Гидролиз битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Ук}}
'''Гидролиз''' ({{Lang-grc|ὕδωρ}} «һыу» + λύσις «тарҡалыу») — матдәнең һыу менән тәьҫир итешеү реакцияһы, һөҙөмтәлә матдәнең һәм һыуҙың яңы берләшмәләр (сольволиз һыу) барлыҡҡа килтереп тарҡалыуы күҙәтелә<ref>{{Китап|ссылка=https://www.worldcat.org/oclc/641738909|автор={{nobr|Ахметов Н.С.}}|заглавие=Общая и неорганическая химия|год=2001|издание=4-е изд., испр.|место=Moskva|издательство="Высшая школа"|страницы=227|страниц=724 pages|isbn=5-06-003363-5, 978-5-06-003363-2}}</ref><ref>{{Китап|автор={{nobr|Глинка Н.Л.}}|заглавие=Общая химия|ответственный=под ред. А.И. Ермакова.|год=2003|место=М.|издательство=Интеграл-Пресс|страницы=254|страниц=728|isbn=5-89602-017-1}}</ref>.

== Тоҙҙарҙы гидролизлау ==
Тоҙҙар гидролизы — эреүсән [[тоҙҙар]] эретмәһендә ион [[алмашыу реакцияһы]] барышы менән бәйле гидролиз реакцияларының бер төрө. Процестың хәрәкәт итеүсе көсө булып матдә иондарының һыу менән тәьҫир итешеүе тора, ул ионлы йәки молекуляр рәүештә көсһөҙ [[электролит]] барлыҡҡа килтерә.

Тоҙҙарҙы гидролизлауҙы ҡайтмалы һәм ҡабатланмаусыға айыралар<ref>Приведённые ниже для 1 и 2 случая молекулярные уравнения имеют исключительно условный характер, поскольку вещества-электролиты в водном растворе находятся в ионном виде</ref><ref name=":0">{{Китап|ссылка=https://www.worldcat.org/oclc/641738909|автор={{nobr|Ахметов Н.С.}}|заглавие=Общая и неорганическая химия|год=2001|издание=4-е изд. испр.|место=М.|издательство="Высшая школа"|страницы=231|страниц=724 pages|isbn=5-06-003363-5, 978-5-06-003363-2}}</ref>:

1.Көсһөҙ кислота һәм көслө нигеҙ тоҙо гидролизы (анион буйынса гидролиз). Эретмә аҙ ғына һелтеле мөхиткә эйә, ҡайтмалы реакция.

<math>\mathsf{Na_2CO_3 + H_2O \rightleftharpoons NaHCO_3 + NaOH}</math>

<math>\mathsf{HCO_3^- + H_2O \rightleftharpoons H_2 CO_3 + OH^-}</math>

Икенсе баҫҡыс буйлап гидролиз түбән дәрәжәлә үтә:

<math>\mathsf{HCO_3^- + H_2O \rightleftharpoons H_2 CO_3 + OH^-}</math>

2. Көслө кислота тоҙоноң һәм көсһөҙ нигеҙ гидролизы (катион буйынса гидролиз). Эретмәнең аҙ кислоталы мөхите бар, реакция '''ҡайтмалы'''.

<math>\mathsf{CuCl_2 + H_2O \rightleftharpoons CuOHCl + HCl}</math>

<math>\mathsf{CuOH^+ + H_2O \rightleftharpoons Cu(OH)_2 + H^+}</math>

Икенсе баҫҡыс буйлап гидролиз түбән дәрәжәлә үтә:

<math>\mathsf{CuOH^+ + H_2O \rightleftharpoons Cu(OH)_2 + H^+}</math>

3. Көсһөҙ кислоталы һәм аҙ нигеҙле тоҙ гидролизы. Тигеҙләнеш продукттар яғына күскән, гидролиз реакцияһы тулыһынса тиерлек бара, сөнки ике продукт та ултырма йәки газ барлыҡҡа килтерә:

<math>\mathsf{Al_2S_3 +6H_2O \rightarrow 2Al(OH)_3\downarrow + 3H_2S\uparrow}</math>

<math>\mathsf{2Al^{3+} + 3S^{2-} +6H_2O \rightarrow 2Al(OH)_3\downarrow + 3H_2S\uparrow}</math>

4. Көслө кислотаның һәм көслө нигеҙҙең тоҙо гидролизға дусар ителмәй, һәм нейтрален эретмәһе. Эретмәлә түбәндәге реакция бара:

<chem>H^+ + OH^- =  H_2 O</chem>

== Гидролиздың нисбәт тасуирламаһы ==

=== Гидролиз дәрәжәһе ===
Гидролиз дәрәжәһе аҫтында гидролизға дусар ителгән тоҙ концентрацияһының эретелгән тоҙ концентрацияһының дөйөм күләменә нисбәте аңлатыла.

Ошолай күрһәтелә ''α'' йәки ''h<sub>гидр</sub>''

<math>\alpha = (\frac{c_h}{c}) * 100\%</math> где <math>c_h</math>- гидролизланған тоҙҙоң моль һаны, <math>c</math> — тарҡалған тоҙҙоң дөйөм моль һаны.

Гидролиз дәрәжәһе гидролизда ҡатнашҡан матдәләрҙең температураһына һәм концентрацияһына бәйле: гидролиз дәрәжәһе температураның күтәрелеүенә һәм эретмәнең шыйығайыуына (һыу концентрацияһының артыуына) бәйле.<ref name=":0">{{Китап|ссылка=https://www.worldcat.org/oclc/641738909|автор={{nobr|Ахметов Н.С.}}|заглавие=Общая и неорганическая химия|год=2001|издание=4-е изд. испр.|место=М.|издательство="Высшая школа"|страницы=231|страниц=724 pages|isbn=5-06-003363-5, 978-5-06-003363-2}}</ref> Тоҙ гидролизы дәрәжәһе кислотаның көсһөҙлөгөнә йәки тоҙ барлыҡҡа килтереүсе нигеҙгә ҡарағанда юғарыраҡ.

=== Гидролиз константаһы ===
''Гидролиз константаһы'' — гидролитик реакция тигеҙләнеше константаһы, продукттарҙың тигеҙ концентрацияһы ҡабатландығы стехиометрик коэффициенттарҙы иҫәпкә алып тоҙҙҙоң тигеҙ концентрацияһына ҡарата нисбәтенә тигеҙ. Гидролиз константаһының ҙурлығы буйынса гидролиздың тулылығы тураһында фекер йөрөтөргә мөмкин: уның әһәмиәте ҙурыраҡ булған һайын, гидролиз процесы оҙағыраҡ бара.

Тоҙҙо гидролизлау реакцияһы өсөн <math>MA</math> түбәндәге гидролиз реакцияһы үтә:

<math>MA + H_2O \rightleftharpoons HA + MOH</math> ҡайҙа <math>HA</math> и <math>MOH</math> — гидролиз барышында барлыҡҡа килгән кислота һәм нигеҙ.

Гидролиз константына һыу концентрацияһы даими тип яҙып була:

<math>K_h = \frac{[HA][MOH]}{[MA]}</math>

=== Константа бәйләнеше һәм гидролиз дәрәжәһе ===
Константа һәм гидролиз дәрәжәһе нисбәт менән бәйле:

<math>K_h = C*\frac{h^2}{1-h}</math> ҡайҙа <math>C</math> — эретмәлә тоҙ концентрацияһы, <math>h</math> — гидролиз дәрәжәһе.

Гидролиз дәрәжәһе аҙ булғанда (<math>h<<1</math>), аңлатма ябайлаштырыла:

<math>K_h = C*h^2</math>

=== Гидролиз константаларының башҡа тигеҙләнеш константалары менән бәйләнеше ===
Гидролиз константаһы һыуҙың ион продукты һәм кислоталылыҡ һәм нигеҙ константалары менән бәйле:

<math>K_h=\frac{K_{H_2O}}{K_aK_b}</math> ҡайҙа <math>K_{H_2 O}</math>- һыуҙың ионлы ҡабатландығы (10<sup>−14</sup>), ә <math>K_a</math> и <math>K_b</math> — кислота һәм нигеҙлек константалары.

== Органик матдәләрҙең гидролизы ==
Тере организмдар [[катаболизм]] реакциялары барышында төрлө органик матдәләрҙең гидролизын [[ферменттар]] ҡатнашлығында тормошҡа ашыра. Мәҫәлән, гидролиз барышында [[аш һеңдереү]] ферменттары ҡатнашлығында [[аҡһымдар]] аминокислоталарға тарҡала. Майҙар глицеринға һәм майлы кислоталарға, полисахаридтар (мәҫәлән, крахмал һәм целлюлоза) — моносахаридтарға (мәҫәлән, глюкозаға), нуклеин кислоталар — ирекле нуклеотидтарға.

Майҙарҙы [[һелтеләр]] ҡатнашлығында гидролизлағанда һабын алына; майҙарҙы катализаторҙар ҡатнашлығында гидролизлау глицерин һәм май кислоталары алыу өсөн ҡулланыла. [[Үҙағас]] гидролизы ярҙамында [[этанол]] алына, ә торф гидролизы продукттары мал аҙығы әсеткеләре, [[балауыҙ]], ашламалар һ.б. етештереүҙә ҡулланылыш таба.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* Аминолиз
* Окисландырыусы аммонолиз

== Иҫкәрмәләр ==
<references group="" responsive="1"></references>

== Һылтанмалар ==
* [https://web.archive.org/web/20141225181053/http://school-collection.edu.ru/catalog/res/18fa472e-d890-67d3-166b-f8a59863c8a6 Натрий ацетаты гидролизы] — берҙәм һанлы белем биреү ресурстары коллекцияһындағы видео тәжрибә
[[Категория:Химик технология]]
[[Категория:Иретмәләр]]