www.iau.org/iau0601.424.0.html|accessdate=2007-10-20|archiveurl=https://www.webcitation.org/64v4LBomh?url=http://www.iau.org/public_press/news/detail/iau0601/|archivedate=2012-01-24}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080827210426/http://www.iau.org/iau0601.424.0.html |date=2008-08-27 }}</ref><ref name="dwarf">{{Cite web|url=http://www.iau.org/public_press/news/detail/iau0603/|title=IAU 2006 General Assembly: Result of the IAU Resolution votes|accessdate=2007-03-29|archiveurl=https://www.webcitation.org/64v4MJHDr?url=http://www.iau.org/public_press/news/detail/iau0603/|archivedate=2012-01-24}}</ref>.
{| class="wikitable sortable"
! class="unsortable" |Объект
! class="unsortable" |Фото
!Уртаса диаметр
! class="unsortable" |Уртаса диаметр
!Күләм
! class="unsortable" |Күләм
!Масса<br><br><small>{{E|21}} [[Килограмм|кг]] </small>
! class="unsortable" |Масса<br><br><small>M</small>
!Плотность<br><br><small>г/см<sup>3</sup></small>
!Гравитация<br><br>м/с<sup>2</sup>
! class="unsortable" |Гравитация <br><br>
!Объект төрө
|-
|[[Церера (кәрлә планета)|Церера]]<sup>‡</sup>
| bgcolor="black" |[[Файл:Церера-19.02.2015.jpg|77x77пкс]]
|950,0
|0,0746
|0,437
|0,0004
|0,95
|0,000159
|2,08
|0,27
|0,0275
|Кәрлә планета <br><br>[[Астероид]]
|-
|(4) Веста<sup>$</sup> <br><br>
| bgcolor="black" |[[Файл:Vesta in natural color.jpg|75x75пкс]]
|525,4
|0,04175
|0,078
|0,00007
|0,259
|0,0000438
|3,456<ref name="Russell2012">{{Мәҡәлә|заглавие=Dawn at Vesta: Testing the Protoplanetary Paradigm|издание=Science|том=336|номер=6082|страницы=684—686|doi=10.1126/science.1219381|bibcode=2012Sci...336..684R|язык=en|автор=Russell, C. T. et al.|год=2012}}</ref>
|0,251
|0,0256
|[[Астероид]]
|-
|(2) Паллада<sup>$</sup>
| bgcolor="black" |[[Файл:Potw1749a Pallas crop.png|75x75пкс]]
|512<ref name="Carry2009">{{Мәҡәлә|заглавие=Physical properties of (2) Pallas|ссылка=https://arxiv.org/PS_cache/arxiv/pdf/0912/0912.3626v1.pdf|doi=10.1016/j.icarus.2009.08.007|arxiv=0912.3626|bibcode=2010Icar..205..460C|том=205|издание=[[Icarus (журнал)|Icarus]]|страницы=460—472|язык=en|автор=Carry, B. et al.|год=2009|издательство=[[Elsevier]]}}</ref>
|0,04175
|0,078
|0,00007
|0,211
|0,0000353
|2,8<ref>{{Мәҡәлә|заглавие=Hubble takes a look at Pallas: Shape, size, and surface|издание=39th Lunar and Planetary Science Conference (Lunar and Planetary Science XXXIX). Held March 10–14, 2008, in League City, Texas.|том=1391|страницы=2502|ссылка=http://www.lpi.usra.edu/meetings/lpsc2008/pdf/2502.pdf|язык=en|тип=journal|автор=Schmidt, B. E., et al.|год=2008}}</ref>
|0,2
|0,02
|[[Астероид]]
|-
|(10) Гигея<sup>$</sup>
| bgcolor="black" |[[Файл:SPHERE image of Hygiea.jpg|75x75пкс]]
|407,12
|0,032
|0,04
|0,00003
|0,0885
|1,0{{E|-5}}
|2,5
|0,143
|0,02
|[[Астероид]]
|}

=== Церера ===
[[Файл:Ceresintruecolor.png|мини|150x150пкс|Кәрлә планета Церера]]
Церера сферик формалағы есем, уның диаметры яҡынса 950 км тиерлек, был — Ай диаметрының өстән бер өлөшө, массаһы 9,43{{E|20}} кг, йәғни Ай массаһының 1,3 проценты, әммә төп билбауҙағы бөтә астероидтар массаһының өстән бер өлөшө Церера массаһына тура килә. Ул 2,766 а. е. алыҫлығында урынлашҡан, тимәк ул төп билбау массаһының 2,8 а. е. алыҫлығында урынлашҡан үҙәгенә бик яҡын<ref name="mnras244"/>. Церераның абсолют йондоҙ ҙурлығы 3,32m, был иңә теләһә ниндәй астероидтан байтаҡҡа ҙурыраҡ, тигән һүҙ<ref>{{Мәҡәлә|заглавие=Analysis of the First Disk-resolved Images of Ceres from Ultraviolet Observations with the Hubble Space Telescope|издание=[[The Astronomical Journal]]|том=123|номер=1|страницы=549—557|doi=10.1086/338093|bibcode=2002AJ....123..549P|язык=en|тип=journal|автор=Parker, J. W.; Stern, S. A.; Thomas, P. C.; Festou, M. C.; Merline, W. J.; Young, E. F.; Binzel, R. P.; and Lebofsky, L. A.|год=2002|издательство=[[IOP Publishing]]}}</ref> һәм был хәл уның өҫтөндә боҙ ҡатламы менән аңлатылырға мөмкин<ref name="planetary">{{Cite web|title=Asteroid 1 Ceres|url=http://www.planetary.org/explore/topics/asteroids_and_comets/ceres.html|accessdate=2007-10-20|archiveurl=https://www.webcitation.org/64v4NcXnT?url=http://www.planetary.org/explore/topics/asteroids_and_comets/ceres.html|archivedate=2012-01-24}}</ref>, әммә шуға ҡарамаҫтан, ул барыбер өҫтөнәтөшкән яҡтылыҡтың ни бары 5 процентын ғына кире сағылдырған бик ҡараңғы есем булып ҡала.

Ер төркөмөндәге планеталар кеүек Церерала матдә боҙло бөркәнсек һәм йоҡа углерод ҡабығы менән уратып алынған силикат ядроға уҡмаша. Өҫтөндәге боҙҙоң бер өлөшө, уның тирәләй һауаһы бик аҙ миҡдарҙа булған атмосфера кеүегерәк япма барлыҡа килтереп, әленән-әле парға әйләнә.

=== Веста ===
[[Файл:Vesta_Rotation.gif|мини|250x250пкс|Веста әйләнеүе анимацияһы. Астероидтың көньяҡ полюсы янында ҙур кратер күренә]]
1807 йылда Ольберс асҡан (4) Веста астероиды төп билбау астероидтары араһында сағыу яҡтылығы буйынса беренсе, массаһы буйынса икенсе, ҙурлығы буйынса өсөнсө урынды биләй. Шулай уҡ ул — яһалма юлдашы булған берҙән-бер астероид. Уның өҫтө уға төшкән яҡтылыҡтың 42 процентын кире сағылдыра, был хатта Ерҙекенән (37 %) күберәк. Уртаса диаметры 530 км тәшкил итә, һәм ул астероидтар билбауы массаһының 9 процентын тәшкил итә һәм Ҡояш тирәләй Церера менән бер алыҫлыҡта тиерлек әйләнә. «Ҡар һыҙатынан» ситтә барлыҡҡа килгәнгә күрә Вестала һыу бөтөнләй юҡ һәм уның тимер һәм никель ҡушылмаһынан торған тығыҙ мателл ядроһы, базальт (башлыса оливиндан) мантияһы<ref name="olivine"/> һәм бик нәҙек, ҡалынлығы бер нисә саҡрым булған ҡабығы бар.

Вестаның көньяҡ полюсына яҡын ғына ҙур астероид төшкәндән һуң хасил буған ғәйәт ҙур кратер бар. Ошо бәрелеш һөҙөмтәһендә Вестанан ғәйәт күп фрагменттар ситкә ташлана, һуңынан улар Веста тирәләй әйләнгән астероид ғаиләһен барлыҡҡа килтерә, уларҙың дөйөм массаһы (Вестаның массаһын һанамағанда) төп билбауҙағы барлыҡ астероидтарҙың 1 процентын тәшкил итә; шулай уҡ астероид өҫтөнән алып ташланған фрагменттарҙан спектраль V класын һәм астероид үҙәгенә яҡыныраҡ урынлашҡан фрагменттарҙан J класын барлыҡҡа килтерә. Был ғаилә ағзаларының күпселек өлөшө, Юпитер менән 3:1 резонансында булыу сәбәпле, бик киң арауыҡта таралған, әйткәндәй, уларҙың бер өлөшө ергә метеориттар булып төшкән.

=== Паллада ===
(2) Паллада астероиды — астероидтар билбауындағы ҙурлығы буйынса икенсе объект, әгәр Церераны кәрлә планета, тип иҫәпләһәк, Паллада иң ҙур астероид булып сыға. Ул Вестаға ҡарағанда еңелерәк, әммә төп билбау массаһының 7 процентын тәшкил итә. Паллада шуныһы менән ҡыҙыҡлы: уның әйләнеү күсәре Урандыҡы кеүек 34 градусҡа ауыш<ref name="Torppa1996">{{Мәҡәлә|заглавие=Shapes and rotational properties of thirty asteroids from photometric data|издание=[[Icarus (журнал)|Icarus]]|том=164|номер=2|страницы=346—383|bibcode=2003Icar..164..346T|doi=10.1016/S0019-1035(03)00146-5|язык=en|тип=journal|автор=Torppa, J.; et al.|год=1996|издательство=[[Elsevier]]}}</ref>, ә бына ҡалған өс ҙур астероидтың ауышлығы ни бары 10°. Шулай уҡ ул, Црера кеүек, углерод һәм кремнийға бай C класына ҡарай, шуға ла уның альбедоһы түбән булып, ни бары 12 %<ref>{{Cite web|title=The composition of asteroid 2 Pallas and its relation to primitive meteorites|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1983Icar...56..398L|accessdate=2007-10-20}}</ref>. Астероид орбитаһы буйлап 0,32-гә тигеҙ эксцентриситет менән хәрәкәт итә, шуға уның Ҡояшҡа тиклемге алыҫлығы 2,1 а. е. — 3,4 а. е. араһында тирбәлә.

=== Гигея ===
Эре углеродлы астероидр (бөтә астероидтарҙың 75 проценты углеродлы), формаһы дөрөҫ булмаған типта, уртаса диаметры 431 км. Төп билбауҙа (10) Гигея ҙурлығы буйынса дүртенсе урында һәм билбау массаһының 3 процентын тәшкил итә. Ул, үлсәмдәре ҙур булыуға ҡарамаҫтан, 7 процентлы альбедо менән углеродлы астероидтарға ҡарай ерҙән ул бик насар күренә. Шул исемдәге ғаилә башында тороп, ул, башҡа өс астероидтан айырмалы рәүештә, эклиптика яҫылығы эргәһендә урынлашҡан<ref>{{Cite web|title=10 Hygiea: ISO Infrared Observations|author=Barucci, M. A.; et al.|url=http://www.lesia.obspm.fr/~crovisier/biblio/preprint/bar02_icarus.pdf|format=PDF|year=2002|accessdate=2007-10-21|archiveurl=https://www.webcitation.org/64vX8sG2x?url=http://www.lesia.obspm.fr/perso/jacques-crovisier/biblio/preprint/bar02_icarus.pdf|archivedate=2012-01-24}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071128200223/http://www.lesia.obspm.fr/~crovisier/biblio/preprint/bar02_icarus.pdf |date=2007-11-28 }}</ref><ref>{{Cite web|title=Ceres the Planet|url=http://www.orbitsimulator.com/gravity/articles/ceres.html|accessdate=2007-10-20|archiveurl=https://www.webcitation.org/64vXAOW3M?url=http://www.orbitsimulator.com/gravity/articles/ceres.html|archivedate=2012-01-24}}</ref> һәм ҡояш тирәләй 5,5 йылда әйләнеп сыға.

== Ресурстар сығанағы булараҡ астероидтар ==
Сәнәғәт тарафынан ресурстарҙы ҡулланыуҙың даими рәүештә арта барыуы Ерҙә уларҙың запастарының бик аҙайыуына килтерә, ҡайһы бер мәғлүмәттәр буйынса, сурьма, [[цинк]], [[аҡ ҡурғаш]], [[көмөш]], ҡурғаш, индий, [[алтын]] һәм [[баҡыр]] кеүек сәнәғәт өсөн үтә кәрәкле тау тоҡомдары запастары 50-60 йылдан һуң бөтөүе ихтимал<ref>''D. Cohen.'' [http://www.science.org.au/nova/newscientist/027ns_005.htm Earth’s natural wealth: an audit] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110607073757/http://www.science.org.au/nova/newscientist/027ns_005.htm |date=2011-06-07 }}, ''NewScientist'', 23 May 2007</ref>, шуға ла яңы сеймал сығанағы эҙләү көн кеүек асыҡ.

Ҡояш системаһында астероидтар — сәнәғәт үҙләштереүе мөмкин булған иң яҡын есем. Уларҙа гравитация көсө бик түбән булғанға күрә, уларҙың өҫтөнән осоп китеү өсөн яғыулыҡ бик аҙ талап ителәсәк, әгәр эшкәреү өсөн ер тирәләй әйләнгән астероидтар файҙаланылһа, ресурстарҙы Ергә ташыу бик арзанға төшәсәк. Астероидтар һыу (боҙ рәүешендә, унан һулыш алыу өсөн кислород һәм йыһан яғыулығы өсөн [[водород]] алырға була) шулай уҡ [[тимер]], никель, титан, кобальт һәм платина кеүек һирәк осрай торған металл һәм [[марганец]], молибден, родий һәм башҡа төрлө минералдарҙы алырға мөмкин булған ҡиммәтле ресурстарҙың сығанаҡтары була ала. Асылда, планетабыҙ өҫтөнән сығарылған тимерҙән ауыр элементтарҙың күбеһе ергә төшкән астероидтар ҡалдыҡтары булып тора<ref>University of Toronto (2009, October 19). [http://www.sciencedaily.com/releases/2009/10/091018141608.htm Geologists Point To Outer Space As Source Of The Earth’s Mineral Riches]. ScienceDaily</ref><ref>''James M. Brenan and William F. McDonough.'' [http://www.geology.utoronto.ca/Members/brenan/Brenan%20and%20McDonough,%202009.pdf Core formation and metal-silicate fractionation of osmium and iridium from gold] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110706211417/http://www.geology.utoronto.ca/Members/brenan/Brenan%20and%20McDonough,%202009.pdf |date=2011-07-06 }}. — Nature Geoscience (18 October 2009)</ref>. Ғәмәлдә астероидтар — ҡоромаҫ ресурстар сығанағы, сөнки диаметры 1 км булған бер ҙур булмаған M класлы астероид составында 2 миллиард тоннаға тиклем тимер-никель мәғдәне бар, был 2004 йылда сығарылған мәғдәндән 2-3 тапҡырға артығыраҡ<ref>Mining the Sky: Untold Riches from the Asteroids, Comets, and Planets / John S. Lewis (1998) ISBN 0-201-47959-1</ref>. Астероидтарҙы сәнәғәт үҙләштереүе был ресурстарға хаҡтарҙың кәмеүенә килтерә, йыһанды артабан тикшереү өсөн талап ителгән йыһан инфраструктураһын әүҙем үҫтерергә мөмкинлек бирәсәк, шулай уҡ Ер ресурстарының бөтә барыуын туҡтатыр ине.

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр|2}}

== Әҙәбиәт ==
{{refbegin|2}}
* {{Мәҡәлә|автор=[[Бурба, Георгий Александрович|Георгий Бурба.]]|заглавие=Космические лилипуты|ссылка=http://www.vokrugsveta.ru/vs/article/588/|язык=ru|издание=[[Вокруг света]]|тип=журнал|место=|год=2003|том=|номер=|страницы=|issn=0321-0669|издательство=[[Молодая гвардия (издательство)|Молодая гвардия]]}}
* {{Китап|год=2006|заглавие=Asteroids, Meteorites, and Comets|издание=First|издательство={{Нп3|Infobase Publishing|Chelsea House|en|Infobase Publishing}}|место=New York|isbn=0-8160-5195-X|ref=Elkins-Tanton|автор=Elkins-Tanton, Linda T.}}
* {{Китап|заглавие=Asteroids: overview, abstracts, and bibliography|ссылка=https://books.google.com/books?id=oa289IxCvAAC&printsec=frontcover&source=gbs_navlinks_s|год=2002|isbn=978-1590334829|автор=Blair, Edward C.}}
* {{Китап|заглавие=Encyclopedia of the solar system|ссылка=https://books.google.com/books?id=G7UtYkLQoYoC&lpg=PA351&dq=asteroids%20number&lr=&as_brr=3&pg=PA349#v=onepage&q=asteroids%20number&f=false|год=2007|isbn=978-0120885893|часть=Main-Belt Asteroids|автор=Britt, Daniel T.; Colsolmagno, Guy; Lebofsky, Larry}}
* {{Китап|заглавие=The European scientist: symposium on the era and work of Franz Xaver von Zach (1754—1832)|том=24, Acta Historica Astronomiae|год=2004|isbn=978-3817117482|часть=The discovery of the first minor planets|ссылка=https://books.google.com/books?id=zy9Q82g8BYgC&pg=PA70&source=gbs_toc_r&cad=4|автор=Kovács, József}}
* {{Китап|заглавие=Physics and chemistry of the solar system|год=2004|isbn=978-0124467446|часть=Meteorites and Asteroids|ссылка=https://books.google.com/books?id=uY79k7Nx-egC&pg=PA350&dq=asteroid+belt&lr=&as_drrb_is=b&as_minm_is=0&as_miny_is=2000&as_maxm_is=0&as_maxy_is=&as_brr=3&source=gbs_toc_r&cad=9|автор=Lewis, John S.}}
* {{Китап|заглавие=Astronomía fundamental|год=2005|ссылка=https://books.google.com/books?id=n6VvcTAODNQC&printsec=frontcover&source=gbs_navlinks_s|isbn=978-84-370-6104-7|автор=Martínez, V. J.; Miralles, J. A.; Marco, E.; Galadí-Enríquez, D.}}
* {{Китап|заглавие=The history of meteoritics and key meteorite collections: fireballs, falls and finds|год=2006|isbn=978-1862391949|часть=Meteorites in history: an overview from the Renaissance to the 20th century|ссылка=https://books.google.com/books?id=7SvtVoa1W-cC&pg=PA15&source=gbs_toc_r&cad=5|автор=Marvin, Ursula B.}}
{{Refend}}

== Һылтанмалар ==
* [https://books.google.com/books?id=MNR3gStGevUC&pg=PA55&dq=asteroid+albedos+and+diameters+Asteroids,+comets,+meteors+1993:+proceedings+of+the+160th+Symposium&ei=KFU2TvKBC8ad-QbR0LiHDQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCkQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false Asteroids, comets, 1993 meteors]{{ref-en}}
* Arnett, William A. Asteroids (неопра.). Nine The Planets (26 февраль 2006). 20 апрель 2007 Дата мөрәжәғәте. Көндө 24 ғинуар 2012 йыл.
* Cain, Fraser. The Belt Asteroid (неопра.). Today Universe. 1 апрелдән әйләнешкә Дата 2008. Көндө 24 ғинуар 2012 йыл.
* Main Asteroid Belt (неопра.). Sol Company. 20 апрель 2007 Дата мөрәжәғәте. Көндө 24 ғинуар 2012 йыл.
* Munsell, Kirk Asteroids: Overview (неопра.) (недоступная ссылка). NASA’Solar ' s System Exploration (16 сентябрь 2005). 26 майында әйләнешкә Дата 2007. Көндө 24 ғинуар 2012 йыл.
* Of Plots [https://web.archive.org/web/20111113212032/http://burro.astr.cwru.edu/stu/media/asteroid_all_axisvecc.jpg европейская vs. ориентальная eccentricity. semi-axis major] and [https://web.archive.org/web/20111113204941/http://burro.astr.cwru.edu/stu/media/asteroid_all_axisvincl.jpg европейская vs. ориентальная inclination. semi-axis major] at Asteroid Dynamic Site
* Staff. Asteroids (неопра.). NASA (31 октябрь 2006). 20 апрель 2007 Дата мөрәжәғәте. Көндө 24 ғинуар 2012 йыл.
* Staff. Topics Space: and Asteroids Comets (неопра.). The Society Planetary (2007). 20 апрель 2007 Дата мөрәжәғәте. Көндө 24 ғинуар 2012 йыл.

{{Һайланған мәҡәлә|Астрономия}}
[[Категория:Астероидтар]]
[[Категория:Ҡояш системаһы]]