Григориан календары битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Ук}}
{{Башҡа йыл иҫәбенә күсеү|2021}}
'''Григориан календары''' — иҫкергән [[Юлиан календары]] урынына индерелгән календарь. Юлиан стиле буйынса бер йылда 365,25 тәүлек бар тип иҫәпләнгән. Григориан календарында йыл 365 көндән тора, дүрт йылға бер килгән кәбисә йылы 366 көндән тора. Ғәмәлдә иһә Ер Ҡояш тирәләй 365 тәүлек 5 сәғәт 48 минут 46 секундта тулы әйләнеш яһай. Шуға күрә календарҙа мөһим дата, көн менән төн тигеҙләшкән көн — 21 март быуаттар үткән һайын артта ҡала бара. XVI быуатта бар дата 10 көнгә артта ҡала. Был айырманы 1582 йылда Рим папаһы Григорий XIII төҙәтә. Яңы календарь тарихҡа ''Григориан календары'' булып инә{{Sfn|Климишин|1990|с=97}}.

== Григориан календарының структураһы ==
Григориан календары буйынса календарь йылдың уртаса оҙайлығы — 365,2425 көн. Кәбисәһеҙ йыл оҙайлығы — 365 көн, [[Кәбисә йыл|кәбисә]] йылы — 366.

<math>365{,}2425 = 365 + 0{,}25 - 0{,}01 + 0{,}0025 = 365 + \frac{1}{4} - \frac{1}{100} + \frac{1}{400}</math>
[[Файл:DBP_1982_1155_400_Jahre_Gregorianischer_Kalender.jpg|справа|мини|350x350пкс|Григориан календарын индереүҙең 400 йыллығына сығарылған 1982 йылдағы көнбайыш герман маркаһы. Маркалағы һүрәт Иоганн Раштың 1586 йылда баҫтырып сығарған китабынан алынған.]]
Шулай итеп, 1600 һәм 2000 йылдар кәбисә йылдары була, ә 1700-се, 1800-се һәм 1900-се йылдар кәбисә йылдары булмай. Шулай уҡ, 2100 йыл да кәбисә йылы булмай.

* һаны 400-гә ҡалдыҡһыҙ бүленгән йыл — кәбисә йылы;;
* һаны 100-гә ҡалдыҡһыҙ бүленгән башҡа йылдар — кәбисә түгел;
* һаны 4-кә ҡалдыҡһыҙ бүленгән башҡа йылдар — кәбисә йылы;
* ҡалған йылдар — кәбисә түгел.

Григориан календарына күсеү түбәндәге үҙгәрештәрҙе күҙ уңында тота:

Григориан календарындағы көн тигеҙләнеш йылы менән сағыштырғанда бер көнлөк хата яҡынса 10 мең йылда (юлианда — яҡынса 128 йыл) туплана<ref>''Cassidy S.'' [http://www.hermetic.ch/cal_stud/cassidy/err_trop.htm Error in statement of tropical year.]{{ref-en}}</ref><ref>''Красильников Ю.'' [http://hbar.phys.msu.ru/fat/easter.html Солнце, Луна, древние праздники и новомодные теории.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170110095937/http://hbar.phys.msu.ru/fat/easter.html |date=2017-01-10 }}</ref><ref>''[[Городецкий, Михаил Леонидович|Городецкий М. Л.]]'' К вопросу о точности григорианского календаря и лунного цикла // Историко-астрономические исследования, Вып. XXXV. —М.: Физматлит, 2010, C. 289—293.</ref>.

Григориан календарында аҙнаның теләһә ниндәй ете көнөнән йыл башланырға мөмкин. Дөйөм алғанда, был йылына 2 × 7= 14 календарь варианты бирә{{Календарь на год|{{CURRENTYEAR}}}}

== Айҙар ==
Григориан календары буйынса йыл 12 айға бүленә, ул 28 көндән 31 көнгә тиклем дауам итә:
{| class="wikitable"
!№
!ай
!Көндәр һаны
|-
|1
|[[Ғинуар]]
|31
|-
|2
|[[Февраль]]
|28 (29 — кәбисә йылында)
|-
|3
|[[Март]]
|31
|-
|4
|[[Апрель]]
|30
|-
|5
|[[Май]]
|31
|-
|6
|[[Июнь]]
|30
|-
|7
|[[Июль]]
|31
|-
|8
|[[Август]]
|31
|-
|9
|[[Сентябрь]]
|30
|-
|10
|[[Октябрь]]
|31
|-
|11
|[[Ноябрь]]
|30
|-
|12
|[[Декабрь]]
|31
|}

=== Бер ай эсендә көндәр һанын хәтерҙә ҡалдырыу ҡағиҙәһе ===
[[Файл:31 или 30 дней в месяце. Счёт по костяшкам рук.png|thumb|Ҡул ҡалҡыулыҡтарынан хисаплау. «ҡалҡыулыҡ» — 31 көн, «уйпат урын» — 30 көн (февраль өсөн 28 йәки 29 көн)]]
{{якорь|Правило костяшек}}

Бер ай эсендә көндәр һанын хәтерҙә ҡалдырыуҙың ябай ҡағиҙәһе бар — «төйөн ҡағиҙәһе».

Шулай уҡ «Ап-юн-сен-no» мнемоник ҡағиҙәһе бар. Был һүҙҙең ижектәре 30 көндән торған айҙарҙың исемдәрен күрһәтә; февраль, йылына ҡарап, 28 йәки 29 көн тәшкил итә; ҡалған 7 айҙа 31 көн була. Был мнемоник ҡағиҙәнең уңайлылығы шунда: ҡул төйөндәрен «иҫәпләргә» кәрәкмәй.

Шулай уҡ айҙарҙа көндәр һанын иҫләп ҡалыу өсөн мәктәп әйтеме бар. Инглиз телендә:''Thirty days have September, April, June and November''. Немец телендәге аналогы: ''Dreißig Tage hat September, April, Juni und November''.

Финляндия Православие сиркәүе Пасханы григориан календары буйынса билдәләй.

== Юлиан һәм григориан календарҙарының айырмаһы ==
[[Файл:TomarGrigoryan.jpg|мини|Римда 1584 йылда [[Әрмән теле]]ндә баҫылған Григориан календары]]
Григориан календары индерелгән мәлдә уның юлиан календары менән айырмаһы 10 көн тәшкил итә. Әммә был айырма кәбисә йылдарҙың төрлө һаны арҡаһында арта. 1900 йылдың 1 мартынан 2100 йылдың 28 февраленә тиклемге календарҙар араһында айырма 13 көн тәшкил итә.

Юлиан һәм григориан календары даталарының айырмаһы григориан календарының датаһы юлиан календарының ошо уҡ датаһына тиклем нисә көн үтеүен билдәләй:
{| class="wikitable" style="text-align:right"
!Айырма, көндәр
!Осор (юлиан календары буйынса)
!Осор (григориан календары буйынса)
|-
|10
|5 октябрь 1582 — 18 февраль 1700
|15 октябрь 1582 — 28 февраль 1700
|-
|11
|19 февраль 1700 — 17 февраль 1800
|1 март 1700 — 28 февраль 1800
|-
|12
|18 февраль 1800 — 16 февраль 1900
|1 март 1800 — 28 февраль 1900
|-
|13
|17 февраль 1900 — 15 февраль 2100
|1 март 1900 — 28 февраля 2100
|-
|14
|16 февраль 2100 — 14 февраль 2200
|1 март 2100 — 28 февраль 2200
|-
|15
|15 февраль 2200 — 13 февраль 2300
|1 март 2200 — 28 февраль 2300
|-
|16
|14 февраль 2300 — 12 февраль 2500
|1 март 2300 — 28 февраль 2500
|}
1582 йылдың 5 (15) октябренә тиклемге юлиан даталарын григориан календары даталарына әйләндерергә мөмкин, әммә ғәҙәттә был эшләнмәй. Ғәҙәттә, яңы календарҙы индереү даталары — юлиан календары, ә унан һуңғылары григориан календары буйынса бирелә. Григориан календарын шунда уҡ ҡабул итмәгән илдәрҙә йыш ҡына 1582 йылдың 5 (15) октябренән алып ике дата күрһәтелә: ваҡиға булған мәлдә — иҫке юлиан стиле буйынса һәм йәйәләр эсендә яңыса григориан стиле күрһәтелә. : ''Мәҫәлән: «Пушкин Александр Сергеевич (26 май [6] июнь 1799, Мәскәү, 29 ғинуар [10 февраль] 1837, Санкт-Петербург), урыҫ яҙыусыһы, яңы рус әҙәбиәтенә нигеҙ һалыусы''»<ref>{{Мәҡәлә|автор=В. С. Непомнящий.|заглавие=Пушкин Александр Сергеевич|ссылка=|издание=[[Большая советская энциклопедия]] ([[Большая советская энциклопедия#Третье издание|3-е издание]])|издательство=Советская энциклопедия|год=1969—1978|том=|страницы=}}</ref>.

== Тарихы ==

=== Григориан календарына күсеү өсөн тәүшарттар ===
Григориан календары тропик йылға ярайһы уҡ теүәл яҡынлашыу мөмкинлеген бирә. Яңы календарҙы ҡабул итеүҙең сәбәбе булып көн тигеҙләнеше көнөнөң юлиан календарына ҡарата әкренләп үҙгәреүе тора, уға ярашлы [[Пасха]]ның датаһы һәм пасха тулы һәм астрономик айҙарҙың килешмәүсәнлеге билдәләнә. 325 йылдан көн тигеҙләнеше датаһы 21 марттан 11 мартҡа тиклем шыла, һәм тап ошо яңы календарь индереү өсөн сәбәп була. Был алмашыныу икенсе мең йыллыҡ башында уҡ һиҙелә, һәм календарҙы төҙәтеү кәрәклеге килеп тыуа, сөнки Пасха көнөн дөрөҫ иҫәпләмәү етди гонаһ тип һанала. Тридент Советы (1545—1563) папаға тейешле үҙгәрештәр индерергә ҡуша<ref>{{Китап|автор=[[Паннекук, Антон|Паннекук А.]]|заглавие=История астрономии|страниц=592|страницы=237|издательство=Наука|год=1966}}</ref>.

Григорий XIII тиклем папалар Павел III һәм Пий IV проектты тормошҡа ашырырға тырышалар, әммә уңышҡа өлгәшмәйҙәр. Реформаны Грегорий XIII ҡушыуы буйынса рим астрономы Алойсий Лилиус, ә уның вафатынан һуң (1576) Христофор Клавий башҡара. Уларҙың эштәренең һөҙөмтәһе Мондрагон виллаһында понтифик ҡултамғаһы ҡуйылған папа буллаһында яҙыла һәм ''[[:ru:Inter gravissimas|Inter gravissimas]]'' («Иң мөһимдәр араһында») беренсе юлы исеме менән атала<ref>[http://www.bluewaterarts.com/calendar/NewInterGravissimas.htm Inter Gravissimas]{{la icon}}{{fr icon}}{{en icon}}</ref>.

1582 йылдағы календарь реформаһы баштан уҡ католик ғалимдар араһында ла күмәк протест һәм ҡаты бәхәстәр тыуҙыра..Көнбайыш Европаның бөтә университеттары ла тиерлек реформаға ҡәтғи ҡаршы була һәм григориан календары бер ниндәй нигеҙһеҙ «юлиан календарының боҙолоуын» кәүҙәләндерә, тип белдерә. Әйткәндәй, айырыуса [[Париж университеты|Париж]] һәм [[Вена университеты|Вена университеттары]] ҡәтғи ҡаршы булалар. Ул замандың күп кенә алдынғы ғалимдары ла проектты ҡырҡа тәнҡитләй. Рим Папаһы Григорий XIII реформаға ҡаршы сығыусыларға сиркәүҙән ҡыуыу менән янарға мәжбүр була.{{Sfn|Климишин|1990}}.

# яңы календарь ҡабул итеү мәлендә ағымдағы датаны 10 көнгә шылдыра һәм тупланған хаталарҙы төҙәтә;
# яңы календарҙа яңы, теүәлерәк, кәбисә йылы барлыҡҡа килә— кәбисә йылы тураһындағы ҡағиҙә эшләй башлай, йәғни 366 көн, әгәр:
#* йыл һаны 400-гә бүленә (1600, 2000, 2400);
#* ҡалған йылдар — йыл һаны 4-кә бүленә һәм 100-гә бүленмәй (… 1892, 1896, 1904, 1908 …);
# христиан [[Пасха|Пасхаһын]] иҫәпләү ҡағиҙәләре үҙгәртелә<ref>''[[Нестеренко, Юрий Валентинович|Нестеренко Ю. В.]]'' Диофантовы приближения, церковные календари и пасхалия // Историко-астрономические исследования, Вып. XXXV. — М.: Физматлит, 2010, C. 215—288.</ref>.

Юлиан һәм григориан календарҙары даталары араһындағы айырма һәр 400 йылға өс тәүлеккә арта.

Ҡайһы бер илдәрҙә Григориан стиле менән рәттән милли календарҙар ҡулланыла: [[Израиль дәүләте|Израиль]] ([[йәһүд календары]]), [[Һиндостан]] (Берҙәм Һиндостан милли календары), [[Бангладеш]] (бенгал календары).

=== Илдәрҙең григориан календарына күсеү датаһы ===
Дәүләттәр юлиан һәм башҡа календарҙарҙан Григориан календарына төрлө ваытта күсәләр{{Sfn|Климишин|1990|с=455}}:
{| class="wikitable" style="text-align:right"
!Юлиан календарының<br><br>аҙаҡҡы көнө
!Григориан календарының<br><br>беренсе көнө
!Дәүләттәр һәм территориялар
|-
|4 октябрь 1582
|15 октябрь 1582
| align="left" |[[Испания]], [[Португалия]], [[Италия]], [[Речь Посполитая]] (федератив дәүләт: [[Бөйөк Литва кенәзлеге]] һәм Польша короллеге) (Литва губернаһы юлиан календарына 1800 йылдың 1 (11) ғинуарында әйләне ҡайта һәм 1815—1915 йылдарҙа Рәсәй империяһы составында документтарҙа ике календарь ҙа ҡулланыла)
|-
|9 декабрь 1582
|20 декабрь 1582
| align="left" |[[Франция]], Лотарингия (юлиан календарына 1735 йылда әйләнеп ҡайта һәм ҡабаттан григориан календарына 1760 йылың 28 февралендә күсә)
|-
|14 декабрь 1582
|25 декабрь 1582
| align="left" |[[Люксембург]], Республика Соединённых провинций
|-
|21 декабрь 1582
|1 ғинуар 1583
| align="left" |Фландрия, [[Нидерланд|Голландия]], Брабант, [[Бельгия]]<ref name="bonesrocksstars"/>, Зеландия графлығы
|-
|31 декабрь 1582
|11 ғинуар 1583
| align="left" |Ахен
|-
|10 февраль 1583
|21 февраль 1583
| align="left" |Льеж епископлығы, Гронинген [юлиан календарына 10 (20) ноября 1594 йылдың 10 (20) ноябрендә әйдәнеп ҡайта һәм григориан календарына ҡабаттан 1701 йылдың 12 ғинуарында күсә]
|-
|13 февраль 1583
|24 февраль 1583
| align="left" |Аугсбург
|-
|4 октябрь 1583
|15 октябрь 1583
| align="left" |Трир
|-
|5 октябрь 1583
|16 октябрь 1583
| align="left" |[[Австрия]] ([[Брессаноне|Бриксен]]), [[Бавария]], [[Зальцбург]], [[Регенсбург]], Тироль, Фрайзинг
|-
|13 октябрь 1583
|24 октябрь 1583
| align="left" |Брайсгау-Верхний Шварцвальд (район)
|-
|20 октябрь 1583
|31 октябрь 1583
| align="left" |Базель епскоплығы
|-
|2 ноябрь 1583
|13 ноябрь 1583
| align="left" |Юлих-Берг
|-
|3 ноябрь 1583
|14 ноябрь 1583
| align="left" |Кёльн
|-
|4 ноябрь 1583
|15 ноябрь 1583
| align="left" |Вюрцбург
|-
|11 ноябрь 1583
|22 ноябрь 1583
| align="left" |Майнц
|-
|16 ноябрь 1583
|27 ноября 1583
| align="left" |[[Баден-Баден]], Страсбург архиепархияһы
|-
|17 ноябрь 1583
|28 ноябрь 1583
| align="left" |[[Мюнстер]], Клева герцоглығы
|-
|14 декабрь 1583
|25 декабрь 1583
| align="left" | Штирия герцоглығы
|-
|6 ғинуар 1584
|17 ғинуар 1584
|align="left"|[[Австрия]] (Каринтия), Богемия
|-
|11 ғинуар 1584
|22 ғинуар 1584
| align="left" |[[Швейцария]] (Люцерн, Ури, Швиц, Цуг, Фрайбург, Золотурн кантондары, Невшатель кантонының Ле-Ландерон коммуннаһы)
|-
|12 ғинуар 1584
|23 ғинуар 1584
| align="left" |Силезия, Лужица
|-
|11 февраль 1584
|22 февраль 1584
| align="left" |[[Швейцария]] (Обвальден, Нидвальден кантондары)
|-
|1 июль 1584
|12 июль 1584
| align="left" |Вестфалия
|-
|3 октябрь 1584
|14 октябрь 1584
| align="left" |Моравия
|-
|1584
|1584
| align="left" |Америкалағы испан колониялары, [[Швейцария]], Тургау, Аппенцелль-Иннерроден, Аппенцелль-Аусерроден кантондары (юлиан календарына 1597 йылда ҡабаттан әйләнеп ҡайта һәм 1798 йылда григориан календарына күсә)]
|-
|16 июнь 1585
|27 июнь 1585
| align="left" |Падерборн
|-
|21 октябрь 1587
|1 ноябрь 1587
| align="left" |[[Венгрия]]
|-
|14 декабрь 1590
|25 декабрь 1590
| align="left" |Трансильвания
|-
|22 август 1612
|2 сентября 1612
| align="left" |[[Пруссия]]
|-
|13 декабрь 1615
|24 декабрь 1615
| align="left" |Пфальц-Нойбург
|-
|1617
|1617
| align="left" |Курляндия юлиан календарына Рәсәй империяһына ҡушылыу 1796 йылдың 28 ғинуарында (8 февралдә) әйләнеп ҡайта]
|-
|1623
|1623
| align="left" |[[Швейцария]] (Унтерваллис — Вале кантонының бер өлөшө)
|-
|1623—1624
|1623—1624
| align="left" |[[Швейцария]] (Граубюнден кантонының бер өлөшө)
|-
|1624
|1624
| align="left" |[[Оснабрюк]]
|-
|15 март 1631
|26 март 1631
| align="left" |Хильдесхайм кенәзлеге, епископлығы
|-
|28 февраль 1655
|11 март 1655
| align="left" |[[Швейцария]] (Вале кантоны)
|-
|1 февраль 1668
|12 февраль 1668
| align="left" |Минден епископлығы
|-
|5 февраль 1682
|16 февраль 1682
| align="left" |Эльзас, [[Страсбург]]
|-
|18 февраль 1700
|1 март 1700
| align="left" |[[Дания]] (шул иҫәптән [[Норвегия]]), протестант немец дәүләттәре)
|-
|30 июнь 1700
|12 июль 1700
| align="left" |[[Нидерланд]] (Гелдерланд, Зютфен)
|-
|16 ноябрь 1700
|28 ноябрь 1700
| align="left" |[[Исландия]]
|-
|30 ноябрь 1700
|12 декабрь 1700
| align="left" |[[Нидерланд]] (Оверэйссел, Утрехт)
|-
|31 декабрь 1700
|12 ғинуар 1701
| align="left" |[[Швейцария]] (Цюрих, [[Берн]], Базель, Женева, Невшатель, Шаффхаузен кантондары, Гларус кантонының католик өлөшө), [[Нидерланд]] (Фрисландия, Гронинген)
|-
|30 апрель 1701
|12 май 1701
| align="left" |[[Нидерланд]] (Дренте)
|-
|1724
|1724
| align="left" |[[Швейцария]] (Санкт-Галлен ҡалаһы)
|-
|2 сентябрь 1752
|14 сентябрь 1752
| align="left" |[[Бөйөк Британия]], уның колониялары (шул иҫәптән Төньяҡ Америка североамериканские; Канаданың Яңы Шотландияһы француз колонияһы булараҡ һәм [[Ирландия]] григориан календарын 1605 йылдан 1710 йылдың 13 октябренә тиклем ҡуллана.
|-
|17 февраль 1753
|1 март 1753
| align="left" |[[Швеция]] (шул иҫәптән [[Финляндия]])
|-
|16 февраль 1760
|28 февраль 1760
| align="left" |Лотарингия
|-
|22 июнь 1798
|4 июль 1798
| align="left" |[[Швейцария]] (Гларус кантонының протестант өлөшө)
|-
|13 декабрь 1798
|25 декабрь 1798
| align="left" |[[Швейцария]] (Аппенцелль-Аусерроден кантоны)
|-
|1783—1811
|1783—1812
| align="left" |[[Швейцария]] (Граубюнден кантонының протестант өлөшө: тәүгеләрҙән булып Оберэнгадин һәм Бергель коммуналары, аҙаҡҡылары булып коммуны Ширс һәм Грюш коммуналары күсә)
|-
| colspan="2" |1863
| align="left" |[[Камбоджа]]
|-
|6 октябрь 1867
|18 октябрь 1867
| align="left" |[[Аляска]] (территорияларҙы Рәсәйҙән АҠШ-ҡабиргән көнө; яңы календарға күсеү даталар алмшыныу ваҡытына тура килә, шуға күрә төҙәтмә 11 көн урынына 12 көн тәшкил итә, ә шулай аҙна көндәренең хисап тәртибе боҙола)
|-
| colspan="2" |1 ғинуар 1873
| align="left" |[[Япония]]
|-
| colspan="2" |1885
| align="left" |[[Мьянма|Бирма (Мьянма)]]
|-
| colspan="2" |1 апрель 1889
| align="left" |[[Таиланд|Сиам (Таиланд)]] (Бангкок нигеҙләнгән ваҡыттан алып һәм 1 апрелдәге йыл башынан; 1913 йылда будда вафатынан йылдар хисабы индерелә; 1941 йылда йыл башы 1 ғинуарға күсерелә)
|-
| colspan="2" |1889
| align="left" |[[Лаос]]
|-
| colspan="2" |1 ғинуар 1896
| align="left" |Корея
|-
| colspan="2" |1 ғинуар 1912
| align="left" |[[Ҡытай Халыҡ Республикаһы]] (Миньго календары буйынса; граждандар һуғышы арҡаһында күсеү 1929 йылда тамамлана)
|-
|14 ноябрь 1912
|28 ноябрь 1912
| align="left" |[[Албания]]
|-
|11 май 1915
|25 май 1915
| align="left" |[[Литва]] (немец оккупацияһы аҫтында), [[Латвия]] (Курляндия -немец оккупацияһы аҫтында)
|-
|31 март 1916
|14 апрель 1916
| align="left" |[[Болгария]]
|-
|15 февраль 1917
|1 март 1917
| align="left" |[[Төркиә]] (румий календары һаҡланып ҡала, айырмаһы 564 йыл)
|-
|22 август 1917
|5 сентябрь 1917
| align="left" |[[Латвия]] (Лифляндия — немец оккупацияһы аҫтында)
|-
|31 ғинуар 1918
|14 февраль 1918
| align="left" |[[Совет Рәсәйе|РСФСР]], [[Эстония]]
|-
|15 февраль 1918
|1 март 1918
| align="left" |[[Украина]] (Украин халыҡ республикаһы)
|-
|17 апрель 1918
|1 май 1918
| align="left" |Кавказ аръяғы демократик федератив республика ([[Грузия]], [[Әзербайжан]] һәм [[Әрмәнстан]]
|-
|14 ғинуар 1919
|28 ғинуар 1919
| align="left" |[[Югославия]]
|-
|31 март 1919
|14 апрель 1919
| align="left" |[[Румыния]]
|-
|15 февраль 1923
|1 март 1923
| align="left" |[[Греция]]
|-
| colspan="2" |1 ғинуар 1926
| align="left" |[[Төркиә]]{{Sfn|Климишин|1990}} (румий календары буйынса йыл хисабынан григориан календарына күсеү)
|-
|17 сентябрь 1928
|1 октябрь 1928
| align="left" |[[Мысыр]]
|-
| colspan="2" |1949
| align="left" |[[Ҡытай Халыҡ Республикаһы]] (Миньго календары буйынса йыл хисабынан григориан календарына күсеү; Тайваньда Миньго календары һаҡланып ҡала)<ref name="bonesrocksstars" />
|-
| colspan="2" |1 октябрь 2016
| align="left" |[[Сәғүд Ғәрәбстаны]]
|}

=== Күсеү тарихы ===
[[Файл:Gregorianscher_Kalender_Petersdom.jpg|мини|Григориан календарын индереү. [[Рим|Римдағы]] [[Изге Пётр соборы|Изге Петр]] соборында рим папаһы Григорий XIII ҡәберендәге барельеф]]
[[Файл:William_Hogarth_028.jpg|мини|Уильям Хогарттың «Ҡайтарығыҙ беҙҙең ун бер көнөбөҙҙө!» картинаһы, 1755]]
[[Файл:Sovnarkom-Gregorian-Calendar-Decree-izo39.jpg|мини|Рәсәйҙә 1918 йылдың 26ғинуарында григориан календарын индереү тураһындағы Декрет ]]
[[Файл:Обращение_Гравицкого_к_населению_города_Харькова_и_приказ_по_гарнизону,_25_июня_1919_года.png|мини|1919 йылдың 25 июнендә Харьков ҡалаһының «аҡ» гарнизоны буйынса бойороҡ: григориан календарын бөтөрөү һәм юлиан календарына күсеүгә бәйле иртәгәге көндө 13 июнь көн итеп һанарға]]
[[Файл:Calendars_world_map.svg|мини|400x400пкс|Рәсми рәүештә календарҙың донъяның төрлө илдәрендә ҡулланыла. (Дини өлкәлә башҡа календарҙар ҡабул итеүе мөмкин)
{{Легенда|#008000;|Григориан календаре}}
{{Легенда|#008080;|Григориан календаре, әммә башҡа эра буйынса}}
{{Легенда|#ff0000;|Башҡа календарҙар}}
{{Легенда|#ff8000;|Григориан һәм милли календарҙарҙы параллель рәүештә ҡулланыу}}]]
1582 йылда Григориан календарына [[Испания]], [[Португалия]] (Испания провинцияһы булараҡ), [[Италия]], Польша-Литва Содружествоһы ([[Бөйөк Литва кенәзлеге|Бөйөк Литва]] һәм Польша герцоглығы), [[Франция]], Лотарингия.

1583 йыл аҙағына уларға [[Голландия]], [[Бельгия]], Брабант, Фландрия, [[Льеж]], Аугсбург, Трир, [[Бавария]], [[Зальцбург]], [[Регенсбург]], [[Австрия]] һәм Тироль өлөштәре ҡушыла. Ҡыҙыҡлы факт та күҙәтелә. Мәҫәлән, Бельгияла һәм Голландияла 1583 йылдың 1 ғинуары 1582 йылдың 21 декабренән һуң килә, һәм бөтә халыҡ шул йылда [[Раштыуа]] байрамын үткәрмәй ҡала<ref name="bonesrocksstars"/>.

1583 йылда Григорий XIII Константинополь патриархы Иремия II-гә яңы календарға күсеү тәҡдиме менән илселек ебәрә. 1583 йыл аҙағында Константинополь советында тәҡдим Пасха байрамының ҡануни ҡағиҙәләренә тап килмәй тип кире ҡағыла, ә яңы календарға эйәреүселәргә анафема иғлан ителә<ref>''Е. В. Пчелов, Ю. Э. Шустова''. [https://www.pravenc.ru/text/1319949.html#part_24 Календарь // Православная энциклопедия].</ref>.

1584 йылда Австрия григориан календарына күсеүҙе тамамлай, Швейцария күсә башлай (Люцерн, Ури, Швиз, Зуг, Фрайбург, Солотурн кантондары), Силезия, Вестфалия һәм Америкалағы испан колониялары.
XVI быуатта Швейцарияның католик өлөшө григориан календарына күсә, протестант кантондары 1753 йылда, ә һуңғыһы — Грисон 1811 йылда.

Ҡайһы бер осраҡтарҙа григориан календарына күсеү етди сыуалыштар менән оҙатыла. Мәҫәлән, 1584 йылда Польша короле Стефан Батори [[Рига]]ла яңы календарь индергәндә, урындағы сауҙагәрҙәр, 10 көнлөк шылыу уларҙың поставкалар срогын боҙа һәм ҙур юғалтыуҙарға килтерә, тип баш күтәрә. Баш күтәреүселәр Рига сиркәүен емерә һәм бер нисә муниципаль хеҙмәткәрҙе үлтерә. «Календарь сыуалыштарын» 1589 йылдың йәйендә генә баҫтыралар<ref>Всемирная история. Т. 11, С. 100—101. Минск: Литература, 1997.</ref>.

Григориан календарына күскән ҡайһы бер илдәрҙә юлиан хронологияһы уларҙың башҡа дәүләттәргә ҡушылыуы һөҙөмтәһендә тергеҙелә.

1752 йылдың 2 сентябрендә король Георг II ҡарары менән григориан календарына күскән Бөйөк Британияла датаны 10 көнгә түгел, ә 11 көнгә алға күсерергә тура килә, сөнки континенталь Европала яңы календарь көсөнә ингәндән һуң тотош бер быуат үтә, шулай итеп тағы бер өҫтәмә көн йыйыла<ref name="bonesrocksstars">{{Китап|автор=Крис Тёрни|часть=Изменчивый календарь|заглавие=Кости, скалы и звезды. Наука о том, когда что произошло|оригинал=Bones, Rocks and Stars: The Science of When Things Happened|ссылка=http://static.ozone.ru/multimedia/book_file/1002037746.pdf|издательство=Альпина нон-фикшн|allpages=240|isbn=978-5-91671-087-8, ISBN 978-0-230-55194-7|тираж=3000}}</ref>. 2 сентябрҙән һуң кинәт 14 сентябрь тыуа.

Подданныйҙар уларҙы олоғайтҡан ҡарар менән ҡәнәғәт булмайҙар. Илдә «Ун бер көнөбөҙҙө кире ҡайтарығыҙ!» лозунгыһы аҫтында протест акциялары күҙәтелә. Уильям Хогарттың «Һайлауҙар» серияһының бер гравюраһында тап ошо хәл күрһәтелә. Ҡайһы берҙә кеше ғүмерен өҙгән сыуалыштар булып ала, мәҫәлән, Бристоль ҡалаһында<ref name="bonesrocksstars"/>.

Яңы календарҙы индереү һалым йыйыусылар өсөн дә етди финанс эҙемтәләргә килтерә. 1753 йылда, григориан календарының беренсе тулы йылында, банкирҙар һалым түләүҙән баш тарта, сөнки улар өсөн элекке дата ғәҙәти була һәм улар 11 көн алдан һалым түләргә ризалашмайҙар. Һөҙөмтәлә финанс йылы Бөйөк Британияла 6 апрелдә генә башлана. Был дата 250 йыл элек булған ҙур үҙгәрештәрҙең символы булараҡ беҙҙең көндәргә тиклем һаҡланып ҡалған<ref name="bonesrocksstars"/>.

Швецияла 1700 йылдан алып 1740 йылға тиклем кәбисә көндәрен бөтөрөргә ҡарар итәләр. 1700 йылда беренсе кәбисә көнө бөтөрөлә. Һуңынан һуғыш башлана,һәм күсеү онотола. Шулай итеп, ил үҙенең швед календары буйынса йәшәй. 1711 йылда Карл XII быны урынһыҙ тип таный, һәм иҫке стилгә кире ҡайтырға һәм февраль айында 2 көн өҫтәргә ҡарар итә. Шуға күрә Швецила 1712 йылда февралдә 30 көн булы. 1753 йылда ғына яңы стиль индерелә. Шул уҡ ваҡытта 17 февралдән һуң кинәт 1 март барлыҡҡа килә.

Аляскалағы григориан календарына күсеү ғәҙәти булмаған, сөнки унда датаны үҙгәртеү датаны үҙгәртеү линияһын күсереү менән бергә алып барылған. Шуға күрә, 1867 йылдың 6 октябре йомаһынан һуң тағы ла бер йома барлыҡҡа килә — яңы стиль буйынса 1867 йылдың 18 октябрендә.

1872 йылда традицион лунисоларҙан григориан календарына күсеү тураһында ҡарарҙы Япония ҡабул итә, шуға күрә икенсе көндө,бишенсе Мэйдзи йылы ун икенсе айының 2 көнөнән һуң 1873 йылдың 1 ғинуары тура килә, һөҙөмтәлә Япония календары көнбайыштың эре державалары календарына (Рәсәйҙән тыш) тап килтерелә. Шуға ҡарамаҫтан, рәсми документтар бер үк ваҡытта нэнго системаһын ҡулланыуын дауам итә.

Корея григориан календарын 1896 йылдың 1 ғинуарында ҡабул итә, уны ҡабул итеүҙә Ю Кил-чун әүҙемлек күрһәтә. әүҙем ҡатнашты Ю Кил-чеунг<ref>''Peter H. Lee'', ed., Sourcebook of Korean Civilization: Vol. 2: From the seventeenth century to the Modern Period, [https://books.google.com/books?id=rhUm97beo2cC&pg=PA341 page 341].</ref>. Ҡабул ителгән календарь буйынса айҙар һаны билдәләнһә лә, 1895—1897 йылдарҙа Чосон династияһының беренсе йылындағы йылдар һанының иҫкесә һаналыуы дауам итә. 1896 йыл буйынса Григориан календары Чосондың 1392 йылына тап килә<ref>''Peter H. Lee'', ed., Sourcebook of Korean Civilization: Vol. 2: From the seventeenth century to the Modern Period, [https://books.google.com/books?id=rhUm97beo2cC&pg=PA382 page 382] and [https://books.google.com/books?id=rhUm97beo2cC&pg=PA520 page 520, note 13].</ref>. 1897 һәм 1910 йылдар араһында һәм 1948 йылдан алып 1962 йылға тиклем корея календаре дәүеренең башы ҡулланыла.1910 һәм 1945 йылдар араһында, [[Корея Халыҡ-Демократик Республикаһы|Корея]] [[Япония|япон]] хакимлығы аҫтында булғанда, япон хронологияһы ҡулланыла. 1945 йылдан 1961 йылға тиклем Көньяҡ Кореяла григориан календары б.б.т. 2333 йылда [[Кочосон]] дәүләтенә нигеҙ һалынған хронология менән берләштерелә. [[Корея Халыҡ-Демократик Республикаһы|Төньяҡ Кореяла]] 1997 йылдың 8 июленән яңы «Чучхе хронологияһы» ҡабул ителә, уның башы — 1912 йыл — [[Ким Ир Сен|Ким Ир Сендың]] тыуған йылы.

[[Ҡытай Республикаһы]] григориан календарын рәсми рәүештә 1912 йылдың 1 ғинуарында ҡабул итә, әммә континенталь Ҡытай хәрби диктатура осоронда төрлө календарҙар ҡулланыла. 1928 йылдың октябрендә Гоминьдан хакимлығы осоронда Милли хөкүмәт григориан календарын 1929 йылдың 1 ғинуарынан ҡулланырға ҡарар итә. Шуға ҡарамаҫтан, айҙарҙы нумерациялауҙа ҡытай традицияһы һаҡланып ҡалған, ә хронологияның башланыуы Ҡытай Республикаһын иғлан итеүҙең беренсе йылы — 1912 йыл тип билдәләнгән. Был система үҙен Ҡытай Республикаһының вариҫы тип һанаған [[Ҡытай Республикаһы|Тайваньда]] әле лә ҡулланыла.1949 йылда [[Ҡытай Халыҡ Республикаһы]] иғлан ителгәндән һуң ҡытай материгы григориан календарын ҡулланыуын дауам итә, әммә элекке хөкүмәт индергән нумерация һәм йылдар хисабы бөтөрөлә һәм, [[Совет Социалистик Республикалар Союзы|СССР-ҙа]] һәм көнбайыш илдәрендәге кеүек, Христос раштыуаһынан йылдар хисабы ҡабул ителә.

Рәсәйҙә совет власы контроле аҫтында булған территорияла григориан календары Халыҡ Комиссарҙары Советының 1918 йылдың 26 ғинуарындағы указы менән индерелә, уның буйынса 1918 йылдың 31 ғинуарынан һуң 14 февраль барлыҡҡа килә. Ваҡытлы хөкүмәт [[Октябрь революцияһы|ҡолатылғандан]] һуң барлыҡҡа килгән башҡа дәүләт берекмәләре контроле аҫтында булған элекке Рәсәй империяһы территорияларында яңы стиль рәсми рәүештә индерелгән даталар төрлөсә була. Мәҫәлән, Ваҡытлыса Себер хөкүмәте яңы стилде 1918 йылдың 31 авгусында үҙенең декретына ярашлы индерә һәм 1 октябрь көнөн 14 октябрь тип иғлан итә<ref>Настольный календарь на 1919 год. — Томск, Министерство народного просвещения, 1919. — С. 3.</ref>. Ә Рәсәй Көньяҡҡа большевиктар власы иғлан ителгәнгә тиклем иҫке стиль буйынса йәшәйҙәр

Шулай итеп, бер нисә илдә, шул иҫәптән Рәсәйҙә, 1900 йылғы календарҙа 29 февраль була.

Григориан календарға һуңғыларҙан булып Греция 1923 йылда<ref name="ethnos">[http://efimeris.nlg.gr/ns/pdfwin.asp?c=125&dc=01&db=03&da=1923 'Έθνος', 1 Μαρτίου 1923, σελ. 1: «Το νέον ημερολόγιον»]. В некоторых источниках приводится дата 23 марта 1924, являющаяся в действительности датой перехода [[Элладская православная церковь|Элладской православной церкви]] на [[новоюлианский календарь]].</ref>, [[Төркиә]] 1926 йылда һәм [[Мысыр]] 1928 йылда күсәләр<ref name="bonesrocksstars"/>. Башҡа ғәрәп илдәре граждандар тормошонда григориан календарына күсә, иң аҙаҡҡыһы булып [[Сәғүд Ғәрәбстаны]] күсә (2016)<ref>[https://www.economist.com/middle-east-and-africa/2016/12/15/saudi-arabia-adopts-the-gregorian-calendar Saudi Arabia adopts the Gregorian calendar]</ref>.

Григориан календарында әлегә тиклем [[Эфиопия]] (был илдә эфиоп календары ҡулланыла)<ref name="bonesrocksstars"/>, [[Иран]] һәм [[Афғанстан]] (иран календары), [[Непал]] (непал календары) күсмәгән.

1923 йылдан алып урындағы православие сиркәүҙәренең күпселеге, Рус, Иерусалим, Грузин, Серб һәм Афон сиркәүҙәренән тыш, григориан календарына оҡшаш һәм уның менән 2800 йылға тиклем тап килгән яңы юлиан календарын ҡабул итә. Шулай уҡ формаль рәүештә был яңылыҡ Мәскәү мәхәлләләренең барыһы тарафынан да тиерлек ҡабул ителһә лә, дөйөм алғанда Сиркәүҙә аңлашылмаусанлыҡтар тыуҙыра, шуға күрә 8 ноябрҙә үк Патриарх Тихон «сиркәү ҡулланыуына яңы стиль индереүҙе ваҡытлыса кисектереп торорға» бойора. Шулай итеп, Рәс православие сиркәүендә яңы стиль барыһы 24 көн ғәмәлдә була.

[[Таиланд]]та тай ҡояш календары ҡабул ителгән, ул григориан календары булып тора, әммә башҡа хронология менән. Беҙҙең дәүер хронологияһы һәм милли хронология Ҡытай Республикаһында (Тайвань) (Минго календары), КХДР (Юче календары), [[Япония]]ла (идаралыҡ девиздары буйынса хронология) параллель рәүештә ҡулланыла..

1948 йылда Мәскәү православие сиркәүҙәре конференцияһында Пасханы, күскән байрамдар кеүек үк, Александр пасхалияһы буйынса (юлиан календары буйынса) иҫәпләргә, ә күсмәй торғандар — урындағы сиркәү календары буйынса хисаплана.

== Пролептик календарь ==
Григориан календар ингәнгә тиклем даталарҙы билдәләү өсөн ҡулланылған календарь пролептик тип исемләнә. Мәҫәлән, беҙҙең эраға тиклемге даталарҙы билдәләү өсөн беҙҙең эраға тиклем 45 йылдың 1 ғинуарында индерелгән [[юлиан календары]] ҡулланыла{{Sfn|Климишин|1990|с=308—318}} — тимәк, унан алдағы даталар пролептик юлиан календары буйынса билдәләнә. Юлиан календары ҡулланылмаған төбәктәрҙә ваҡиғаларҙың датаһын билдәләү өсөн 1582 йылдың 15 октябрендә григориан календары индерелгәнгә тиклем пролептик григориан календары ҡулланыла, ваҡиғалар даталары григориан календары ҡағиҙәләре буйынса билдәләнә.

== Аустерлиц янындағы алыш ==
Григориан һәм юлиан календарҙары араһындағы айырма Австрия һәм Рәсәй армияһының 1805 йылдағы берлектәге ғәмәлдәрендәге хатаға сәбәпсе булған тип иҫәпләнә, был [[Аустерлиц янындағы һуғыш|Аустерлицта союздаштарҙы тар-мар итеүҙә]] ҙур роль уйнай<ref>{{Cite web|author=Lord Robertson|authorlink=George Robertson, Baron Robertson of Port Ellen|title=Prospects for NATO–Russian relations|publisher=NATO|url=http://www.nato.int/docu/articles/2000/a000501a.pdf|format=.pdf|accessdate=2013-04-30|lang=en|archiveurl=https://www.webcitation.org/6GVyJdlig?url=http://www.nato.int/docu/articles/2000/a000501a.pdf|archivedate=2013-05-10}}</ref><ref>{{Китап|заглавие=The Campaigns of Napoleon|издательство=Scribner|место=New York|страницы=383|часть=From the Rhine to the Danube|isbn=0-02-523660-1|ref=Chandler|автор=[[David G. Chandler|Chandler, David G]]|год=1973}}{{Ref-en}}</ref>.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
[[Юлиан календары]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр|2}}

== Әҙәбиәт ==
{{refbegin|2}}
* {{ВТ-ЭСБЕ|Календарь}}
* {{Книга:История календаря и хронология}}
* {{Книга:Вечные календари}}
* {{Книга:Календарь: прошлое, настоящее, будущее}}
* {{Книга:Время и календарь}}
* {{Книга:Календарь и хронология|98—105, 300—312}}
* {{Книга:Нить времён}}
* [http://www.hls-dhs-dss.ch/textes/d/D12812.php Kalender. Historischer Lexikon der Schweiz]{{de icon}}.
* Barsoum, Ignatius A. (2003). ''The Scattered Pearls''. Piscataway: Georgias Press.
* Blackburn, B. & Holford-Strevens, L. (1999). ''The Oxford Companion to the Year''. Oxford University Press. {{ISBN|0-19-214231-3}}.
* Blackburn, B. & Holford-Strevens, L. (2003). ''The Oxford Companion to the Year: An exploration of calendar customs and time-reckoning'', Oxford University Press.
* Blegen, Carl W. (n.d.). [https://nataliavogeikoff.com/2013/12/25/an-odd-christmas-or-the-christmasless-year-of-1923-in-greece/ «An Odd Christmas»]. Posted with an introduction by Natalia Vogeikoff-Brogan on 25 December 2013. ''From the Archivist’s Notebook'' retrieved 1 April 2018.
* Borkowski, K. M., (1991). [http://articles.adsabs.harvard.edu//full/1991JRASC..85..121B/0000125.000.html «The tropical calendar and solar year»], ''J. Royal Astronomical Soc. of Canada'' 85(3): 121—130.
* Carabias Torres, A. M. (2012). ''Salamanca y la medida del tiempo.'' Salamanca: Ediciones Universidad de Salamanca.
* Coyne, G. V., Hoskin, M. A., Pedersen, O. (Eds.) (1983). ''[https://archive.org/details/GregorianReformOfTheCalendar Gregorian Reform of the Calendar: Proceedings of the Vatican Conference to Commemorate its 400th Anniversary, 1582—1982]''. Vatican City: Pontifical Academy of Sciences, Vatican Observatory (Pontificia Academia Scientarum, Specola Vaticana).
* Duncan, D. E. (1999). ''Calendar: Humanity’s Epic Struggle To Determine A True And Accurate Year''. HarperCollins. {{ISBN|9780380793242}}.
* [[Jean Meeus|Meeus, J.]] & Savoie, D. (1992). [http://adsabs.harvard.edu/abs/1992JBAA..102...40M The history of the tropical year]. ''Journal of the British Astronomical Association'', 102(1): 40—42.
* Morrison, L. V. & Stephenson, F. R. (2004). [http://adsabs.harvard.edu/abs/2004JHA....35..327M Historical values of the Earth’s clock error ΔT and the calculation of eclipses]. ''Journal for the History of Astronomy'' Vol. 35, Part 3, No. 120, pp. 327—336.
* Moyer, Gordon (May 1982). «The Gregorian Calendar». ''Scientific American'', pp. 144—152.
* Moyer, Gordon (1983). [http://articles.adsabs.harvard.edu/cgi-bin/nph-iarticle_query?journal=grc..&year=1983&volume=book&page_ind=181 «Aloisius Lilius and the ''Compendium Novae Rationis Restituendi Kalendarium''»]. In Coyne, Hoskin, Pedersen (1983), pp. 171—188.
* Pattie, T.S. (1976) [http://www.bl.uk/eblj/1976articles/pdf/article3.pdf «An unexpected effect of the change in calendar in 1752»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20211109115957/http://www.bl.uk/eblj/1976articles/pdf/article3.pdf |date=2021-11-09 }}. ''British Library Journal''.
* Pedersen, O. (1983). [http://articles.adsabs.harvard.edu/cgi-bin/nph-iarticle_query?journal=grc..&year=1983&volume=book&page_ind=34 «The Ecclesiastical Calendar and the Life of the Church»]. In Coyne, Hoskin, Pedersen (eds), ''Gregorian Reform of the Calendar: Proceedings of the Vatican Conference to Commemorate its 400th Anniversary''. Vatican City: Pontifical Academy of Sciences, Specolo Vaticano, pp. 17—74.
* Richards, E. G. (1998). ''Mapping Time: The Calendar and its History''. Oxford U. Press.
* Richards, E. G. (2013). «Calendars». In S. E. Urban and P. K. Seidelmann (eds.), ''Explanatory Supplement to the Astronomical Almanac'' (pp. 585—624). Mill Valley CA: University Science Books. {{ISBN|978-1-891389-85-6}}
* Seidelmann, P. K. (Ed.) (1992). ''Explanatory Supplement to the Astronomical Almanac.'' Sausalito, CA: University Science Books.
* Swerdlow, N. M. (1986). [http://adsabs.harvard.edu/abs/1986JHA....17..109S The Length of the Year in the Original Proposal for the Gregorian Calendar]. ''Journal for the History of Astronomy'' Vol. 17, No. 49, pp. 109—118.
* Walker, G. W. «[http://adsabs.harvard.edu/full/1945PA.....53..218W Easter Intervals]». ''Popular Astronomy'' June 1945, Vol. 53, pp. 162—178, 218—232.
* Ziggelaar, A. (1983). [http://articles.adsabs.harvard.edu/cgi-bin/nph-iarticle_query?journal=grc..&year=1983&volume=book&page_ind=209 «The Papal Bull of 1582 Promulgating a Reform of the Calendar»]. In Coyne, Hoskin, Pedersen (eds), ''Gregorian Reform of the Calendar: Proceedings of the Vatican Conference to Commemorate its 400th Anniversary''. Vatican City: Pontifical Academy of Sciences, Specolo Vaticano, pp. 201—239.
{{refend}}

== Һылтанмалар ==
* [https://web.archive.org/web/20130417082816/http://direct-time.com/index.php?id=12 Перевод дат григорианского календаря в другие календари]
* [https://web.archive.org/web/20070616035028/http://calendar.x0.ru/systems/grigorian Григорианский календарь]
* [http://www.wdl.org/ru/item/2837/?ql=rus&a=-8000&b=2010&c=PE&r=LatinAmericaCaribbean&view_type=gallery «Прагматика» на десять дней в году]
* [http://www.bibliotekar.ru/calendar/25.htm История календаря. Календарная поправка на стиль]
[[Категория:1582 йылда барлыҡҡа килгәндәр]]
[[Категория:Википедия:Статьи, требующие конкретизации]]
[[Категория:Григориан календары]]