Брахмагупта битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Учёный
 |Имя                  = Брахмагупта
 |Оригинал имени       = ब्रह्मगुप्त
 |Изображение          = Hindu astronomer, 19th-century illustration.jpg
 |Ширина               = 200px
 |Описание изображения              = Брахмагупта
 |Дата рождения        = 598
 |Место рождения       = [[Бхинмал]], [[Һиндостан]]
 |Дата смерти          = 670
 |Место смерти         = 
 |Гражданство          = Һиндостан
 |Научная сфера        = [[математика]], [[астрономия]]
 |Место работы         = 
 |Альма-матер          = 
 |Научный руководитель = 
 |Знаменитые ученики   = 
 |Известен как         = 
 |Известна как         = 
 |Награды и премии     = 
 |Роспись              = 
 |Ширина росписи       = 
}}

'''Брахмагупта''', '''Брамагупта''' ({{lang-sa|ब्रह्मगुप्त}}, ок. [[598]]—[[670]]) — һинд математигы һәм астрономы. [[Удджайн]]да обсерватория менән етәкселек итә. Византияла һәм [[Астрономия исламского Средневековья|ислам илдәрендә]] астрономияның үҫешенә ҙур йоғонто яһай. Астрономик иҫәпләүҙәр өсөн алгебраик ысулдар ҡуллана башлай, нуль, ыңғай һәм тиҫкәре дәүмәлдәр менән ғәмәлдәр ҡағиҙәләрен индәрә. Уның «{{нп5|Брахма-спхута-сиддханта||en|Brāhmasphuṭasiddhānta}}» («Правильно изложенное учение Брахмы», йәки «Разъяснение совершенной системы Брахмы») исемле  төп хеҙмәте бөгөнгө көнгә тиклем һаҡланған. Хеҙмәтенең күп өлөшө астрономияға, ике бүлеге (12-се һәм 18-се) математикаға бағышланған.

== Биографияһы ==
Брахмагупта яҡынса [[598 йыл]]да тыуған. Был уның «Брахма-спхута-сиддханта» китабынан күренә, унда Брахмагупта был тексты 30 йәшендә 628 йылда яҙыуын әйтә ([[Сак эраһы|сак эраһы]] буйынса 550 йыл){{sfn|Brahmagupta, Bhaskara, Henry-Thomas Colebrooke|1817|p=xxxv–xxxvi}}<ref name="world_bio">{{cite web |url=http://www.encyclopedia.com/topic/Brahmagupta.aspx#1 |title=Brahmagupta |publisher=Encyclopedia of World Biography |date=2006 |accessdate=2013-08-20}}</ref>. Брахмагупта Төньяҡ-Көнбайыш Һиндостандың [[Раджастхан]] штатында, ул ваҡытта [[Гурджар]] династияһы иленең баш ҡалаһы {{iw|Бхинмалда|Бхилламалда|en|Bhinmal}} тыуған. Уның атаһы Джишнугупта була<ref name="brahmagupta">{{cite web |url=http://www-groups.dcs.st-and.ac.uk/~history/Biographies/Brahmagupta.html |title=Brahmagupta |publisher=[[Архив по истории математики Мактутор|MacTutor History of Mathematics archive]] |author=J. J. O'Connor, E. F. Robertson |accessdate=2013-08-20 |archiveurl=https://www.webcitation.org/6Jeq9449q?url=http://www-groups.dcs.st-and.ac.uk/~history/Biographies/Brahmagupta.html |archivedate=2013-09-15 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140116080259/http://www-groups.dcs.st-and.ac.uk/~history/Biographies/Brahmagupta.html |date=2014-01-16 }}</ref>. Ихтимал, ул Вьяграмукха хакимлыҡ иткән ваҡытта ғүмеренең күп өлөшөн Бхинмалда үткәргән (һәм, моғайын, уның ҡурсалауында булған){{sfn|Plofker|2007|p=418—419}}, шуға күрә уны йыш ҡына Бхилламалачарья тип исемләйҙәр (Бхилламаланан уҡытыусы)<ref name="sci_bio">{{cite web |url=http://www.encyclopedia.com/topic/Brahmagupta.aspx#2 |title=Brahmagupta|publisher=Complete Dictionary of Scientific Biography |accessdate=2013-08-20}}</ref>. Брахмагупта [[Удджайн]]да астрономик обсерватория етәксеһе була. Шулай уҡ [[Варахамихира]] ла эшләгән был обсерватория боронғо Һиндостанда иң яҡшыһы була<ref name="brahmagupta"/>.

[[Файл:BritishmuseumRahu.JPG|thumb|150px|right|Раху башы, Ҡояшҡа һәм Айға үс итеп, ҡайһы берҙә уларҙы йота, шул рәүешле ай тотолоу һәм ҡояш тотолоу тыуҙыра]]
Брахмагуптаның тикшеренеүҙәренә уның дини ҡараштары етди йоғонто яһай. Индуизмға ныҡ ышаныусы булараҡ, ул ҡайһы бер замандаштарының космологик  ҡараштарын, атап әйткәндә [[Ариабхата|Ариабхатаның]] Ер әйләнеүсе сфера тип раҫлаусы ҡарашын тәнҡитләй<ref name="britannica">{{cite web |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/77073/Brahmagupta |title=Brahmagupta |publisher=[[Энциклопедия Британника]] |author=Takao Hayashi |accessdate=2013-08-20 |archiveurl=https://www.webcitation.org/6JfLfTQnZ?url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/77073/Brahmagupta |archivedate=2013-09-16}}</ref>. Брахмагупта Ариабхата менән ҡояш тотолоу тәбиғәте тураһында бәхәсләшә<ref>''Еремеева А. И., Цицин Ф. А.'' История астрономии. Указ. соч., с. 111.</ref>:
{|
|-
|<blockquote>
Кешеләр араһында тотолоуҙарҙы [аждаһа [[Раху]]] Башы тыуҙырмай тип уйлаусылар бар. Был  аҡылға һыймаҫлыҡ фекер, сөнки тап ул тотолоуҙарҙы барлыҡҡа килтерә, һәм донъяның күпселек халҡы тап ул  тотолоуҙарҙы тыуҙыра тип һөйләй. Алла Һүҙе булған [[Веды|Ведаларҙа]], [[Брахма|Брахма]] ауыҙы менән Баш тотолоуҙарҙы тыуҙыра тип әйтелә. Уға ҡапма-ҡаршы, Ариабхата, бөтәһенә ҡаршы барып, телгә алынған изге һүҙҙәргә дошманлыҡ итеп, тотолоуҙы Баш барлыҡҡа килтермәй, ә тик Ай һәм Ерҙең күләгәһе барлыҡҡа килтерә тип раҫлай… Был авторҙар күпселеккә буйһонорға тейештәр, сөнки Ведаларҙа булған бөтә нәмә изге.
</blockquote>
|}

Брахмагупта Ариабхатаның хеҙмәттәре менән таныш булһа ла, [[Бхаскара I|Бхаскараның]] хеҙмәттәре менән таныш булғанмы икәне билдәһеҙ. Брахмагуптаның хеҙмәттәрендә уға замандаш астрономдар адресына күп һанда тәнҡитле иҫкәртмәләр бар, ә «Брахма-спхута-сиддхантаның» йөкмәткеһе шул осорҙағы һинд математиктары араһында ҡаршылыҡтар булыуын дәлилләй. Фекер айырымлыҡтары күбеһенсә астрономик параметрҙарҙы һәм теорияны һайлау менән бәйле була. Брахмагуптаның оппоненттары теорияһын тәнҡитләү «Брахма-спхута-сиддхантаның» тәүге ун ике бүлегендә бар, ә ун өсөнсө һәм ун һигеҙенсе бүлектәрҙә юҡ.

Ғәрәп ғалимы [[Аль-Бируни]] үҙенең «Китаб аль-Хинд» китабында (яҡынса 1035 йыл) һинд астрономдарының идеяларын тасуирлай һәм анализлай. Үҙенең хеҙмәтендә ул Брахмагуптаға иң ҙур абруй һымаҡ һылтана<ref name="unesco"/>.

== Төп хеҙмәттәре ==
Брахмагуптаның төп ике хеҙмәте билдәле: «Брахма-спхута-сиддханта» (ब्राह्मस्फुटसिद्धान्त) (628) һәм «Кхандакхадьяка» (खण्डखाद्यक) (665)<ref name="brahmagupta_arabic">{{cite web|url=http://www-groups.dcs.st-and.ac.uk/~history/Projects/Pearce/Chapters/Ch8_3.html|title=Brahmagupta, and the influence on Arabia|publisher=[[Архив по истории математики Мактутор|MacTutor History of Mathematics archive]]|author=Pearce Ian|accessdate=2013-08-20|archiveurl=https://www.webcitation.org/6Jeq9hMCc?url=http://www-groups.dcs.st-and.ac.uk/~history/Projects/Pearce/Chapters/Ch8_3.html|archivedate=2013-09-15}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130702204751/http://www-groups.dcs.st-and.ac.uk/~history/Projects/Pearce/Chapters/Ch8_3.html |date=2013-07-02 }}</ref>.

=== Брахма-спхута-сиддханта ===
{{main|Брахма-спхута-сиддханта}}
{{iw|Брахма-спхута-сиддханта|«Брахма-спхута-сиддханта»|en|Brāhmasphuṭasiddhānta}} («Брахманың камиллаштырылған тәғлимәте», йәки «Брахма системаһын киренән ҡарау»<ref>{{cite web|url=http://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/71003/Брахмагупта|title=Брахмагупта|publisher=[[Большая советская энциклопедия]]|accessdate=2013-08-20}}</ref>) — Брахмагуптаның математикаға һәм астрономияға бағышланған иң билдәле хеҙмәте. Трактат шиғырҙар менән яҙылған һәм иҫбаламайынса тик һөҙөмтәләрҙән генә тора. Хеҙмәте 25 бүлектән тора<ref name="brahmagupta"/> (башҡа сығанаҡтарҙа 24 бүлек һәм таблицалар менән ҡушымта тураһында әйтелә<ref name="sci_bio"/>).

Шул осорҙоң астрономияһы буйынса ғәҙәттәге текстан ғибәрәт булған тәүге 10 бүлеге йыш ҡына хеҙмәтенең беренсе версияһы һымаҡ ҡарала, сөнки тик был бүлектәр генә ингән манускрипттар (боронғо ҡулъяҙмалар) бар. Был текст Дашадхьяйи исемен йөрөтә<ref name="sci_bio"/>. Унда, атап әйткәндә, урта һәм ысын оҙонлоҡто иҫәпләү, тәүлек әйләнәһен иҫәпләү, [[Ҡояш тотолоу|ҡояш]] һәм [[Ай тотолоу|ай тотолоуҙарын]] иҫәпләү, күк есемдәренең ваҡыт үтеү менән урынын ([[эфемерида]]лар), уларҙың ҡалҡыуын һәм байышын, [[Планеталар парады|ялғаныуын]] иҫәпләү ысулдары бар<ref name="brahmagupta"/>.

Артабанғы 15 бүлегендә тәүге бүлектәргә һиҙелерлек өҫтәмәләр һәм төҙәтмәләр, шулай уҡ математика буйынса бүлектәр бар<ref name="brahmagupta"/>. Математик бүлектәр һинд математиктарының ике төп ҡарашы: «процедуралар математикаһы», йәки алгоритмдар, һәм «сығанаҡтар математикаһы», йәки тигеҙләмәләр тураһында төшөнсә бирә. Китаптың 12-се бүлеге «Математика» исемен йөрөтә, ул иң ябай арифметик ғәмәлдәргә, пропорцияларға, ҡушып бутауға мәсьәләләргә һәм рәттәргә арналған, был Брахмагупта осорондағы практик математиканың төп өлөшөн тәшкил итә. 18-се бүлек, «Распылитель», алгебра менән туранан тура бәйле, әммә ундай термин ул ваҡытта әле булмағанлыҡтан, бүлектә ҡаралған беренсе мәсьәлә буйынса аталған<ref name="britannica"/>.

VIII быуаттың икенсе яртыһында, [[Аббасид]]тар династияһынан Багдад [[хәлиф]]е [[Аль-Мамун|Абу-әль-Аббас Абд-Аллах аль-Мамун]] (712—775) илселек менән Һиндостанда булғанда, [[Удджайн]]дан Канках исемле ғалимды Багдадҡа саҡыра, ул астрономияның һинд системаһын «Брахма-спхута-сиддханта» нигеҙендә уҡытҡан була. Хәлиф китаптың ғәрәп теленә яҙма тәржемәһен һорай, быны 771 йылда математик һәм философ [[Ал-Фазари, Ибрахим|Ибраһим әль-Фазари]] башҡара<ref name="world_bio"/><ref name="brahmagupta_arabic"/>. Таблицалар — [[зидж]] рәүешендә башҡарылған тәржемә — кәрәкле аңлатмалары һәм тәҡдимдәре менән, «Большой Синдхинд» исемен ала. [[Әл-Хорезми]] үҙенең астрономия («Зидж ал-Хорезми») һәм арифметика («Книга об индийском счёте») буйынса хеҙмәттәрен яҙыу өсөн был хеҙмәт менән файҙаланыуы билдәле. XI быуатта һуңғыһының латин теленә тәржемәһе позицион иҫәпләү системаһының таралыуында хәл иткес роль уйнаған тип иҫәпләнә<ref name="brahmagupta_arabic"/>.

«Брахма-спхута-сиддханта» VII—IX быуаттарҙа Ҡытай математиктары тарафынан тәржемә ителә (һәр хәлдә дүрт тәржемә билдәле), шул рәүешле унарлы иҫәпләү системаһының ҡытай ғалимдары араһында таралыуына мөмкинлек бирә<ref name="brahmagupta_arabic"/>. 1817 йылда математикаға арналған ике бүлеге [[Колбрук, Генри Томас|Генри Томас Колбрук ]] тарафынан инглиз теленә тәржемә ителә<ref name="sci_bio"/>.

860 йылда һинд математигы Притхудака Свами китапҡа комментарийҙар яҙа, улар Васана-бхашья исемен йөрөтәләр. Тулы комментарийҙарҙан тик бер нисә манускрипттар ғына һаҡланып ҡалған. Шулай уҡ китаптың тулы версияһына һәм тәүге ун бүлеккә бер нисә аноним комментарийҙар билдәле. Һиндостанда Брахмагуптаның китабы 1902 һәм 1966 йылдарҙа баҫылып сыға<ref name="sci_bio"/>.

=== Кхандакхадьяка ===
Брахмагуптаның икенсе эше, Кхандакхадьяка (A Piece Eatable), 665 йылда яҙыла<ref name="britannica"/>. Ул 8 бүлектән тора. Брахмагупта был хеҙмәтендә, күбеһенсә Ариабхата тәҡдим иткән системаны ҡулланып, бер нисә астрономик иҫәпләүҙәренә төҙәтеүҙәр индерә һәм ябайлаштыра<ref name="unesco"/>. Бынан тыш, унда синустарҙы иҫәпләү өсөн интерполяцион формулалар инә<ref name="brahmagupta"/>. В VIII веке Кхандакхадьяка была переведена на арабский язык под названием «Арканд»<ref name="unesco">{{книга
 |автор               = Katz V. J., Imhausen A.
 |заглавие         = История человечества
 |3                        = Mathematics in India
 |4                        = Edited by M. A. Al-Bakhit, L. Bazin and S. M. Cissoko
 |allpages                 = 796
 |pages                    = 410—412
 |ссылка             = https://books.google.ca/books?id=https://books.google.ca/books?id=xMhb5HRbTG4C&source=gbs_navlinks_s
 |том                   = IV. VII—XVI века
 |издательство = Издательский дом Магистр-Пресс
 |год                   = 2003
 |ref                      = UNESCO
}}{{Недоступная ссылка|date=Сентябрь 2018 |bot=InternetArchiveBot }} {{ref-ru}}</ref>.

Кхандакхадьякаға комментарийҙар 864, 966, 1040, 1180 йылдарҙа яҙыла, уларҙың ҡайһы берҙәре һаҡланған. Китап үҙе  1925 һәм 1941 йылдарҙа Калькуттала баҫылып сыға. Инглиз теленә Прабодх Чандра Сенгупта 1934 йылда  тәржемәләй<ref name="sci_bio"/>.
<!-- * Cadamekela (Кадамекела)(624)
* Durkeamynarda (Дуркеаминарда) (672).-->

== Математикаға индергән өлөшө ==
Брахма-спхута-сиддханта Брахмагупта үҙенең хеҙмәтендә нулгә һандан был һандың үҙен алыу нәтижәһе тигән билдәләмә бирә. Ул беренселәрҙән булып ыңғай һәм тиҫкәре һандар һәм нуль өҫтөндә арифметик ғәмәлдәр башҡарыу ҡағиҙәләрен сығарған, ыңғай һандарҙы байлыҡ итеп, ә тиҫкәре һандарҙы бурыс итеп ҡараған. Артабан Брахмагупта нулгә бүлеүгә билдәләмә биреп арифметиканы киңәйтергә маташа<ref name="brahmagupta"/>. Согласно Брахмагупте<ref name="brahmagupta"/>{{sfn|Plofker|2007|p=428—434}},
* Нулде нулгә бүлһәң нуль була;
* Ыңғай йәки тиҫкәре һанды нулгә бүлеү знаменателендә нуль булған кәсер;
* Нулде ыңғай йәки тиҫкәре һанға бүлһәң нуль була.

Брахмагупта күп урынлы һандарҙы бағаналап ҡабатлауҙың өс ысулын тәҡдим итә (төп һәм ике ябайлаштырылған), улар әлеге ваҡытта ҡулланылған ысулдарға яҡын. Төп ысулды Брахмагупта «гомутрика» тип атай, был тәржемәлә «һыйыр һейҙеге траекторияһы» ({{lang-en|"like the trajectory of cow's urine"}})<ref name="brahmagupta"/> тигәнде аңлата.

Брахмагупта шулай уҡ Ньютондың итерацион формулаһына эквивалентлы булған квадрат тамырҙы яҡынса иҫәпләү ысулын, (Newton-Raphson), ''ax''<sup>2</sup> + ''c'' = ''y''<sup>2</sup> күренешендәге ҡайһы бер билдәһеҙ квадрат тигеҙләмәләрҙе эшләү ысулын, эҙмә-эҙ кәсерҙәр ысулын ҡулланып ''ax'' + ''c'' = ''by''күренешендәге билдәһеҙ һыҙыҡлы тигеҙләмәләрҙе эшләү ысулын тәҡдим итә<ref name="brahmagupta"/>.

Ул «Сумма квадратов есть сумма чисел, умноженная на удвоенное число шагов, увеличенное на единицу, и делённая на три. Сумма кубов есть квадрат суммы чисел до одного и того же числа» тип раҫлап,  тәүге ''n'' һандың квадраттары һәм кубтары суммаһын тәүге ''n'' һандың суммаһы аша билдәләй {{sfn|Plofker|2007|p=428—434}}{{sfn|Plofker|2007|p=428—434}}. Формулалар иҫбатламайынса килтерелә<ref name="brahmagupta"/>.

Кхандакхадьяктың хеҙмәтендә Брахмагупта, [[Интерполяционные формулы Ньютона|Ньютон — Стирлингтың интерполяцион формулаһынан]] һуң  1000 йылдан артығыраҡ ваҡыт үткәс сығарылған формуланың айырым осрағы булған, [[Интерполяционная формула Брахмагупты|икенсе тәртиптәге интерполяцион формуланы]] тәҡдим итә. Ул был формуланы үҙе төҙөгән тригонометрик таблицаларҙа [[Тригонометрик функциялар|синустың]] ҡиммәттәрен [[Интерполяция|интерполяциялау]] өсөн ҡуллана<ref>{{Cite book
 | first=George G.
 | last=Joseph
 | location=Princeton, NJ
 | title=The Crest of the Peacock
 | publisher=Princeton University Press
 | year=2000
 | isbn=0-691-00659-8
 | ref=joseph-2000
 | page=285—286
 }}.</ref>. Формула аргументының ҡиммәте {{math|''a'' + ''xh''}} ({{math|''h'' &gt; 0}} һәм {{math|−1 ≤ ''x'' ≤ 1}} булғанда) булғанда {{math|''f''}} функцияһының ҡиммәтенә баһа бирә, әгәр уның ҡиммәте {{math|''a'' − ''h''}}, {{math|''a''}} һәм {{math|''a'' + ''h''}} нөктәләрендә билдәле булһа. Ул ошондай күренештә яҙыла:
: <math>f(a + x h) \approx f(a) + x \left(\frac{\Delta f(a) + \Delta f(a - h)}{2}\right) + \frac{x^2 \Delta^2 f(a - h)}{2!},</math>

бында {{math|Δ}} — беренсе тәртиптәге үҫә барыусы [[Сикле айырмалар|сикле айырма]] операторы, йәғни
: <math> \Delta f(a) \ \stackrel{\mathrm{def}}{=}\ f(a + h) - f(a).</math>

[[Файл:Brahmaguptas formula.svg|мини|слева|150px|Дүртмөйөш өсөн Брахмагупта  формулаһы]]
Брахмагупта әйләнәгә ҡамалған дүртмөйөштөң майҙанын иҫәпләү формулаһын тәҡдим итә<ref name="brahmagupta"/>. [[Брахмагупта формулаһы]] дөйөмләштерелгән өсмөйөш майҙанының [[Герон формулаһы]] булып тора. Йәғни, яҡтары {{math|''a'', ''b'', ''c'', ''d''}} һәм ярым[[периметр]]ы {{math|''p''}} булған  әйләнәгә ҡамалған дүртмөйөштөң майҙаны {{math|''S''}} тигеҙ
: <math>S = \sqrt{(p - a)(p - b)(p - c)(p - d)}.</math>

Шул уҡ ваҡытта Брахмагупта үҙе формула тик әйләнәгә ҡамап булған дүртмөйөштәр өсөн генә дөрөҫ булыуын асыҡлап әйтмәй, шуға күрә ҡайһы бер тарихсылар бында Брахмагуптаның хатаһы бар тип иҫәпләйҙәр <ref name="brahmagupta"/>.

Брахмагуптаның ирекле өсмөйөштө ҡамаусы әйләнәнең радиусы өсөн формулаһы билдәле:
: <math>R = \frac{ab}{2h_c} = \frac{bc}{2h_a} = \frac{ac}{2h_b},</math>

бында {{math|''a'', ''b'', ''c''}} — өсмөйөштөң яҡтары, {{math|''h<sub>a</sub>'', ''h<sub>b</sub>''}} һәм {{math|''h<sub>c</sub>''}} — уның бейеклектәре.

==== Брахмагупта тождествоһы ====
Брахмагуптаның тождествоһы ике квадраттың ике суммаһының ҡабатландығы үҙе ике квадраттың суммаһы булып тора тип раҫлай, шуның менән бергә ике төрлө.
: <math>(a^2 + b^2)(c^2 + d^2) = (ac - bd)^2 + (ad + bc)^2 = (ac + bd)^2 + (ad - bc)^2.</math>

Миҫал өсөн,
: <math>(1^2 + 4^2)(2^2 + 7^2) = 26^2 + 15^2 = 30^2 + 1^2.</math>

==== Брахмагупта теоремаһы ====
[[Файл:Brahmaguptra's theorem.svg|thumb|right|Брахмагупта теоремаһы AF = FD тип раҫлай]]
{{main|Теорема Брахмагупты}}
Диагоналдәре үҙ-ара перпендикуляр булған ҡамалған дүртмөйөш булһын, ти. Опустим из точки пересечения Диагоналдәренең киҫешеү нөктәһенән уның яҡтарының береһенә перпендикуляр төшөрәйек. Будучи продолженным по другую сторону от точки пересечения Диагоналдәр киҫешкән нөктәнән икенсе яғына дауам иткәндә, был перпендикуляр дүртмөйөштөң ҡаршы ятҡан яғын ике тигеҙ өлөшкә бүлә.

==== Брахмагупта мәсьәләһе ====
Брахмагупта мәсьәләһе — бирелгән дүрт яғы буйынса [[Циркуль һәм линейка ярҙамында төҙөү|циркуль һәм линейка ярҙамында]] ҡамалған дүртмөйөш төҙөргә<ref>[[Прасолов, Виктор Васильевич|В. В. Прасолов]], Задачи по планиметрии.</ref>.
Сығарылыштарҙың береһе [[Аполлоний әйләнәһе]]н ҡуллана.

== Астрономияға индергән өлөшө ==
Брахмагупта Ерҙе хәрәкәтһеҙ тип уйлай (үҙенең күсәре тирәһендә әйләнмәй) һәм үҙенең хеҙмәтендә Брахма-спхута-сиддханта йылдың оҙайлығы 365 көн 6 сәғәт 5 минут һәм 19 секунд тип күрһәтә, шул уҡ ваҡытта артабанғы хеҙмәтендә Кхандакхадьяка йылдың оҙайлығын 365 көн 6 сәғәт 12 минут һәм 36 секунд тип күрһәтә. Икенсе ҡиммәт Ариабхатанан алынған булыуы мөмкин<ref name="brahmagupta"/>.

Брахмагуптаның Брахма-спхута-сиддхантала тасуирланған астрономик ҡараштары уның тикшеренеүҙәренең юғары кимәле һәм фәнни зирәклеге тураһында һөйләй. Шулай, хеҙмәтенең «Ай тотолоу тураһында» тип аталған етенсе бүлегендә, Брахмагупта [[Ай]] Ерҙән [[Ҡояш]]ҡа ҡарағанда алыҫтараҡ тора тигән ҡарашты кире ҡаға{{sfn|Plofker|2007|p=419—420}}.

{{начало цитаты}}
7.1. Әгәр Ай Ҡояштан юғарыраҡ булһа, ул саҡта уның Ҡояшҡа яҡын яртыһы һәр саҡ яҡты булыр ине.

7.2. Оҡшаш рәүештә, Айҙың Ҡояш яҡтыртҡан яғы һәр саҡ күренеп торор ине, ә яҡтыртылмаған яғы күренмәгән килеш ҡалыр ине.

7.3.  [Айҙың яҡтыртылған өлөшөнөң] яҡтылығы Ҡояш йүнәлешендә арта. Яҡты ярымай аҙағында яртыһы яҡты һәм икенсе яртыһы ҡараңғы. Шулай итеп, ярымай мөгөҙҙәренең бейеклеген иҫәпләп сығарып була.
{{конец цитаты}}

Брахмагупта, Ай Ергә Ҡояшҡа ҡарағанда яҡыныраҡ булғанлыҡтан, Айҙың яҡтылыҡ дәрәжәһе Ҡояш һәм Айҙың үҙ-ара торошона бәйле һәм был ике күк есеменең араһындағы мөйөш ҙурлығынан сығып иҫәпләнергә мөмкин тип аңлата.

Брахмагуптаның ваҡыт үтеү менән күк есемдәренең урынын иҫәпләү ысулы ([[Эфемерида|эфемеридалары]]), уларҙың ҡалҡыуын һәм байыуын, [[Планеталар парады|ялғаныуын]], шулай уҡ [[Ҡояш тотолоу|ҡояш]] һәм [[Ай тотолоу|ай тотолоуҙарҙы]] иҫәпләүҙәре астрономияға индергән мөһим өлөшө булып тора. Брахмагупта [[Пураны|пураник космологияның]] [[Ер (планета)|Ер]] яҫы йәки эсе ҡыуыш тигән ҡараштарын тәнҡитләй. Ул Ер һәм күк сферик формала һәм Ер хәрәкәт итә тип раҫлай. 1030 йылда Газневид  астрономы [[Аль-Бируни|Абу аль-Райхан аль-Бируни]] үҙенең «Та’рих аль-Хинд» исемле хеҙмәтендә Брахмагуптаның эшенә комментарий бирә. Бируни әйтеп китеүенсә, Ерҙең шар формаһында булыу теорияһын тәнҡитләүселәргә
(«Әгәр был шулай булһа, таштар һәм ағастар ерҙән ҡолап төшәсәк») Брахмагупта ошолай яуап бирә:
{{начало цитаты}}
Киреһенсә, әгәр был шулай булһа, Ер үҙенең формаһын хатта бер минут эсендә лә һаҡлай алмаҫ ине. […] Бөтә ауыр нәмәләр Ерҙең үҙәгенә тартылалар […] Ер бөтә яҡтан да бер төрлө. Тәбиғәт законы буйынса бөтә кешеләр ҙә Ерҙә баҫып торалар, һәм бөтә ауыр нәмәләр ергә ҡолайҙар, Ерҙең тәбиғәте шулай ҡоролған, әйберҙәрҙе үҙенә тартып һәм тотоп тороу өсөн,  һыуҙың тәбиғәте — ағыу, уттың — яныу, елдең — хәрәкәткә килтереү булған кеүек … Ер — ул берҙән-бер түбәндәге нәмә, бөтә предметтар һәр ваҡыт теләһә ниндәй йүнәлештән, ҡайҙа ғына уны ташлаһағыҙ ҙа, уға әйләнеп ҡайталар, һәм бер ҡасан да ерҙән өҫкә күтәрелмәйҙәр.
{{конец цитаты|источник=Брахмагупта, Брахма-спхута-сиддханта (628) (cf. al-Biruni (1030), Indica)}}

Ерҙең тартыу көсө тураһында Брахмагупта ошолай тип әйтә:
{{начало цитаты}}
Есемдәр ергә ҡолап төшәләр, сөнки Ерҙең тәбиғәте шулай — уларҙы тартыу, һыуҙың тәбиғәте — ағыу булған кеүек.
{{конец цитаты|источник=Thomas Khoshy, Elementary Number Theory with Applications, Academic Press, 2002, p. 567. ISBN 0-12-421171-2}}

== Яҙмалары ==
Брахмагуптаның төп хеҙмәте, «Брахманың камиллаштырылған тәғлимәте» («Брахма-спхута-сиддханта», [[628]])<ref>Брахмагупта // Большой Энциклопедический словарь. 2000</ref>, {{нет АИ 2|25<!--в преамбуле сейчас говорится о двадцати; в перечне сейчас разделов 24--> бүлектән тора:
# О состоянии земного шара и форме неба и земли.
# Об оборотах светил и об определении времени; о том, как находить средние положения светил; об определении синуса дуги.
# О составлении таблицы светил.
# О трёх проблемах, а именно: о тени, о истекшей части дня и о гороскопе; а также о том, как выводить одно из них из другого.
# О том, как светила появляются из-за лучей Солнца и как они скрываются за ними.
# О том, как показывается молодой месяц, и о его двух рогах.
# О затмении Луны.
# О затмении Солнца.
# О тени Луны.
# О соединении и противостоянии светил.
# О широтах светил.
# О критике того, что содержится в книгах и таблицах, и о различении правильного от неправильного.
# Об арифметике и её применении в исчислении расстояний и в других случаях.
# Об уточнении среднего положения светил.
# Об исправлении таблицы светил.
# О точном исследовании трёх проблем.
# Об отклонении затмений.
# О точном определении появления молодого месяца и его двух рогов.
# О методе «куттака».
# О расчётах в размерах стихов и метрике.
# Об окружностях и инструментах.
# О четырёх мерах времени — по Солнцу, по восходу, по Луне и по лунным станциям.
# О знаках для чисел и цифр в стихотворных сочинениях по этому предмету.
# О доказательствах, не использующих математику.|15|08|2013}}

Брахмагуптаның икенсе хеҙмәте, «Кхандакхадьяка» ([[655]]), шулай уҡ астрономия буйынса фундаменталь хеҙмәт булып тора.

== Баҫылған эштәре ==
* Brahmagupta. ''Brahma-Sphuta-Siddhanta.'' New Delhi, 1966. [http://www.wilbourhall.org/pdfs/BSS_VOL_I.pdf vol. 1].

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр|2}}

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[История математики в Индии]]
* [[Индийская астрономия]]
* [[Учение о сигнатурах]]
* [[Решение треугольников]]
* [[Теорема Брахмагупты]]
* [[Формула Брахмагупты]]
* [[Интерполяционная формула Брахмагупты]]
* [[Построение с помощью циркуля и линейки]]
* {{iw|Брахма-спхута-сиддханта||en|Brāhmasphuṭasiddhānta}}
* {{iw|Тождество Брахмагупты — Фибоначчи||en|Brahmagupta–Fibonacci identity}}
* [[Вписанный четырёхугольник]]
* {{iw|Тождество Брахмагупты||en|Brahmagupta's identity}}
* {{iw|Задача Брахмагупты||en|Brahmagupta's problem}}
* {{iw|Матрица Брахмагупты||en|Brahmagupta matrix}}

== Әҙәбиәт ==
* {{книга|автор=Brahmagupta, Bhaskara, Colebrooke H.-T.
  |заглавие=Algebra, with arithmetic and mensuration, from Sanscrit of Brahmagupta and Bhascara
  |allpages=378
  |ссылка=https://books.google.ca/books?id=ebZIAAAAcAAJ&source=gbs_navlinks_s
  |издательство=John Murray|год=1817|ref=Brahmagupta, Bhaskara, Henry-Thomas Colebrooke}} {{ref-en}}
* {{книга
  |автор         = Plofker K.
  |часть         = Mathematics in India
  |ответственный = Editor Katz V. J.
  |заглавие=The Mathematics of Egypt, Mesopotamia, China, India, and Islam: A sourcebook
  |Mathematics in India
  |Plofker K.
  |allpages=685
  |ссылка=https://books.google.ca/books?id=3ullzl036UEC&source=gbs_navlinks_s
  |издательство=Princeton University Press|год=2007|ref=Plofker}} {{ref-en}}

* ''Ван дер Варден Б. Л.'' [[Уравнение Пелля]] в математике греков и индийцев. ''Успехи математических наук'', 31, вып. 5(191), 1976, с. 57-70.
* ''Володарский А. И.'' Очерки истории средневековой индийской математики. — М.: Наука, 1977.
* {{книга|автор=[[Юшкевич, Адольф Павлович|Юшкевич А. П.]]|заглавие=История математики в средние века|место=М.|издательство=Физматгиз|год=1961|ref=Юшкевич}}
* Gupta R. C. Brahmagupta’s formulas for the area and diagonals of a cyclic quadrilateral. ''The Mathematics Education'', 8, 1974, p.&nbsp;33-36.
* Sarasvati Amma T. A. ''Geometry in ancient and medieval India.'' Delhi: Motilal Banarsidass, 1979.
* История математики, т.1, М., 1970.
* ''Еремеева А. И., Цицин Ф. А.'' История астрономии (основные этапы развития астрономической картины мира). Изд. МГУ, 1989.

== Һылтанмалар ==
* {{Commonscat-inline|Brahmagupta}}
* {{БСЭ3|заглавие=Брахмагупта}}{{V|15|8|2013}}

{{библиоинформация}}

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}