Готфрид Лейбниц битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Учёный
| Имя                  = Готфрид Вильгельм Лейбниц
| Оригинал имени       = ''Gottfried Wilhelm Leibniz''
| Изображение                 = Christoph Bernhard Francke - Bildnis des Philosophen Leibniz (ca. 1695).jpg
| Ширина               = 240px
| Описание изображения              = 
| Дата рождения        = 1.7.1646
| Место рождения = [[Лейпциг]], [[Саксония]], {{ТУ|Германия}}, <br> [[Изге Рим империяһы]]
| Дата смерти = 14.11.1716
| Место смерти = Ганновер, Брауншвейг-Люнебург, {{ВБУ|Германия}}, <br> [[Изге Рим империяһы]]
| Гражданство = {{Флагификация|Изге Рим империяһы}}
| Научная сфера = [[фәлсәфә]], [[логика]], [[математика]], [[механика]], [[физика]], [[тарих]], [[тел ғилеме]]
| Место работы = Лейпциг университеты, Фридрих Шиллер исемендәге Йен университеты, Альтдорф университеы
| Знаменитые ученики = [[Якоб Бернулли]]<br>[[Йоһанн Бернулли]]<br>[[Христиан фон Вольф]]
| Известен как =
| Награды и премии = 
| Роспись= Leibnitz signature.svg 
}}
''' Готфрид Вильгельм Лейбниц''' ({{lang-de | Gottfried Wilhelm Leibniz}}; [[1 июль]] [[1646 йыл]] — [[11 ноябрь]] [[1716 йыл]]) — [[Германия|немец]] [[математика|математигы]] һәм [[фәлсәфә|философы]]. Математика һәм фәлсәфә тарихында оло урын биләй.

Лейбниц [[Исаак Ньютон]]дан айырым сикһеҙ бәләкәй һандар менән иҫәпләмәләрҙе һәм уларға нигеҙләнеп, дифференциаль иҫәпләмә һәм интеграль иҫәпләмәләрҙе керетә. Ул шулай уҡ [[компьютер|цифрлы иҫәпләү машиналарының]] нигеҙен тәшкил иткән икешәрле һандар системаһын камиллаштыра.

[[Фәлсәфә]] өлкәһендә Лейбниц [[Рене Декарт]] һәм [[Бенедикт Спиноза]] менән бер рәттән, XVII быуаттағы [[рационализм]] ағымын яҡлап сығыусы ғалимдарҙың береһе була.
Лейбниц шулай уҡ [[физика]]ға һәм [[технология]]ға ҙур өлөш индерә, ул башлап ҡулланған тамғалар һуңынан [[фәлсәфә]], [[ихтималлыҡ теорияһы]], [[биология]], [[медицина]], [[геология]], [[психология]], [[тел ғилеме]], һәм компьютер фәндәре өлкәләрендә киң файҙаланыла.

== Биографияһы ==

=== Бала сағы ===
Готфрид Вильгельм 1646 йылдың 1 июлендә {{sfn |Энциклопедия Кольера|2000|с= }}<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/335266/Gottfried-Wilhelm-Leibniz Encyclopædia Britannica: Gottfried Wilhelm Leibniz]{{ref-en}}</ref> Лейпциг университеты профессоры Фридрих Лейбнюц ғаиләһендә тыуған({{lang-de|Friedrich Leibnütz}} ''Leibniz''; 1597—1652) . Уның әсәһе- хоҡуҡ ғилеме профессоры ҡыҙы Катерина Шмукк ({{lang-de|Catherina Schmuck}})<ref name="Continuum">''Brandon C. Look''. {{книга|ссылка=https://books.google.co.uk/books?id=PTmmjB3nDyoC&pg=PA4&lpg=PA4&dq=Friedrich+Leibniz&source=bl&ots=5Hwh0BHPZ6&sig=BXcaU_TQpev9N_3iqF-nzLugLSI&hl=en&sa=X&ei=CoohT82cOs_Lsgb37ezCBw&ved=0CCIQ6AEwATgU#v=onepage&q=Friedrich%20Leibniz&f=false|заглавие=The Continuum Companion to Leibniz|язык=en|издательство=528 pages Continuum International Publishing Group, 4 Aug 2011}} ISBN 0-8264-2975-0.{{ref-en}}</ref><ref name="Houston">(Professor Gregory Brown) — University of Houston. {{книга |ссылка=http://www.gwleibniz.com/friedrich_leibniz/friedrich_leibniz.html |заглавие=Friedrich Leibniz |издательство=Leibniz Society of North America |язык=en}}{{ref-en}}</ref><ref>(Heinrich Schepers & Ronald Calinger) — Richard S. Westfall Department of History and Philosophy of Science Indiana University — ''The Galileo Project — Rice University'' [http://galileo.rice.edu/Catalog/NewFiles/leibniz.html edu-Catalogue]{{ref-en}} Проверено 27 января 2012.</ref><ref name="Jolley">Nicholas Jolley — {{книга|ссылка=https://books.google.co.uk/books?id=SnRis5Gdi8gC&pg=PA18&lpg=PA18&dq=friedrich+leibniz&source=bl&ots=tK9TwgA94Q&sig=PwZL4DM-yuQns0Iqgg2_q567OGU&hl=en&sa=X&ei=HJkhT6z0GoP5sgaN3JmmBw&ved=0CDcQ6AEwAzgo#v=onepage&q=friedrich%20leibniz&f=false|заглавие=The Cambridge companion to Leibniz — 500 pages — DOI:10.1017/CCOL0521365880.002|язык=en|издательство=Cambridge University Press, 1995}} ISBN 0-521-36769-7.{{ref-en}}</ref><ref name="ФилипповI" /><ref>Carl von Prantl: ''Gottfried Wilhelm Leibniz''. In: ''[[Allgemeine Deutsche Biographie]]'' (ADB). Band 18, Duncker & Humblot, Leipzig 1883, S. 172—209.</ref><ref name=stanford>[http://plato.stanford.edu/entries/leibniz/ Stanford Encyclopedia of Philosophy: Gottfried Wilhelm Leibniz]{{ref-en}}</ref>. Лейбництың атаһы сығышы менән Германияның көньяҡ-көнсығышында йәшәгән көнбайыш славян халҡы сорбтарҙан (чехтарға ҡәрҙәш халыҡ)<ref>Comenius in England, Oxford University Press 1932, p. 6.</ref><ref>[https://books.google.com/books?ei=RjwWTN3ZKaSlsQbR5L2yDA&ct=result&id=x54gAAAAMAAJ&dq=leibniz+sorb&q=+sorb#search_anchor Poland and Germany] Studies Centre on Polish-German Affairs, Greenwood press 1994, p. 30.{{ref-en}}</ref>
Атаһы Лейбництың ғәҙәттән тыш һәләттәрен бәләкәй сағынан уҡ күреп, уларҙы үҫтерергә тырышҡан, уға Библиянан һәм башҡа донъяуи әҙәбиәттән төрлө тарихтар һөйләгән<ref name="ФилипповI">''[[Филиппов, Михаил Михайлович (учёный)|Филиппов M. M.]]'' Готфрид Лейбниц. Его жизнь, общественная, научная и философская деятельность. — 1893, Глава I «Происхождение. — Суеверия XVII века. — Влияние отца. — Недальновидный учитель. — Чтение классиков и схоластов»</ref>. Атаһы үлгәндә Лейбницҡа алты йәш тә тулмаған була<ref group="К">Протестанттар ваҡытты иҫке стиль буйынса иҫәпләнә, шуға католиктар календары менән айырма килеп сыға.</ref> Атаһынан Лейбницҡа ҙур китапхана ҡала.

Башта Лейбниц немец телендәге китаптарҙы ғына уҡый, латин телен ул тик мәктәптә генә өйрәнә. Тик бер саҡ уның ҡулына Тит Ливий менән Зет Кальвизий китаптары килеп эләгә. Кальвизийҙы Лейбниц ҡа аңлауы еңел була, сөнки ул немец телендә шундай уҡ мәғлүмәттәр яҙылған дөйөм тарих китабын уҡый, тик Ливийҙы уҡығанда ауырлыҡтарға осрай<ref name="ФилипповI" />. Баҫҡы һүрәттәр (гравюралар) менән матур итеп биҙәлгән китаптағы ҡыҫҡа яҙмаларҙы Лейбниц уҡыштырып сыға, тик башҡа ерҙәренә бик иғтибар итмәй, сөнки боронғо, бик күтәренке пафос менән аңлайышһыҙ яҙылған телде аңлауы ауыр була<ref name="ФилипповI" />. Китапты ул әллә нисә тапҡыр ҡараштыра, ара-тирә элек аңламаған урындарын да аңлай башлай.<ref name="ФилипповI" />.

Лейбництың уҡытыусыһы бер аҙҙан уҡыусыһының нимә менән шөғөлләнгәнен һиҙеп ҡалып, малай йәшәгән кешеләргә бара һәм уларға Готфридтҡа бындай ваҡытынан алдағы эштәр менән шөғөлләнеүҙе тыйырға ҡуша<ref name="ФилипповI" />. Уның фекеренсә, Ливий Лейбниц өсөн, ''пигмей өсөн [[котурн]]'' кеүек ти. Малай әлегә Ян Амос Коменскийҙың "''Orbis pictus''"ын, Мартин Лютерҙың ''Краткий катехизис''ын ғына уҡырға тейеш була<ref name="ФилипповI" /><ref name="latta">Robert Latta, M.A., Предисловие к изданию трудов Лейбница. CLARENDON PRESS, 1898 [http://www.ebooksread.com/authors-eng/gottfried-wilhelm-leibniz/the-monadology-and-other-philosophical-writings-microform-hci/1-the-monadology-and-other-philosophical-writings-microform-hci.shtml] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140821181030/http://www.ebooksread.com/authors-eng/gottfried-wilhelm-leibniz/the-monadology-and-other-philosophical-writings-microform-hci/1-the-monadology-and-other-philosophical-writings-microform-hci.shtml |date=2014-08-21 }}{{ref-en}}</ref>. Ләкин был уҡытыусының һүҙҙәрен ошо ваҡыт бер дворян ишетеп ҡала һәм бөтә уҡыусылар ҙа бер төрлө түгел, һәләтле уҡыусының һәләтен ары үҫтерергә кәрәк тип ныҡыша<ref name="ФилипповI" />. Был кеше Лейбниц менән бер аҙ һөйләшкәс, уның туғандарына китапхана ишеген асып, малайға теләгән китабын уҡырға рөхсәт итергә ҡуша.<ref name="ФилипповI" />.

Ун ике йәшендә малай латин телен яҡшы ғына аңлай, грек телен өйрәнә башлай.
[[Файл:Schola Thomana 1723.JPEG|thumb|200px|left| Изге Фома сиркәүе һәм мәктәбе ([[1723]])]]
Мәктәптә уҡытыусылар һәм уҡыусылар Лейбництың талантын таный. Лейбниц ағалы-ҡустылы Иттигтар менән дуҫлаша, улар мәктәптең иң яҡшы уҡыусылары тип иҫәпләнә, ә уларҙың атаһы —физика уҡытыусыһы Лейбництың иң яратҡан уҡытыусыһы була<ref name="ФилипповI" />. Лейбниц Лейпцигтағы билдәле Изге Фома мәктәбендә уҡый<ref>Ulrich Leisinger: ''Leibniz-Reflexe in der deutschen Musiktheorie des 18. Jahrhunderts''. Königshausen & Neumann, Würzburg 1997, ISBN 3-88479-935-5, S. 8.</ref>.
Атаһының китапханаһында Лейбниц ғәҙәттә университетта ғына уҡыла торған бик күп философия һәм теология буйынса китаптар менән таныша<ref>Mackie, John Milton; Guhrauer, Gottschalk Eduard, 1845. ''Life of Godfrey William von Leibnitz''. Gould, Kendall and Lincoln. p. 21.</ref>. 12 йәшендә Лейбниц латин теле белгесе булып таныла, 13 йәшендә шиғырҙар яҙа башлай<ref name="ФилипповI" />. Бер ваҡыт уның Изге Троица көнөнә шиғыр яҙыуын һорайҙар<ref name="ФилипповI" />. Лейбниц бер көн эсендә мәктәптәге сара өсөн өс йөҙ гекзаметр латинса шиғыр яҙа<ref name="ФилипповI" /><ref>Mackie, John Milton; Guhrauer, Gottschalk Eduard, 1845. ''Life of Godfrey William von Leibnitz''. Gould, Kendall and Lincoln. p. 22.</ref> ,барыһы ла Лебницты талантлы шағир тип таный<ref name="ФилипповI" />.

Лейбниц боронғо Рим шағиры [[Вергилий]] әҫәрҙәрен ярата, ҡартайғансы ул "Энеида"ны яттан һөйләй. Өлкән кластарҙа уға Якоб Томазий Лейбниц бер саҡ күренекле ғалим буласаҡ тип әйтә<ref name="ФилипповI" />.Ун дүрт йәшлек Лейбниц логика закондары тураһында уйлана башлай<ref name="ФилипповI" />.

Лейбниц логиканың ябай төшөнсәләрҙе ''предикамент''тарға (схоластикала ''предикамент'' — ''категория'') бүлгәнен күрә һәм ул ни өсөн ҡатмарлы төшөнсәләрҙе һәм фекерҙәрҙе лә бер-береһенә бәйле итеп, бүлмәйҙәр икән тип аптырай<ref name="ФилипповI" />. Готфрид фекерләү предкаменттары уйлап сығара, был турала уҡытыусыларға әйткәс, уға әлегә үҙе етерлек дәрәжәлә белеп бөтмәгән өлкәлә яңылыҡтар индермәй торорға ҡушалар<ref name="ФилипповI" />.

Мәктәптә Лейбниц схоластик логикала булған бөтә иң әһәмиәтле эштәрҙе уҡып сыға. Дини трактаттарҙан ул [[Лютер Мартин|Лютер]]ҙың ирекле ихтыярҙы тәнҡитләүгә бағышланған хеҙмәтен, шулай уҡ лютерандар, реформаторҙар, иезуиттар, арминиандар, томистар һәм янсенистарҙың бәхәсле фекерҙәр яҙылған трактаттарын уҡып сыға<ref name="ФилипповI" />. Уҡыусыларының был шөғөлө уҡытыусыларҙы хафаға һала, улар Готфрид «хәйләкәр схоластик»ҡа әйләнеп ҡуймаһын тип ҡурҡа<ref name="ФилипповI" />.Лейбниц автобиографияһында: «Улар минең күңелемде бер төрлө генә нәмә менән тултырып булмағанды аңламаны»,- тип яҙа<ref name="ФилипповI" />.

=== Университеттарҙа уҡыған осор ===
[[Файл:Universität Altdorf (1714).jpg|thumb|250px|Альтдорф университеты. Нюрнберг ([[1714]])]]
[[1661 йыл]]да, 14-15 йәштәрҙә<ref name=Biographies>[http://www-history.mcs.st-and.ac.uk/~history/Biographies/Leibniz.html Biography of Gottfried Wilhelm von Leibniz]{{ref-en}}</ref><ref>Mackie, John Milton; Guhrauer, Gottschalk Eduard, 1845. ''Life of Godfrey William von Leibnitz''. Gould, Kendall and Lincoln. p. 26.</ref><ref name="ФилипповII">''Филиппов M. M.'' Готфрид Лейбниц. Его жизнь, общественная, научная и философская деятельность. — 1893, Глава II «Студенческие работы. — Полигистор. — Вейгель. — Томазий. — Интриги деканши. — Докторский экзамен. — Лейбниц в роли розенкрейцера».</ref>, Готфрид элек атаһы эшләгән [[Лейпциг университеты]]на уҡырға инә{{sfn |Энциклопедия Кольера|2000|с= }}. Әҙерлек буйнса Лейбниц үҙенән олораҡ студенттарҙан бер баш өҫтөн була<ref name="ФилипповII" />. Студент саҡта Готфрид Вильгельм [[Йоһанн Кеплер|Кеплер]], [[Галилео Галилей|Галилей]] һәм башҡа ғалимдарҙың хеҙмәттәре менән таныша<ref name="ФилипповII" />. Лейпциг университеты профессоры Якоб Томазий —уҡымышлы һәм бик һәләтле уҡытыусы<ref name="ФилипповII" /> Лейбництың төрлө өлкәлә алған, тырым-тырағай белемен бер төрлө системаға һалырға ярҙам итә. Томазий философия тарихынан лекциялар уҡый, ә ҡалғандар ул осорҙа тик философтар тарихын ғына уҡыта. Томазий лекцияларында Лейбниц яңы мәғлүмәт кенә тапмай, яңы һөҙөмтәләр һәм яңы фекерҙәр таба. Был лекциялар Готфридтың [[XVI  быуат]] аҙағы — XVII быуат башындағы бөйөк идеялар менән танышыуын тиҙләтә<ref name="ФилипповII" />.

Ике йылдан һуң Лейбниц Йена университетына күсә, бында ул математиканы өйрәнә. Йенала ул математик Вейгель, ҡайһы бер юристар һәм тарихсы Бозиустың лекцияларын тыңлай. Бозиус Лейбницты уҡытыусылар һәм студенттарҙан торған йәмғиәткә саҡыра («коллегия пытливых», тырыштар коллегияһы)<ref name="ФилипповII" />. Лейбництың дәфтәрҙәре араһында биттең дүрттән бер өлөшө ҙурлығындағы тышына алтын хәрефтәр менән яҙылған дәфтәр була («Отчёты о занятиях коллегии», Коллегияла уҡыу отчеты). Ләкин унда яҙмалар күп түгел, Готфридтың ул саҡтағы төп маҡсаты - хоҡуҡ өйрәнеү була.<ref name="ФилипповII" />.

[[1663 йыл]]да Лейбниц «''О принципе индивидуации''» («''De principio individui''», Индивидуалләштереү принциптары тураһында) тигән тәүге трактатын яҙа<ref name=stanford /><ref>''Leibniz, Gottfried Wilhelm von''. i ''Nordisk familjebok'' / Uggleupplagan. 16. Lee — Luvua / 7—78 (1912).</ref>, унда ул индивидуаль нәмәнең ысынбарлыҡта булыуы тураһындағы номиналистик тәғлимәтте яҡлай{{sfn|Новая философская энциклопедия|2010}}, бакалавр дәрәжәһен ала, ә [[1664 йыл]]да — философия магистры булып китә/ Иң яҡшы профессорҙар Лейбницҡа юғары баһа бирә, бигерәк тә Якоб Томазий. Готфридтың тәүге диссертацияһына инеш һүҙҙе тап ул яҙа, Лейбниц «ауыр һәм бик буталсыҡ бәхәстәрҙә» ҡатнаша ала тип белдерә<ref name="ФилипповII" />. Лейбниц бынан һуң Лейпцигта хоҡуҡ ғилемен өйрәнә, ләкин унда доктор дәрәжәһен ала алмай. [[1666 йыл]]дың 5 ноябрендә Лейбниц Нюрнбергтағы Альтдорф университетында хоҡуҡ ғилеме докторы дәрәжәһенә диссертация яҡлай<ref>[http://d-nb.info/gnd/118571249/about/html DNB, Katalog der Deutschen Nationalbibliothek: Gottfried Wilhelm Leibniz]{{ref-de}}</ref>. Диссертация ҡатмарлы, буталсыҡ эштәргә бағышлана («''О запутанных судебных случаях''» («''De asibus perplexis injure''»){{sfn|Новая философская энциклопедия|2010}}). Лейбництың эрудицияһы, уның оҫта һәм ябай итеп һөйләй белеүе имтихан алыусыларға бик ныҡ оҡшай, һәм Готфридты был университетта ҡалырға өгөтләйҙәр<ref name="ФилипповII" />, ләкин Лейбниц был тәҡдимдән баш тарта, ул үҙенең "фекерҙәренең бөтөнләй икенсе яҡҡа йүнәлгәнен" белдерә<ref>Mackie, John Milton; Guhrauer, Gottschalk Eduard, 1845. ''Life of Godfrey William von Leibnitz''. Gould, Kendall and Lincoln. p. 40.</ref>. Шул уҡ йылда Лейбниц [[лиценциат]] дәрәжәһен ала (академик дәрәжә, профессиональ эшмәкәрлек менән шөғөлләнергә рөхсәт).

=== Нюрнбергта ===
Хоҡуҡ докторы дәрәжәһен алғас, Лейбниц бер аҙ [[Нюрнберг]]та йәшәй. Унда ғалим Розенкрейцерҙар ордены тураһында хәбәр ишетеп бара, уның башында дингә өндәүсе Вёльфер тора<ref name="ФилипповII" />. Готфрид иң билдәле [[Алхимия|алхимиктарҙың]] хеҙмәттәренән иң ҡараңғы, аңлайышһыҙ һәм хатта мәғәнәһеҙ һөйләмәдәр күсереп яҙа, был яҙмала ул үҙе лә бер нимә лә аңламай<ref name="ФилипповII" />. Был яҙманы ул алхимиктар йәмғиәте рәйесенә үҙенең алхимиктар серҙәрен белгәнен күрһәткән хеҙмәте тигән булып бирә. Розенкрейцерҙар шунда уҡ Лейбницҡа үҙ лабораторияһының ишектәрен аса, уны кәм тигәндә, үҙҙәренең юлынан барыусы тип ышана<ref name="ФилипповII" />. Шулай итеп, Готфрид был өлкәлә тейешле белеме булмаһа ла, ялланған алхимик булып китә<ref>Mackie, John Milton; Guhrauer, Gottschalk Eduard, 1845. ''Life of Godfrey William von Leibnitz''. Gould, Kendall and Lincoln. p. 41—42.</ref>. Уға йыллыҡ хеҙмәт хаҡы бирелә, Лейбниц йәмғиәттең протоколдарын алып барырға тейеш була, шулай уҡ алхимик тәжрибәләр үткәрә{{sfn|Новая философская энциклопедия|2010}}, уларҙы яҙып бара, ҡайһы бер алхимия буйынса китаптарҙан өҙөктәр күсереп бара, ҡыҫҡа ғына ваҡыт эсендә Лейбниц үҙенә кәрәкле мәғлүмәтте белеп өлгөрә<ref name="ФилипповII" />. Готфрид Розенкрейцерҙар орденында үткәргән ваҡыты тураһында бер ҡасан да үкенмәй<ref name="ФилипповII" />

=== Сәйәсмән һәм публицист ===
[[1667 йыл]]да Лейбниц [[Майнц]] курфюрстына хеҙмәт итә башлай. Уның министры Бойнебургтың ҡулы аҫтында [[1676 йыл]]ға тиклем эшләй, бында ул сәйәси һәм публицистик эшмәкәрлек менән шөғөлләнә, Лейбництың философия һәм фән менән шөғөлләнергә ваҡыты күп була {{sfn|Новая философская энциклопедия|2010}}. Эше буйынса Лейбниц бөтә [[Европа]] буйлап йөрөй. Сәйәхәт иткән осорҙа ул Христиан Гюйгенс менән дуҫлаша{{sfn|Новая философская энциклопедия|2010}}. Гюйгенс Лейбницты математиканан уҡыта башлай<ref name="Никифоровский">{{книга |автор=Никифоровский В. А. |заглавие=Великие математики Бернулли |ref=Никифоровский В. А. |ссылка=http://publ.lib.ru/ARCHIVES/N/NIKIFOROVSKIY_Viktor_Arsen%27evich/Nikiforovskiy_V.A._Velikie_matematiki_Bernulli.(1984).%5Bdjv%5D.zip |место=М. |издательство=Наука |год=1984 |страниц=177 |серия=История науки и техники |архив=https://web.archive.org/web/20120129053902/http://publ.lib.ru/ARCHIVES/N/NIKIFOROVSKIY_Viktor_Arsen%27evich/Nikiforovskiy_V.A._Velikie_matematiki_Bernulli.(1984).%5Bdjv%5D.zip |архив дата=2012-01-29}}</ref>. [[1672]] — 1676 йылдарҙа Лейбниц Парижда була, Мальбранш һәм Чирнгаузен менән таныша{{sfn|Новая философская энциклопедия|2010}}. Лейбництың [[Франция]]ға барыуының сәбәбе [[Людовик XIV]] -енең иғтибарын немец ерҙәренән [[Египет]]ҡа табан бороу була. Был осраҡта Франция Ғосман империяһына бик ҙур зыян килтерер ине<ref name="Брокгауз">{{книга|автор= |заглавие=Энциклопедический словарь Ф.А. Брокгауза и И.А. Ефрона |ref= |место=С.-Пб. |издательство=Брокгауз-Ефрон |год=1890—1907 |страниц= |ссылка=}}</ref>. Үҙенең "Египет проекты"нда Готфрид Лейбниц Египеттың донъялағы бик мөһим урыны тураһында яҙа. Төрлө заманаларҙа төрлө батшалар, сардарҙар, императорҙар Египетты баҫып алыу, Нилда хакимлыҡ итеү өсөн һуғышҡан ти<ref name="ФилипповIII">''Филиппов M. M.'' Готфрид Лейбниц. Его жизнь, общественная, научная и философская деятельность. — 1893, Глава III «Знакомство с Бойнебургом. — Майнцский курфюрст. — Полемика с Гоббсом и картезианцами. — Польская кандидатура. — Египетский проект. — Арифметическая машина. — Математические открытия».</ref>:

Париждан Германияға ҡайтышлай, Готфрид Вильгельм Лейбниц [[Голландия]]ла Бенедикт Спиноза менән таныша{{sfn|Новая философская энциклопедия|2010}}<ref name="ФилипповIV" />. Бында ул тәбиғәт фәндәре һәм философия өсөн бик мөһим роль уйнаған Антони ван Левенгуктың асыштары тураһында ишетә {{sfn|Новая философская энциклопедия|2010}}. Лейбниц сәйәсәт теорияһы һәм [[эстетика]]ға үҙ өлөшөн индерә.

[[Файл:Leibnitzrechenmaschine.jpg|thumb|250px|  Немец музейында Лейбниц эшләгән механик калькулятор күсермәһе]]
=== Фәнни эшмәкәрлеге ===
1666 йылда Готфрид Вильгельм Лейбниц үҙенең күп һанлы хеҙмәттәренең береһен — «''Об искусстве комбинаторики''» («''De arte сombinatoria''») яҙа{{sfn |Новая философская энциклопедия|2010|с= }}. 21 йәшлек Лейбниц логиканы математикалаштырыу проекты өҫтөндә эшләй{{sfn |В. Лейбниц // Большая энциклопедия Кирилла и Мефодия|2004|с= }}. Булсаҡ теорияны (уны ғалим тамамлап өлөгөрмәй) ул «дөйөм характеристика» тип атай. Унда үҙенсәлектәрен Лейбниц күҙ алдына килтергән бөтә логик операциялар ҙа була. Лейбниц өсөн арифметика һәм алгебра нигеҙендә эстәлекле фекерләүҙе алмаштырып булған фән теле идеал булып тора<ref>''Leibniz G. W.'' «Fragmente zur Logik», В., 1960, S. 15.</ref>. Формаль логиканы "математикалаштырыу"мәсьәләһенә Лейбниц әленән-әле кире ҡайта, йә [[арифметика]], йә [[геометрия]], йә комбинаториканы (үҙе булдырған математика өлкәһе; бының өсөн ғәҙәти силлогистика материал булып тора) ҡулланып ҡарай{{sfn |Философская Энциклопедия. В 5 т. Под редакцией Ф. В. Константинова|1960—1970|с= }}.

Лейбниц арифмометрҙың яңы конструкцияһын (Лейбниц калькуляторы) эшләй, ул Паскалдең ҡушыу машинаһынан яҡшыраҡ сыға— ул ҡабатлай, бүлә, квадрат тамыр ала һәм куб тамыр ала<ref name="ФилипповIII" />, шулай уҡ дәрәжәгә күтәреүҙе башҡара {{sfn |Энциклопедия Кольера|2000|с= }}. Лейбниц тәҡдим иткән баҫҡыслы валик һәм ҡуҙғалып йөрөүсе каретка XX быуатҡа тиклем бөтә арифмометрҙар эшләгәндә ҡулланыла<ref name=chernykh>[http://chernykh.net/content/view/439/650/ «История компьютера»: Готфрид Лейбниц и его арифметическая машина] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130619044640/http://chernykh.net/content/view/439/650 |date=2013-06-19 }}</ref> Был машина менән теләгән кеше төрлө иҫәпләүҙәр башҡара.

[[1673 йыл]]да Лейбниц Лондонда Король йәмғиәте ултырышында үҙенең арифмометрын эшләтеп күрһәтә, һәм уны был йәмғиәт ағзаһы итеп ҡабул итәләр{{sfn |Энциклопедия Кольера|2000|с= }}. Йәмғиәт секретары Генри Ольденбург уны Ньютондың асыштары менән — сикһеҙ бәләкәй рәттәр анализы һәм сикһеҙ рәттәр теорияһы менән таныштыра. Был методтың ҙур әһәмиәтен шунда уҡ аңлап алып, ул уның өҫтөндә эшләй башлай. Мәҫәлән, ул түбәндәге һан өсөн беренсе рәтте сығара<math>\pi</math>:
: <math>\frac{\pi} {4} = 1 - \frac {1} {3} + \frac {1} {5} - \frac {1} {7} + \frac {1} {9} -</math> …

[[1675 йыл]]да Лейбниц математик анализдың үҙ вариантын тамамлай, эштең асылын күрһәткән символикаһын һәм терминологияһын ентекле уйлап эшләй. Ул индергән бөтә яңылыҡтар ҙа тиерлек фәндә ныҡлы урын алған, тик «интеграл» терминын ғына [[Бернулли Якоб|Якоб Бернулли]] индергән ([[1690]]).<ref>{{Cite web |url=http://kvant.mirror1.mccme.ru/rub/9A.htm |title=Научно-популярный физико-математический журнал «Квант»: Калейдоскоп «Кванта»: «''Математические знаки''» (PDF) |accessdate=2012-02-19 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120122023451/http://kvant.mirror1.mccme.ru/rub/9A.htm |archivedate=2012-01-22 |deadlink=yes }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120122023451/http://kvant.mirror1.mccme.ru/rub/9A.htm |date=2012-01-22 }}</ref>

Ваҡыт үтеү менән Лейбниц тәҡдим иткән билдәләмәләр Ньютондыҡына ҡарағанда күп тапҡыр дифференциациялауға, айырым сығарылмаларға яҡшыраҡ тура килә икәне асыҡлана. Лейбниц мәктәбенең Ньютондан айырмалы асыҡ булыуы, яңы идеяларҙы күпләп таратыу был мәктәпкә тик файҙаға була {{sfn |Энциклопедия Кольера|2000|с= }}.

[[1676 йыл]]да [[Майнц]] курфюрсты вафат булғас, Лейбниц герцог Эрнест-Август Брауншвейг-Люнебургҡа хеҙмәт итә башлай ([[Ганновер]]){{sfn|Новая философская энциклопедия|2010}}. Ул кәңәшсе, тарихсы, китапханасы һәм дипломат була; был эштәрҙе ул ғүмеренең аҙағынаса башҡара. Герцог ҡушыуы буйынса Лейбниц Гвельф-Брауншвейг героцгтары тарихын яҙа башлай. Ул был тарихты утыҙ йыл буйы яҙа һәм "Европалағы ҡараңғы быуаттарға" тиклем еткерә.

Был осорҙа Лейбниц математика буйынса тикшеренеүҙәрен дауам итә, "Анализдың төп теоремаһын аса, Ньютон менән хат алыша, рәттәр теорияһындағы ҡайһы бер аңашылмаған урындарҙы аңлатыуын үтенә. [[1676йыл]]да Лейбниц үҙ хаттарында математик анализдың нигеҙҙәрен асып һала<ref name="ФилипповIV">''Филиппов M. M.'' Готфрид Лейбниц. Его жизнь, общественная, научная и философская деятельность. — 1893, Глава IV «Открытие дифференциального исчисления. — Знакомство со Спинозой».</ref>. Ул бик күптәр менән хат алыша (15 000 хат)<ref>{{книга|автор = |часть = Математика XVII столетия |заглавие = История математики |ссылка = http://ilib.mccme.ru/djvu/istoria/istmat2.htm |ответственный = А.П. Юшкевич |издание = |место = М. |издательство = Наука |год = 1970 |страницы = |страниц = 300 |тираж = 7200}}</ref>.

[[1682 йыл]]да Лейбниц «''Acta Eruditorum''» тигән фәнни журнал сығара башлай, ул Европала фәнни белем таратыуҙа бик ҙур роль уйнай. Готфрид Вильгельм был журналда бик күп фәнни мәҡәләләр баҫтыра, улар хоҡуҡ ғилеме, философия һәм математикаға баҡышлана<ref name="ФилипповV">''Филиппов M. M.'' Готфрид Лейбниц. Его жизнь, общественная, научная и философская деятельность. — 1893, Глава V «Переселение в Ганновер. — Лейбниц пропагандирует открытие фосфора. — Пасквиль Бехера. — Горное дело. — Курфюрсты и фюрсты. — „Христианнейший Марс“. — „Ada Eruditorum“. — Спор о живой силе и количестве движения».</ref>. Бынан тыш ул төрлө һирәк осрай торған китаптарҙан өҙөктәр, рефераттар һәм яңы фәнни хеҙмәттәргә рецензиялар баҫтыра. Яңы хеҙмәткәрҙәр һәм уҡыусыларҙы журналға ылыҡтырыу өсөн күп көс һала<ref name="ФилипповV" />. «''Acta Eruditorum''» тәүләп Лейпцигта баҫылып сыға<ref>[http://www.math.dartmouth.edu/~euler/publications/journals/ActaEruditorum.html ''Acta Eruditorum'' (Philosophical Transactions)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120208150350/http://www.math.dartmouth.edu/~euler/publications/journals/ActaEruditorum.html |date=2012-02-08 }}{{ref-en}}</ref>. Лейбниц тикшеренеүҙәргә үҙ уҡыусыларын да йәлеп итә (Якоб һәм Иоганн Бернулли) <ref>''А. П. Юшкевич''. Биографическая справка в издании «О законе больших чисел». — 1986.</ref>.

[[1698 йыл]]да Брауншвейг герцогы үлеп китә<ref name="Брокгауз" />. Уның вариҫы [[Георг I (король Великобритании)|Георг-Людвиг]] була (буласаҡ Бөйөк Британия короле)<ref name="Брокгауз" />. Ул Лейбницты эшендә ҡалдыра, тик уны бик хөрмәт итмәй.

[[1700 йыл]]да Лейбниц Ганновер королеваһы София Шарлотта ярҙамы менән [[Берлин  фәндәр академияһы]] на нигеҙ һала һәм уның беренсе президенты була{{sfn |Большой Энциклопедический словарь|2000|с= }}{{sfn|Новая философская энциклопедия|2010}}. Лейбницты Франция фәндәр академияһы ағзаһы итеп һайлайҙар.
[[Файл:Peter I by Kneller.jpg|thumb|230px|Пётр I. Рәссам Готфрид Кнеллер ]] ([[1698]])]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

{{Библиоинформация}}

[[Категория:Алфавит буйынса математиктар]]
[[Категория:Германия математиктары]]
[[Категория:XVII быуат математиктары]]
[[Категория:XVIII быуат математиктары]]
[[Категория:Алфавит буйынса физиктар]]
[[Категория:Германия физиктары]]
[[Категория:XVII быуат физиктары]]
[[Категория:XVIII быуат физиктары]]
[[Категория:Алфавит буйынса механиктар]]
[[Категория:Пруссия фәндәр академияһы ағзалары]]
[[Категория:Алфавит буйынса философтар]]
[[Категория:Немец фәлсәфә мәктәбенең философтары]]
[[Категория:Германия философтары]]
[[Категория:XVII быуат философтары]]
[[Категория:XVIII быуат философтары]]
[[Категория:Шәхестәр:Этика]]
[[Категория:Алфавит буйынса юристар]]
[[Категория:Алфавит буйынса уйлап табыусылар]]
[[Категория:Алфавит буйынса тарихсылар]]
[[Категория:Германия тарихсылары]]
[[Категория:Алфавит буйынса тел белгестәре]]
[[Категория:Натурфилософтар]]