Ваҡыт битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Ук}}
[[Рәсем:MontreGousset001.jpg|thumb|right]]
[[Файл:AnalogClockAnimation1_2hands_1h_in_6sec.gif|thumb|Ваҡытты күҙәтеү өсөн [[хронометр]] ҡулланыла (мәҫәлән, [[сәғәт]])]]

'''Ваҡыт''' — физик һәм психик процестарҙың үтеү формаһы, үҙгәреү ихтималлығы шарты<ref>{{Источник/НФЭ|Время|Смирнов А. В.|url=http://iph.ras.ru/elib/0669.html}}
</ref>. [[Философия]]ның һәм [[Физика]]ның төп төшөнсәләренең береһе, бөтә объекттарҙың йәшәү оҙайлығы [[Физик дәүмәл үлсәме|үлсәме]], процестарҙа уларҙың торошо һәм процестарҙың үҙҙәренең бер-бер артлы алмашыныуы, үҙгәреүе һәм үҫеше характеристикаһы{{sfn|Матяш|с=281|2007}}, шулай уҡ берҙәм [[арауыҡ-ваҡыт]] координаталарының береһе, уның тураһында төшөнсә [[сағыштырмалыҡ теорияһы]]нда үҫешә.

[[Фәлсәфә]]лә — ул [[Кире ҡайтмаҫ процесс|кире ҡайтмаҫ]] ағым (бер генә йүнәлештә — [[үткән]]дән [[хәҙерге ваҡыт]] аша [[киләсәк]]кә ағыусы)<ref>[https://archive.is/20120910063347/www.philosophy.nsc.ru/journals/philscience/2_03/00_NABER.htm Существует ли «стрела времени?», А. И. Гулидов, Ю. И. Наберухин]</ref>.

[[Метрология]]ла — [[физик дәүмәл]], халыҡ-ара физик дәүмәлдәр системаһының ете төп дәүмәлдәренең береһе ({{lang-en|International System of Quantities}}, {{lang-fr|Système International de grandeurs}}, ISQ)<ref>{{книга|заглавие = Международный словарь по метрологии: основные и общие понятия и соответствующие термины|ответственный = Пер. с англ. и фр.|оригинал = International vocabulary of metrology — Basic and general concepts and associated terms (VIM)|ссылка = http://mathscinet.ru/slaev/records/images/SlaevChun02.pdf#page=16|издание = 2-е изд., испр|место = СПб.|издательство = НПО «Профессионал» |год = 2010 |страниц= 82|isbn = 978-5-91259-057-3}}</ref>, ә ваҡыт үлсәү берәмеге «[[секунд]]» — [[Халыҡ-ара берәмектәр системаһы]]ның (СИ) ете төп берәмегенең береһе({{lang-fr|Le Système International d’Unités, SI}}, {{lang-en|International System of Units, SI}}).

== Ҡулланылған тамғалауҙар ==
Ваҡытты тамғалау өсөн ғәҙәттә [[латин алфавиты]]ның ''t'' символы — {{lang-la|[[wikt:tempus|tempus]]}} («ваҡыт») йәки [[грек алфавиты]]ның τ символы ҡулланыла<ref>''[[Сена, Лев Аронович|Сена Л. А.]]'' Единицы физических величин и их размерности. — М.: [[Наука (издательство)|Наука]], 1977. — С. 284.</ref>. Математик формулаларҙа йыш ҡына ваҡыт буйынса функцияның сығарылмаһы дифференцияланыусы үҙгәреүсән өҫтөндә нөктә менән тамғалана (мәҫәлән, Лагранж формулаһында <math>L(q_i, \dot q_i, t),</math> бында <math>q_i</math> — [[дөйөмләштерелгән координаталар]]).

== Ваҡыт үҙенсәнлектәре ==
Ваҡыт үҙенең бер йүнәлешле (ҡарағыҙ: [[Стрела времени]]), бер үлсәмле булыуы, бер нисә симметрия үҙенсәнлекле булыуы менән характерлана{{sfn|Мостепаненко|с=28|1966}}.

Шулай уҡ ваҡыт физик дәүмәл булараҡ ниндәйҙер [[иҫәпләү системаһы]]нда [[периодлы процестар]] менән билдәләнә, уларҙың ваҡыт шкалаһы ''тигеҙһеҙ'' ([[Ер]]ҙең [[Ҡояш]] тирәләй әйләнеү процесы йәки кеше пульсы), шулай уҡ ''тигеҙ'' булырға мөмкин. Тигеҙ эталон иҫәпләү системаһы «билдәләмә буйынса» һайлана; элегерәк, мәҫәлән, уны [[Ҡояш системаһы]]ның есемдәре хәрәкәте менән бәйләгәндәр (эфемерида ваҡыты), хәҙерге ваҡытта [[атом ваҡыты]] шулай тип һанала, ә [[секунд]] эталоны — тышҡы [[Ҡыр (физика)|ҡырҙар]] тарафынан ҡуҙғыу булмағанда, цезий-133 атомының төп торошонда ике [[Үтә йоҡа структура|үтә йоҡа]] [[Энергетик кимәл|кимәл]] араһында күсешкә ярашлы нурланыштың 9 192 631 770 периоды. Был билдәләмә — ирекле алынмаған, ә эксперименталь физика үҫешенең хәҙерге этабында кешелеккә билдәле булған иң теүәл периодик процестар менән бәйле<ref>{{книга
 |автор                 = [[Карнап, Рудольф|Рудольф Карнап]]
 |часть                 = Глава 3. Измерения и количественный язык
 |заглавие           = Философские основания физики: Введение в философию науки
 |оригинал           = R. Carnap. Philosophical Foundations of Physics: an introduction to the philosophy of science
 |ссылка               = http://weknowyou.ru/lib/Book-16-28.html
 |ответственный = 
 |издание             = 
 |место                 = М.
 |издательство   = Прогресс
 |год                     = 1971
 |том                     = 
 |страницы           = 
 |страниц             = 392
 |серия                 = 
 |isbn                       = 
 |тираж                 = 
}}{{Недоступная ссылка|date=Сентябрь 2018 |bot=InternetArchiveBot }}</ref>.

== Ваҡыт физикаһының хәл ителмәгән проблемалары ==
* Ғөмүмән ни өсөн ваҡыт [[Хәрәкәт (философия)|аға]]?{{sfn|Физика времени|с=215|1987}}
* Ни өсөн ваҡыт һәр саҡ [[Ваҡыт уғы|бер йүнәлештә]] аға?{{sfn|Физика времени|с=195|1987}}
* [[Хронон|Ваҡыт кванттары]] бармы?{{sfn|Физика времени|с=186|1987}}
* Ни өсөн ваҡыт бер үлсәмле?{{sfn|Физика времени|с=216|1987}}
* [[Эйнштейн тигеҙләмәләре]]нең ҡайһы бер сығарылыштарында [[Йомоҡ ваҡытҡа оҡшаш кәкре|Йомоҡ ваҡытҡа оҡшаш һыҙыҡтар]] бар. Моғайын, был [[дөйөм сағыштырмалыҡ теорияһы]]нда ваҡыттың геометрик тасуирламаһының тулы булмауын һәм дөйөм сағыштырмалылыҡ теорияһын, ваҡыттың тәртип бәйләнеше булараҡ үҙсәнлектәрен биреүсе [[Топология|топологик]] аксиомалар өҫтәү кәрәклеген дәлилләйҙер<ref>''[[Чудинов, Энгельс Матвеевич|Чудинов Э. М.]]'' Теория относительности и философия. — М.: Политиздат, 1974. — С. 242.</ref>.

== Ваҡыт иҫәбе ==
Классик, шулай уҡ релятивистик физикала ваҡытты иҫәпләү өсөн арауыҡ-ваҡыттың ваҡыт [[координата]]һы ҡулланыла (релятивистик осрағындае — шулай уҡ арауыҡ координаталары), шуның менән бергә (ғәҙәттәгесә) [[киләсәк заман]] өсөн [[ыңғай һан|«+» тамғаһы]], ә [[үткән заман]] өсөн [[тиҫкәре һан|«-» тамғаһы]] ҡулланыу ҡабул ителгән. Ләкин ваҡыт координатаһының мәғәнәһе классик һәм релятивистик осраҡта төрлөсә (ҡарағыҙ: [[Ваҡыт күсәре]]).

=== Астрономияла, навигацияла һәм социаль тормошта ваҡыт ===
{{Якорь|astro}[[Астрономия]]ла һәм [[Навигация|навигацияла]] ваҡыт Ер шарының тәүлек әйләнеше менән бәйле. Ваҡыт иҫәбе өсөн бер нисә төшөнсә ҡулланыла.
* [[Урындағы ҡояш ваҡыты|Урындағы ысын ҡояш ваҡыты]] (''local apparent solar time'') — төш ваҡыты Ҡояштың урындағы меридиан аша (тәүлек хәрәкәтендә иң юғары нөктә) үтеүе буйынса билдәләнә. Башлыса, навигация һәм астрономия мәсьәләләрендә ҡулланыла. Был ҡояш сәғәте күрһәткән ваҡыт.
* [[Урындағы ҡояш ваҡыты|Урындағы уртаса ҡояш ваҡыты]] (''local mean solar time'') — йыл дауамында Ҡояш саҡ ҡына тигеҙһеҙ хәрәкәт итә (айырма ±15 мин), шуға күрә шартлы рәүештә уртаса ҡояш ваҡыты менән тап килеүсе тигеҙ ағыусы ваҡыт индерелә. Был һәр географик оҙонлоҡ өсөн үҙенең үҙ ваҡыты.
* [[Бөтә донъя ваҡыты]] (Гринвич ваҡыты, GMT) — башланғыс меридиандағы (Гринвич эргәһенән үтә) уртаса ҡояш ваҡыты. Аныҡ бөтә донъя ваҡыты атом сәғәттәре ярҙамында иҫәпләнә һәм UTC ({{lang-en|Universal Time Coordinated}}, [[Бөтә донъя координацияланған ваҡыт]]) тип атала. Был ваҡыт бөтә ер шары өсөн бер тигеҙ ҡабул ителгән. Астрономияла, навигацияла, космонавтикала һәм башҡаларҙа ҡулланыла.
* [[Йондоҙ ваҡыты]] — яҙғы көн менән төн тигеҙлеге нөктәһенең өҫкө кульминацияһы буйынса билдәләнә. Астрономияла һәм навигацияла ҡулланыла.
* Астрономик ваҡыт — юғарыла бөтә һанап кителгәндәр өсөн дөйөм төшөнсә.
* [[Бүлкәт ваҡыты]] — Һәр тораҡ пунктта үҙ урындағы ҡояш ваҡыты булыу уңайһыҙ булғанлыҡтан, ер шары 24 [[сәғәт бүлкәте|сәғәт бүлкәтенә]] бүленгән, уның сиктәрендә ваҡыт бер үк тип иҫәпләнә, ә күрше сәғәт бүлкәтенә күсеү менән теүәл 1 сәғәткә үҙгәрә.
* [[Декрет ваҡыты]] — «[[бүлкәт ваҡыты]] плюс бер сәғәт» тип ваҡыт иҫәпләү тәртибе. 1930 йылда СССР-ҙың бөтә территорияһында сәғәт уҡтары 1 сәғәткә алға күсерелә. Мәҫәлән, Мәскәү, рәсми рәүештә икенсе сәғәт бүлкәтендә урынлашһа ла, Гринвичтан +3 сәғәткә айырылған ваҡыт ҡуллана башлай. Күп йылдар дауамында СССР-ҙа һәм Рәсәйҙә декрет ваҡыты төп [[гражданлыҡ ваҡыты]] булып тора.
* [[Йәйге ваҡыт]] (''daylight saving time, summer time'') — сәғәт уҡтарын ваҡытлы күсереү, яҙ 1 сәғәткә алға, көҙ 1 сәғәткә артҡа.
* [[Урындағы ваҡыт]] (''standard time, local standard time'') — ярашлы территория урынлашҡан [[сәғәт зонаһы]] ваҡыты. Төшөнсә Рәсәйҙә 2011 йылда ''бүлкәт ваҡыты'' һәм ''декрет ваҡыты'' төшөнсәләре урынына  федераль закон менән индерелә.

=== Ваҡыт үлсәү берәмектәре ===
{{Main|Единицы измерения времени}}
{| class="wikitable"
|-
! Исеме !!Оҙайлығы
|-
| [[Гигайыл]] || 1 000 000 000 йыл (Ҡояштың һәм Ерҙең йәше яҡынса 4,5 гигайыл тәшкил итә)
|-
| [[Меңйыллыҡ]] (Миллениум) || 1000 йыл
|-
| [[Быуат]], йөҙйыллыҡ || 100 йыл
|-
| [[Индикт]] || 15 йыл
|-
| [[Унйыллыҡ]] || 10 йыл
|-
| [[Йыл]] || 365/366 тәүлек
|-
| [[Квартал (үлсәү берәмеге)|Квартал]] || 3 ай — <sup>1</sup>/<sub>4</sub> йыл
|-
| [[Ай]] || ≈ 3 декада — 28-31 тәүлек, ләкин йышыраҡ 30 тәүлек тип иҫәпләйҙәр
|-
| [[Декада]] || 10 тәүлек
|-
| [[Аҙна]] || 7 тәүлек
|-
| [[Алтыкөнлөк]] || 6 тәүлек
|-
| [[Бишкөнлөк]] || 5 тәүлек
|-
| [[тәүлек]] || аҙнаның <sup>1</sup>/<sub>7</sub>-е 
|-
| [[Сәғәт]] || тәүлектең <sup>1</sup>/<sub>24</sub>-е
|-
| [[Минут]] || сәғәттең <sup>1</sup>/<sub>60</sub>-е
|-
| [[Секунд]] || минуттың <sup>1</sup>/<sub>60</sub>-е 
|-
| [[Терция (ваҡыт берәмеге)|Терция]] || секундтың <sup>1</sup>/<sub>60</sub>-е 
|-
| Сантисекунд || 10<sup>−2</sup> секунд
|-
| Миллисекунд || 10<sup>−3</sup> секунд (пуляның ҡыҫҡа арауыҡта хәрәкәте)
|-
| Микросекунд || 10<sup>−6</sup> секунд 
|-
| Наносекунд || 10<sup>−9</sup> секунд (кристалдың өҫкө йөҙөндә буш урындар диффузияһы)
|-
| Пикосекунд || 10<sup>−12</sup> секунд (кристаллик рәшәткә тирбәлеүҙәре, химик бәйләнештәр барлыҡҡа килеү һәм өҙөлөү)
|-
| Фемтосекунд || 10<sup>−15</sup> секунд (атомдар тирбәлеүе, ЭМ-ҡырҙың яҡтылыҡ тулҡынында тирбәлеүе)
|-
| Аттосекунд || 10<sup>−18</sup> секунд (рентген диапазонындағы ЭМ-тирбәлеүҙәр периоды, күп электронлы атомдарҙың эске ҡатлам электрондары хәрәкәте)
|-
| Зептосекунд || 10<sup>−21</sup> секунд (ядро реакциялары динамикаһы)
|-
| Иоктосекунд || 10<sup>−24</sup> секунд (тотороҡло булмаған элементар киҫәксәләрҙең барлыҡҡа килеүе/тарҡалыуы)
|}

==== Геологияла ====
* [[Эон (геология)|Эон]] ({{lang-grc|αἰών}} «быуат, эпоха») [[геология|геологияла]] — барышында [[эонотема]] барлыҡҡа килгән геологик тарих ваҡыт аралығы; бер нисә [[Геологик эра|эраны]] берләштерә.
* [[Геологик эра|Эра]] — [[Геохронологик шкала|геохронологик шкаланың]] бүлеге, [[Эон (геология)|эондың]] аҫинтервалы, мәҫәлән [[Кайнозой]] (кайнозой эраһы). ''Геологик эраларҙың'' күпселеге ''[[геологик период|геологик периодтар]]'' тип аталған бәләкәйерәк берәмектәргә бүленәләр.
* [[Геологик дәүер|Дәүер]] — [[Геохронологик шкала|геохронологик шкала]] берәмеге, [[геологик период|геологик периодтың]] өлөшө, [[Геологик быуат|геологик быуаттарға]] бүленә. [[Стратиграфия]]ла геологик бүлеккә тап килә, йәғни геологик дәүер — ул Ерҙең палеонтологик һәм геологик тарихында, ярашлы геологик бүлек барлыҡҡа килтергән тоҡомдар ҡатламы барлыҡҡа килгән йәки ҡатлам булып ултырған ваҡыт аралығы.
* [[Геологик период|Период]] — [[Геохронологик шкала|геохронологик шкаланың]] бүлеге, [[геологик эра|геологик эраның]] аҫинтервалы.
* [[Геологик ярус|Быуат]] — [[стратиграфик бүлек]], [[геологик бүлек|геологик бүлеккә]]буйһонған дөйөм [[Стратиграфия|стратиграфик]] шкаланың берәмеге. [[Стратиграфик зона|Стратиграфик зоналарға]] бүленә. Бер [[геологик быуат|геологик быуат]] дауамында барлыҡҡа килгән һәм [[Ер]]ҙең геологик үҫешенең билдәле бер этабына яуап биргән [[тау тоҡомо|тау тоҡомдары]] ҡатламын берләштерә. Уның өсөн һәм тик уның өсөнгенә хас булған төрҙәр, тоҡомдар, ырыуҙар менән ҡылыҡһырлана.
* [[Стратиграфия]] ({{lang-lat|stratum}} «түшәмә, ҡатлам» һәм {{lang-grc|γράφω•}} (''gráfo'') «яҙам, һыҙам, һүрәт төшөрәм» һүҙҙәренән) — [[фән]], [[геология]]ның ултырма [[Тау тоҡомо|тау тоҡомдарының]] [[Сағыштырма геологик йәше|сағыштырма геологик йәшен]] билдәләү, тоҡом ҡатламдарын айырыу һәм төрлө геологик ҡатламдарҙы корреляциялау тураһында бүлеге. Стратиграфия өсөн мәғлүмәттең төп сығанаҡтарының береһе — [[Палеонтология|палеонтологик]] билдәләүҙәр. [[Археология]]ла  стратиграфия тип [[культуралы ҡатлам]]дарҙың бер-береһенә ҡарата һәм уларҙы ҡаплаусы тәбиғи тоҡомдарҙың үҙ-ара урынлашыуы атала. Был урынлашыуҙы асыҡлау табылмаларҙы даталау өсөн киҫкен әһәмиәткә эйә (''даталауҙың стратиграфик ысулы'', [[планиграфия]]).

==== Тарихта ====
* d-[[Дәүер]] ([[Яңырыу дәүере|Яңырыу]] дәүере, [[Торғонлоҡ осоро|Торғонлоҡ]] дәүере)
* [[Эра]]
* Период, осор
* [[Быуат]]

==== Музыкала ====
{{заготовка раздела}}{{main|Метроном}}{{также|Темп (музыка)}}
Музыкала такт оҙонлоғо менән ваҡыт үлсәменең абсолют берәмектәре араһында теүәл тап килеүҙе булдырыу өсөн, ғәҙәттә [[BPM (музыка)|BPM]] берәмектәрендә күрһәтелгән метроном һуғыу йышлығы ҡулланыла ала.  ({{lang-en|beats per minute}} — «минутына һуғыуҙар»)<ref>[http://metronomid.ru/metronome-tempo-table/ Таблица темпов метрономов]</ref>.

==== [[Интернет]]та ====
* Бит — тәүлектең <sup>1</sup>/<sub>1000</sub> өлөшө, йәғни 1 мин 26 сек самаһы. Был дәүмәл 1998 йылда, хронометрҙарҙың яңы серияһын рекламалау кампанияһы сиктәрендә, [[Swatch]] компанияһы тарафынан бөтә сәғәт бүлкәттәре өсөн берҙәм тәүлек ваҡытын күрһәткәндә ҡулланырға тәҡдим ителә. Исеме {{lang-en|beat}} «һуғыу, такт һәм ваҡытты һуғыу» һүҙенән ([[бит]] менән бутамаҫҡа, {{lang-en|bit}}).

==== [[Индуизм]]да ====
* [[Кальпа]] — «[[Брахма]] көнө», 4,32 миллиард йыл дауам итә һәм 1000 маха-юганан тора (4 юга буйынса периодтар).

=== [[Метрология]] ===
Ваҡыт һан яғынан ниндәйҙер һандар менән ҡылыҡһырлана. Ваҡыт аралығы тип был һүҙҙең һан мәғәнәһендә, ҡаралған мәлдәрҙә сәғәт күрһәтеүҙәренең айырмаһын аңлайҙар. Ваҡытты үлсәү өсөн хеҙмәт иткән периодик процестар барған теләһә ниндәй есем йәки есемдәр системаһы [[сәғәт]] булып хеҙмәт итә ала.<ref>''[[Сивухин, Дмитрий Васильевич|Сивухин Д. В.]]'' Общий курс физики. Механика. — М., Наука, 1979. — Тираж 50 000 экз. — с. 22</ref>.

==== Эталондар ====
* [http://www.vniiftri.ru/ Ваҡыт, йышлыҡ берәмектәренең һәм ГЭТ 1-98  милли ваҡыт шкалаһының тәүге дәүләт эталоны] —  [[ВНИИФТРИ]]-ла («Бөтә Рәсәй физика-техник һәм радиотехник үлсәмдәрҙең фәнни-тикшеренеү институты»нда) һаҡлана.
* [http://www.vniiftri-irk.ru/category/etalonnaya-baza/vtoricniy-etalon-vremeni-castotu-skali-vremeni/ ВЭТ 1-5 йышлыҡ һәм ваҡыт дәүләт эталонының эталон-күсермәһе] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181107152745/http://www.vniiftri-irk.ru/category/etalonnaya-baza/vtoricniy-etalon-vremeni-castotu-skali-vremeni/ |date=2018-11-07 }} (Иркутскиҙа ВНИИФТРИ-ҙың көнсығыш-себер филиалында урынлашҡан).
* ВЭТ 1-10-82 йышлыҡ һәм ваҡыт берәмектәренең икенсе эталоны — [[СНИИМ]]-да (Себер дәүләт метрология фәнни-тикшеренеү институты) һаҡлана (Новосибирск).
* Халыҡ-ара эталондар.

==== Ағымдағы ваҡытты иҫәпләү саралары (автономлы) ====
* [[Календарь (баҫма матбуғат)]] (көнлөк/йыллыҡ иҫәп).
* [[Сәғәт]].
* [[Йышлыҡ стандарты]].

==== Ваҡыт интервалдарын барлыҡҡа килтереү саралары ====
* [[Таймер]].
* [[Ҡом сәғәте]].
* [[Метроном]].
* Калибрланған [[тотҡарлыҡ һыҙығы]].

==== Ваҡыт интервалдарын үлсәү саралары ====
Ваҡытты үлсәү өсөн составында ''Ваҡыт интервалдарын тергеҙеү саралары'' — тотороҡло [[Тактлы импульстар генераторы|импульстар генераторы]] ([[маятник]], [[Кварцлы генератор|кварцлы]] йәки башҡа генераторҙар) булған төрлө [[Калибровка|калибрланған]] [[Үлсәү приборы|приборҙар]]:
* [[Секундомер]]
* интервалдарҙы үлсәү блогы булған электрон-иҫәпләү [[йышлыҡ үлсәгес]]е 
* [[Осциллограф]]

==== Ағымдағы ваҡытты билдәләүҙең үҙәкләштерелгән ысулдары ====
* [[Теүәл ваҡыт хеҙмәте]] ярҙамында телефон буйынса.
* Теүәл ваҡыттың аудио- йәки визуаль сигналдарын тапшырыусы теле- йәки радиопрограммалар.
* Махсус сигналдар ҡулланып махсус радиостанциялар (мәҫәлән, [[RWM]], [[DCF77]] кеүек) аша тапшырылған теүәл ваҡыт сигналдарын ҡабул иткес буйынса.
* Компьютер буйынса Интернетта махсус  сервис селтәре ярҙамында һәм локаль селтәрҙәрҙә (мәҫәлән, [[NTP]] кеүек).
* Ваҡытты '''[[GPS]]''' аша белергә мөмкинлек биреүсе техник саралар ярҙамында

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Этернализм]]
* [[ISO 8601]]
* [[Многомерное время]]
* [[Управление временем]]
* [[Собственное время]]
* [[Динамическое время]]
* [[Эфемеридное время]]
* [[Система единого времени]]


== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}


== Әҙәбиәт ==
{{refbegin|2}}
* {{книга |автор=[[Бом, Дэвид|Бом Дэвид]] |заглавие=Специальная теория относительности |место=М. |издательство=Мир |год=1967 |страниц=285 |ref=Специальная теория относительности }}
* ''Бурдун Г. Д., Базакуца В. А.'' Единицы физических величин. — Харьков: Вища школа, 1984.
* {{книга |автор= |часть=Время |ссылка часть=http://yunc.org/%D0%92%D1%80%D0%B5%D0%BC%D1%8F |заглавие=[[Энциклопедический словарь (Педагогика)|Энциклопедический словарь]] юного физика |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный=В. А. Чуянов (сост.) |издание= |место=М. |издательство=Педагогика |год=1984 |том= |страницы=[https://archive.org/details/libgen_00167424/page/n45 43]—44 |столбцы= |страниц=352 |серия= |isbn= |doi= |тираж= |ref= }}
* ''Громов М. Н.'' [http://www.drevnyaya.ru/vyp/2009_2/part1.pdf Время и его восприятие в Древней Руси] // [[Древняя Русь. Вопросы медиевистики]]. 2009. № 2 (36). С. 7-17.
* {{ВТ-ЭСБЕ|Время, системы измерения}}
* Знаки времени в славянской культуре: от барокко до авангарда. М.: Институт славяноведения РАН, 2009.
* {{БРЭ |статья=Время |id=2333769 |автор=[[Кобзев, Артём Игоревич|Кобзев А. И.]] (Время в китайской культуре), [[Лысенко, Виктория Георгиевна|Лысенко В. Г.]] (Время в индийской философии), [[Гайденко, Пиама Павловна|Гайденко П. П.]] (Время в философии Нового времени) |том=6 |страницы=26—29 |ref=Кобзев, Лысенко, Гайденко }}
* {{книга |автор=Кауфман У. |заглавие=Космические рубежи теории относительности |место=М. |издательство=Мир |год=1981 |страниц=352 |ref=Космические рубежи теории относительности |ссылка=http://www.astronet.ru/db/msg/1174703/index.html }}
* [[Маслов, Алексей Александрович|Маслов А. А.]] [http://ec-dejavu.ru/t-2/Time_China.html Представление о времени в Китае] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220124134210/http://ec-dejavu.ru/t-2/Time_China.html |date=2022-01-24 }} // [[Маслов, Алексей Александрович|Маслов А. А.]] Китай: колокольца в пыли. Странствия мага и интеллектуала. — М.: Алетейя, 2003. — С. 9−15.
* {{книга |автор=[[Мостепаненко, Александр Михайлович|Мостепаненко А. М.]], Мостепаненко М.В. |заглавие=Четырехмерность пространства и времени |место=Л. |издательство=Наука |год=1966 |страниц=189 |ref=Мостепаненко }}
* {{книга |автор=Матяш Т. П. (ред.) |заглавие=Философия науки |место=Ростов на Дону |издательство=Феникс |год=2007 |страниц=441 |ref=Матяш }}
* {{книга |автор=[[Неванлинна, Рольф|Неванлинна Р.]] |заглавие=Пространство, время и относительность |место=М. |издательство=Мир |год=1966 |страниц=229 |ref=Неванлинна }}
* {{книга |автор=[[Пригожин, Илья Романович|Пригожин И.]], Стенгерс И. |заглавие=Время, хаос, квант. К решению парадокса времени |место=М. |издательство=Едиториал УРСС |год=2003 |страниц=240 |isbn=5-354-00268-0 |ref=Время, хаос, квант }}
* {{книга |автор=[[Пригожин, Илья Романович|Пригожин И.]] |заглавие=От существующего к возникающему. Время и сложность в физических науках |место=М. |издательство=КомКнига |год=2006 |страниц=296 |isbn=5-484-00313-X |ref=От существующего к возникающему }}
* {{книга |автор=[[Райхенбах, Ханс|Райхенбах Х.]] |заглавие=Философия пространства и времени |место=М. |издательство=Прогресс |год=1985 |страниц=344 |ref=Рейхенбах }}
* {{книга |автор=[[Райхенбах, Ханс|Райхенбах Х.]] |заглавие=Направление времени |место=М. |издательство=Едиториал УРСС |год=2003 |страниц=360 |ISBN=5-354-00275-3 |ref=Рейхенбах }}
* ''[[Ли Смолин]]''. [https://web.archive.org/web/20090223192453/http://www.chronos.msu.ru/RREPORTS/smolin_atomy/smolin_atomy.htm Атомы пространства и времени], «В мире науки», апрель 2004.
* ''Яворский Б. М., Детлаф А. А.'' Справочник по физике. — М.: Наука, 1981.
* {{книга |автор=Стритер Р., Вайтман А. С. |заглавие=PCT, спин и статистика и всё такое |место=М. |издательство=Наука |год=1966 |страниц=251 |ref=PCT, спин и статистика и всё такое }}
* ''[[Хапаева, Дина Рафаиловна|Хапаева Д.]]'' [http://ec-dejavu.ru/t-2/Time-2.html Время собственное (Время в культуре XX—XXI вв.)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220325024127/http://ec-dejavu.ru/t-2/Time-2.html |date=2022-03-25 }} // Хапаева Д. Герцоги республики в эпоху переводов: Гуманитарные науки и революция понятий. — М.: [[Новое литературное обозрение (издательство)|Новое литературное обозрение]], 2005. — С. 204−215.
* {{книга |автор=Чернин А.Д. |заглавие=Физика времени |место=М. |издательство=Наука |год=1987 |страниц=224 |ref=Физика времени |ссылка=http://www.math.ru/lib/book/djvu/bib-kvant/kvant_59.djvu }}
* ''[[Черняков, Алексей Григорьевич|Черняков А. Г.]]'' Онтология времени. Бытие и время в философии [[Аристотель|Аристотеля]], [[Гуссерль, Эдмунд|Гуссерля]] и [[Хайдеггер, Мартин|Хайдеггера]]. СПб.: Высшая религиозно-философская школа, 2001.- 460 с.
* ''Шполянский В. А.'' Хронометрия — М.: Машиностроение, 1974.
* ''Ярская-Смирнова В. Н.'' Истоки концептуализации времени в древнегреческой философии и современные направления анализа времени //Тр. Тбилис. ун-та.— Тбилиси, 1989.— Т. 292.
* ''[[Марелье, Карл Йохан|Masreliez C. Johan]]''; [https://www.amazon.com/Progression-Time-expansion-powers-universe/dp/1456574345/ref=sr_1_1?s=books&ie=UTF8&qid=1355530586&sr=1-1&keywords=C.+Johan+Masreliez ''The Progression of Time'' — How expanding space and time forms and powers the universe] (Прогрессия Времени: Как расширение пространства и времени формирует космическое пространство и приводит в движение Вселенную.), Amazon, Createspace [[Печать по требованию]], 340 c. (2012). ISBN 1-4565-7434-5.
* {{книга |автор=Whitrow G. J. |заглавие=Time in history: views of time from prehistory to the present day |место= |издательство=[[Oxford University Press]] |год=1989 |страниц=217 |страницы= |isbn=9780192852113 |ссылка=https://books.google.ru/books?id=o8Nb5KLBxVQC&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false |язык=en }}
* {{книга |автор={{нп2|Уитороу Дж.|Уитроу, Джон|en|Gerald James Whitrow}} |заглавие=Естественная философия времени |место=М. |издательство=Едиториал УРСС |год=2003 |страниц=400 |ISBN=5-354-00247-8 |ref=Уитроу }}
* {{книга |автор=Мюллер Ричард А. |заглавие=Сейчас. Физика времени |место=М. |издательство=Манн, Иванов и Фербер |год=2017 |страниц=368 |ISBN=978-5-00100-574-2 |ref=Мюллер }}
* {{книга |автор=[[Баландин, Рудольф Константинович|Рудольф Баландин]] |заглавие=Подлинная история времени |место=М. |издательство=[[Эксмо]] |год=2009 |страниц=288 |ISBN=978-5-699-38710-6 |серия=Никола Тесла и магия науки |ref=Баландин }}
{{refend}}


== Һылтанмалар ==
{{Навигация
|Викисловарь = время
|Викицитатник = Время
|Проект = Время
}}
* [http://www.chronos.msu.ru Институт исследований природы времени при МГУ]
* [http://elementy.ru/lib/430939 Как расщепляют мгновение]
* [http://intellect-video.com/2047/Gordon-vremya-online/ Передачи Гордона про время]
* [http://univertv.ru/video/psihologiya/socialnaya_psihologiya/paradoks_vremeni/?mark=science1 Парадокс времени] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110720215401/http://univertv.ru/video/psihologiya/socialnaya_psihologiya/paradoks_vremeni/?mark=science1 |date=2011-07-20 }} — видеолекция [[Зимбардо, Филипп|Филиппа Зимбардо]]
* [http://elementy.ru/time Проект И. Иванова «Масштабы: Времена» на сайте «Элементы»]

{{внешние ссылки}}
{{Единицы измерения и стандарты времени}}
{{Философия времени}}
{{Сутки}}


[[Категория:Физик дәүмәлдәр]]
[[Категория:Ваҡыт]]