Германий битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{УК}}'''Германий''' ({{lang-lat|Germanium}}, Ge) — [[Менделеевтың периодик таблицаһы|Менделеевтың периодик таблицаһының]] 4-се осор, 14-се төркөм элементы. Тәртип номеры — 32.Ябай матдә '''германий''' — типик һорғолт-аҡ төҫтәге ярым металл, металға хас ялтырауыҡлы. Ярым үткәргес.

== Символы ==
Германий элементының символы — Ge (''Германий'' тип уҡыла).

== Асыу тарихы һәм этимологияһы ==
[[Файл:Winkler_Clemens.jpg|слева|мини|''Александр Клеменс Винклер'' — германийҙы тәүге булып асҡан]]
[[Файл:Argyrodite-243406.jpg|справа|мини|Аргиродит]]
[[Химик элементтарҙың периодик системаһы|Химик элементтарҙың периодик системаһы закон]] тураһында докладында [[1869 йыл]]да урыҫ химигы [[Менделеев Дмитрий Иванович|Д. И. Менделеев]] билдәһеҙ химик элементтарҙың, шул уҡ ваҡытта, германийҙың да барлығын алдан әйткән. 1870 йылдың [[11 декабрь|11 декабрендә]] (иҫке стиль буйынса 29 ноябрь) Д. И. Менделеев әле асылмаған был элементты ''экасилиций'' тип атай, уның атом массаһын һәм башҡа үҙенсәлектәренһүрәтләй.

[[1885 йыл]]да [[Фрайберг (Саксония)|Фрайбергтың (Саксония)]] бер шахтаһында яңы минерал — аргиродит табылған. Минералды тикшергәндә немец химигы Винклер Клеменс яңы химик элемент аса. Винклер яңы элемент асыуы тураһында 1886 йылдың 6 февралендә ике битлек мәҡәлә баҫтырып сығара. Яңы элементҡа ул ғалимдың Ватаны хөрмәтенә ''Germanium'' исемен тәҡдим иткән һәм ''Ge'' символы биргән. 1886—1887 алдағы ике йылда ҙур мәҡәләлә Винклер германийҙың үҙенсәлектәрен ентекле һүрәтләгән.

1930 йылдар аҙағына тиклем германий сәнәғәттә ҡулланылмай. [[Икенсе донъя һуғышы]] ваҡытында германий ҡулланылған ҡайһы бер электрон ҡоролмалар, башлыса [[:ru:Полупроводниковый диод|диодтарҙа]] файҙаланыла.

== Тәбиғәттә ==
Дөйөм алғанда германий миҡдары [[Ер ҡабығы]]нда массаһы буйынса 1,5{{E|−4}}% тәшкил итә, йәғни, ул [[һөрмә]], [[көмөш]], висмуттан күберәк. Германий ер ҡабығында аҙ миҡдарҙа булыу, киң таралған ҡайһы бер элементтар менән геохимик оҡшашлыҡта булыу сәбәпле, үҙ минералдарын булдырыу мөмкинлеге сикләнгән, башҡа минералдарҙың кристалл рәшәткәләренә ерегә. Шуға күрә германийҙың үҙ минералдары бик һирәк осрай. Улар барыһы да тиерлек сульфасоль:[[:ru:Германит|германит]] Cu<sub>2</sub>(Cu, Fe, Ge, Zn)<sub>2</sub> (S, As)<sub>4</sub> (6—10 % Ge), [[:ru:Аргиродит|аргиродит]] Ag<sub>8</sub>GeS<sub>6</sub> (3,6—7 % Ge), [[конфильдит]] Ag<sub>8</sub>(Sn, Ge) S<sub>6</sub> (до 2 % Ge) һәм башҡа һирәк осрай торған минералдар ([[ультрабазит]], [[ранерит]], [[франкеит]]), магнетит, рутил һ. б., гранит, диабаз һәм [[базальт]]. Бынан тыш, германий барлыҡ тиерлек силикаттарҙа, ҡайһы бер таш күмер һәм [[нефть]] ятҡылыҡтарында ҡатнаша. Диңгеҙ һыуында германий концентрацияһы 6{{E|−5}} мг/л<ref>J.P. Riley and Skirrow G. Chemical Oceanography V. I, 1965</ref>.

== Сығарып алыу ==
Германий полиметаллик, никель, вольфрам мәғдәндәрендә, шулай уҡ силикаттарҙа ҡушымта рәүешендә осрай. Руданы байытыу һәм уның концентрациялау ҡатмарлы һәм ауыр булыу сәбәпле, германийҙы GeO2 оксиды рәүешендә айырып сығаралар, уны 600 °C температурала ябай матдәгә тиклем водород менән тергеҙәләр:
: <math>\mathsf{GeO_2 + 2H_2 \rightarrow Ge + 2H_2O}</math>

Таҙа германий алыу өсөн уны зоналап иретеү ысулы ҡулланалар, шул сәбәпле иң таҙа химик материалдарҙың береһенә әүерелә.

=== Рәсәйҙә германийҙы сәнәғәти етештереү ===
[[Файл:Burba_a_a_c1968.jpg|слева|мини|266x266пкс|''А. А. Бурба'' — Рәсәйҙә германий металлургияһын ойоштороусы ]]
1959 йылда Рәсәйҙә германий сәнәғәт масштабында етештерелә башлай, [[Медногорск баҡыр-көкөрт комбинаты]]нда (ММСК) туҙанды эшкәртеү цехы ғәмәлгә индерелә<ref>[http://mmsk.ugmk.com/ru/about/history/ История предприятия: Сайт Медногорского медно-серного комбината] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130125101314/http://mmsk.ugmk.com/ru/about/history/ |date=2013-01-25 }}</ref><ref>[http://cbs.ucoz.ru/Pochotnie_g/ivanov_my_byli_edinomyshlennikamiju.pdf ''Иванов В. И.'' Мы были единомышленниками. — Газета «Медногорский металлург», № 25, 18.06.2004. — С. 3.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131029205152/http://cbs.ucoz.ru/Pochotnie_g/ivanov_my_byli_edinomyshlennikamiju.pdf |date=2013-10-29 }}</ref>. Комбинат белгесе А. А. Бурба етәкселеге аҫтында «Унипромедь» институты менән хеҙмәттәшлек итеп, электростанция өсөн яғыулыҡ булып хеҙмәт иткән энергетика күмерҙәрен яндырыуҙан ҡалған көлдө һәм шахта металлургия мейестәре туҙандарын комплекслы эшкәртеү юлы менән германий концентратын алыуҙы ойошторалар<ref>[https://www.docme.ru/doc/1733285/himiya-i-zhizn._-N4-aprel._-2017 ''Наумов А. В.'' На германиевой подложке (с. 9)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170829204212/https://www.docme.ru/doc/1733285/himiya-i-zhizn._-N4-aprel._-2017 |date=2017-08-29 }} // Химия и жизнь, 2017, № 4. С. 8—11.</ref>. Бынан һуң СССР тулыһынса германийҙы импорттлауҙан баш тарта ала. Донъя практикаһында тәүге тапҡыр баҡыр колчеданы мәғдәненән германий сығарып алалар. Туҙан эшкәртеү сәнәғәт цехын ойоштороу XX быуаттағы төҫлө металлургияла бик ҙур ҡаҙаныш булып тора<ref>[http://www.rudmet.ru/journal/653/article/8327/?language=en ''Окунев А. И., Кирр Л. Д., Скопов Г. В.'' Извлечение германия и других элементов-спутников из пыли медеплавильного производства (к 50-летию со дня внедрения технологии)]</ref>.

2000-се йылдарҙа Рәсәйҙә германий алыу өсөн был матдә булған күмер ятҡылыҡтары файҙаланыла: Павловка (Михайлов районы [[Приморье крайы]]), Новиковск (Корсаков ҡала округы [[Сахалин өлкәһе]]), Тарбағатай (Петровск-[[Байкал аръяғы крайы|Байкал аръяғы районы, Байкал аръяғы крайы]]). Был күмер ятҡылыҡтарың 1 тоннаһында уртаса 200грамм германий бар<ref>{{Мәҡәлә|автор=Кизильштейн Л.|заглавие=Угольные примеси — ценные и коварные|издание=[[Наука и жизнь]]|год=2014|номер=5|страницы=72—73|ссылка=http://www.nkj.ru/archive/articles/24280/|язык=ru}}</ref><ref>[http://tekhnosfera.com/razrabotka-sposobov-povysheniya-izvlecheniya-germaniya-pri-pirometallurgicheskoy-pererabotke-produktov-szhiganiya-ugley ''Бажов П. С.'' Разработка способов повышения извлечения германия при] [[Пирометаллургия|пирометаллургической]]<span> переработке продуктов сжигания углей.</span> / Автореферат диссертации. Екатеринбург, 2011.</ref>.

== Ҡулланыу ==
[[Файл:Инфракрасная_линза_из_кристаллического_Германия.jpg|мини|Германийҙан инфраҡыҙыл линзалар]]
2007 йылда германийҙың төп ҡулланыусылары: 35 % сүсле оптика; 30 % тепловизорлы оптика; 15 % химик катализаторҙар; 15 % электроника. Ҙур булмаған һанда германий металлургияла ҡулланыла.<ref>{{Мәҡәлә|заглавие=Germanium—Statistics and Information|издание=U.S. Geological Survey, Mineral Commodity Summaries|ссылка=http://minerals.usgs.gov/minerals/pubs/commodity/germanium|язык=und|автор=U.S. Geological Survey|год=2008}}</ref>

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр|2}}

== Әҙәбиәт ==
* Германий// Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. 6-й т. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
* Германий // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
* Бурба А. А. Разработка и освоение технологии получения германия при шахтной плавке руд цветных металлов // В сб.: Мат-лы научн. семинара по проблеме извлеч. германия при переработке руд: Информ. Гиредмета, 1960, № 7(18).
* Сосновский Г. Н., Бурба А. А. Германий: Учебн. пособие для студентов металлургич. специальности. Иркутск: Иркут. политехн. ин-т, 1967. — 161 с.
* Бурба А. А., Чижиков Д. М. Из опыта работы Медногорского МСК по извлечению германия из металлургических пылей и зол энергетических углей // В сб.: Мат-лы совещания по обмену опытом в области производства германиевого сырья (Центр микроэлектроники, Зеленоград): Сб. Гиредмета, 1969, т. 1.
* Наумов А. В. Мировой рынок германия и его перспективы. — Известия вузов. Цветная металлургия., № 4, 2007. — С. 32—40.
* Окунев А. И., Кирр Л. Д., Чижов Е. А. Комплексная переработка медеплавильных пылей с извлечением германия и элементов-спутников // 300 лет уральской металлургии: Тр. междунар. конгресса. 4—5 окт. 2001 г. — Екатеринбург, 2001. — С. 305.

== Һылтанмалар ==
* [https://bigenc.ru/literature/text/2354288 Германий//Большая российская энциклопедия]{{Недоступная ссылка|date=March 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [http://www.webelements.com/webelements/elements/text/Ge/key.html Германияның Webelements]
* [http://n-t.ru/ri/ps/pb032.htm Химик элементтарҙың популяр китапхана Германий] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170310191217/http://n-t.ru/ri/ps/pb032.htm |date=2017-03-10 }}

{{Тышҡы һытанмалар}}
{{Периодическая система элементов}}

[[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]]
[[Категория:Химик элементтар]]