Дары битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

[[Рәсем:N110 ruuti.jpg|thumb|Төтөнһөҙ нитроцеллюлоза дарыһы N110]][[Рәсем:Reload Cartridge Example 3.jpg|thumb|Төтөнһөҙ дарылы патрон]]
'''Дары''' — юғары баҫымлы газдар барлыҡҡа килтереп [[кислород]]һыҙ янырға һәләтле күп компонентлы шартлатҡыс ҡушылма, снаряд, ракета һәм пуля атыу өсөн файҙаланылған [[Шартлаусы матдәләр|шартлатҡыс матдә]]; кислородһыҙ тирәлектә, йылылыҡ һәм газ һымаҡ продукттар бүлеп сығарып, тотороҡло яныуға һәләтле, энергиялы ҡаты системалар. Дарының тышҡы оксидлаштырғыстарҙан башҡа ғына яныу һәләте улар составында бер юлы яғыулыҡ һәм оксидлаштырғыс (мәҫәлән нитроэфирҙар, кислородтан тыш, галоген атомдары ла кергән ҡушылмалар) булыу менән бәйләнгән. Тәбиғәте буйынса дарылар шартлатҡыс матдәләргә, дөрөҫөрәге, шартламайынса йәки детонацияланмайса тотороҡло яныуға һәләтле булған атҡыс шатлатҡыс матдәләр класына керә. Дары түбәндәге төрҙәргә бүленә: ракета, баллистика, артиллерия, миномёт өсөн; атыу ҡоралы, торпеда миналары, идара ителеүле бомбалар өсөн; магнитогидродинамик генераторҙар, оборона техникаһы өлгөләре өсөн плазмалылар; халыҡ хужалығының нефть сығарыуҙы интенсивлаштырыу, аусылыҡ, башҡа өлкәләре өсөн һ.б. дары үлсәмдәре һәм геометрик формалары төрлө (пластиналар, бөртөк һәм бер йәки бер нисә каналлы көпшә, бер йәки күп каналлы шашка һ.б.) булған элементтарҙан тороусы ҡоролмалар (зарядтар) рәүешендә ҡулланыла.

== Тарихы ==
Дарының беренсе вәкиле [[калий селитраһы]], [[күмер]] һәм [[көкөрт]]төң 75:15:10 нисбәтендәге механик ҡушылмаһы — төтөнлө дары булып тора. Бындай составтағы ҡатышма күптән уҡ яндырыу һәм емереү сараһы итеп файҙаланылған, тигән фекер йәшәй. Шулай ҙа матди һәм яҙма иҫбатлауҙар табылмаған. Тәбиғәттә селитра йыш осрай, ә дары өсөн кәрәкле калий селитраһы бөтөнләй осрамай.

[[Ҡытай]]ҙа дары эшләү рецепты [[1044]] йылда барлыҡҡа килә. Дарының иртәрәк эшләнеүе лә ихтимал, ҡайһы бер тарихсылар дарыны уйлап табыусы — [[II быуат]]та йәшәүсе Вэй Боян, тип иҫәпләй.<ref name="развитие"/>

Дары өсөн кәрәкле [[Калий селитраһы|калий селитраһын]] алыу ҡатмарлы [[технология|технологик]] алымдар талап итә. Калий селитраһын етештереү [[XV быуат|XV]] —[[XVI быуат]]та [[химия]] үҫеш алғас ҡына мөмкин була. Сағыштырмаса өҫтө юғары булған [[углерод]] материалдарын алыу ҙа, [[тимер металлургияһы]] үҫеш алғас мөмкин булған. Пиротехник үҙенсәлеге булған органика һәм тәбиғи селитра ҡатнашмаһын дары урынына ҡулланыу мөмкин һанала.

Утлы атыу ҡоралында беренсе тапҡыр төтөнлө дары ҡулланыла, ул 2 быуатта Ҡытайҙа уйлап табылған, тип фаразлана. Европала, шул иҫәптән [[Рәсәй]]ҙә, дарыны 14 быуатта ҡуллана башлайҙар һәм ул 500 йыл дауамында хәрби өлкәлә һәм халыҡ хужалығында файҙаланыла торған берҙән-бер шартлатҡыс матдә була. 

Дарыны беренсе уйлап табыусы монах Бертольд Шварц булған, тип иҫәпләнә.
Төтөнлө дарының атыу үҙенсәлеге һуңыраҡ билдәле була һәм ут атыу ҡоралы үҫешенә сәбәпсе була. [[Европа]]ла һәм [[Рәсәй]]ҙә [[XIII быуат]]тан уҡ билдәле һәм [[XIX быуат]] ураһына тиклем берҙән бер шартлатҡыс матдә булып ҡала.

Пироксилинлы дарыны беренсе тапҡыр Францияла 1884 йылда П. Вьель уйлап таба, баллистик дарыны 1888 йылда Швецияла А. Нобель тәҡдим итә, төтөнһөҙ дары 1889 йылда [[Рәсәй]]ҙә З.В. Калачёв тарафынан уйлап табыла. 

Нитроцеллюлоза дарыһы һәм башҡа көслө [[Шартлаусы матдәләр|шартлатҡыстар]] уйлап табылғас, төтөнлө дары әһәмиәтен юғалта.
[[1884]] йылда П. Вьел [[Франция]]ла пироксилин дарыһын уйлап таба, [[Швеция]]ла [[Альфред Нобель]] [[1888]] йылда баллистик дарыны аса. Кордит дарыһы [[XIX быуат]] аҙағында [[Бөйөк Британия]]ла эшләнә.

Ракета снарядтары өсөн баллистик дары ҡоролмалары беренсе тапҡыр 1930 йылдарҙа СССР-ҙа эшләнә һәм Бөйөк Ватан һуғышында ҡулланыла («Катюша» гвардия миномёттары). Реактив двигателдәр өсөн яңы составтағы ҡатнашмалы дары һәм уларҙан ҡоролмалар 1940 йылдарҙың икенсе яртыһында башта АҠШ-та, унан һуң башҡа илдәрҙә лә эшләнә башлай.
[[Икенсе бөтә донъя һуғышы|Бөйөк Ватан һуғышы]] йылдарында реактив снарядтарҙа уңышлы ҡулланылған баллистик дары [[XX быуат]]тың 30-сы йылдарында [[СССР]]-ҙа эшләнә.

Дарыны артабанғы камиллаштырыу уның техник характеристикаһын яҡшыртыу, махсус яңы рецептуралар эшләү йүнәлешендә алып барыла.

== Составы һәм етештереү ==
Ҡара дары, ҡағиҙә булараҡ, өс компоненттан тора: селитра, күмер һәм көкөрт. Дары янғанда нитрат күмер яндырыу өсөн кислород бирә; көкөрт — күмер-селитра ҡатнашмаһын цементлай. Бынан тыш, тоҡандырыу температураһы күмергә ҡарағанда түбәнерәк булған көкөрт дары тоҡандырыу процесын тиҙләтә.[9]

Ғәҙәттә, дары эшләү өсөн калий селитраһы (калий нитратыы) алына, сөнки башҡа селитралар менән сағыштырғанда гигроскопик түгел (мәҫәлән, натрий селитраһы). Нитрат юғары дәрәжәлә таҙа булырға тейеш — 99,8 %; 1920-се йылдарҙың совет стандарттары буйынса натрий селитраһының 0,03 проценттан юғары булмауы рөхсәт ителә. Шулай уҡ хлор ҡушылмаларын натрий хлориды 0,03 %-тан артыҡ булмаһа өсөн ҡулланырға рөхсәт ителә[1].

[[Чили]]ҙа, [[Һиндостан]]да һәм башҡа илдәрҙә калий селитраһының бай ятҡылыҡтары интенсив рәүештә үҙләштерелә. Әммә оҙаҡ ваҡыт дары эшләү өсөн  тоҙ яһалма рәүештә — ''селитряниция'' ысулы менән дә алына. Был төҙөлөш сүп-сары, [[эзбизташ]], [[мергель]] менән ҡатнаш үҫемлек һәм хайуан сүп-сарынан торған өйөмдәр була. Серегән ваҡытты барлыҡҡа килән [[аммиак]] нитрифлана һәм тәүҙә азотлы кислотаға, ә һуңынан [[азот кислотаһы]]на әүерелә.
Азот кислотаһы эзбизташ менән реакцияға инеп кальций нитратын Ca(NO<sub>3</sub>)<sub>2</sub> барлыҡҡа килтерә һәм {{comment|һелтеле һыу менән|выщелачивани}} йыуылып алына. [[Поташ]]тан торған ағас көлө өҫтәгәндән һуң кальций карбонаты CaCO<sub>3</sub> төпкә ултыра һәм калий нитраты барлыҡҡа килә<ref>[https://chem21.info/info/584754/ Селитряницы]</ref>.

: <math>\mathsf{Ca(NO_3)_2 + K_2CO_3 \rightarrow 2KNO_3 + CaCO_3\downarrow}</math>
Дары өсөн составында [[углерод]] 80-90 % булырға тейеш, ыҫмалаһыҙ ағас төрҙәренән  пиролиз ярҙамында алына; ыҫмала ағасын ҡулланыу дары үҙенсәлектәренә насар йоғонто яһай, ә ылыҫлы төрҙәр күмер барлыҡҡа килтермәй. Әммә ылыҫлы утын яныу процесын башлап ебәреү өсөн ҡулланыла. [[XIX быуат]]ҡа тиклем күмер соҡорҙа яндырыла, был үҙенсәлеге буйынса бер төрлө продукт алырға мөмкинлек бирмәй. [[Пиролиз]] процессын индергәс кенә юғары сортлы күмер етештерелә башланы.
Теге йәки был өлкәлә ағас булыуына һәм күмер сығарыу мөмкинлегенә ҡарап, дары етештереү  өсөн урындағы талаптар барлыҡҡа килә, сөнки нәҡ ағастың сифаты һәм күмер яндырыу дәрәжәһе дарының сифатын билдәләй. Күмерҙең ҡыҙҙырыу дәрәжәһе ни тиклем түбән булһа, уның яныу тиҙлеге лә шул тиклем түбәнерәк була, был һәр ваҡыт кире фактор булып тора. Күмерҙә таҙа углерод миҡдары 75-80 проценттан кәм булмаҫҡа тейеш; билдәле булыуынса, дарыла күмер миҡдары кәмегәндә уның яныу тиҙлеге арта, әммә күмерҙә углеродтың проценты артыу менән ул кәмей бара.
Һунар дарыһында селитраның миҡдары бер аҙ арта, мәҫәлән, француз һәм немец һунар дарыһы 78 % селитра, 10 % көкөрт һәм 12 % күмер була. "Шахта" сорттары (шартлатыу өсөн), киреһенсә, көкөрт һәм күмер күберәк була; Мәҫәлән, [[Рәсәй]]ҙә 66,6 % селитра, 16,7 % көкөрт һәм 16,7 % күмер ҡатнашмаһы ҡулланыла<ref name="химики"/>. [[XIX быуат]]та иң ябай [[ракета]]ларҙа ҡулланылған дарыла селитра миҡдары артырыу  юғары импульс бигән. Киреһенсә, селитра миҡдары кәмегәндә был күрһәткес түбәнәйгән.<ref name="развитие3"/>

== Ҡарағыҙ ==
== Иҫкәрмәләр ==
{{примечания
|refs=
<ref name="развитие">{{cite web|url=http://www.russkyformat.ru/dimnii_porokh.html|title=Дымный порох|author=|publisher=История ракетной техники|datepublished=|accessdate=2012-11-30|lang=|description=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130425130103/http://www.russkyformat.ru/dimnii_porokh.html|archivedate=2013-04-25|deadlink=yes}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130425130103/http://www.russkyformat.ru/dimnii_porokh.html |date=2013-04-25 }}</ref>
<ref name="химики">{{cite web|url=http://chemistry-chemists.com/N4_2011/P4/ChemistryAndChemists_4_2011-P4-1.html|title=Черный порох, ч.1|author=И. Н. Григорьев|publisher=Химия и химики|datepublished=|accessdate=2012-11-30|lang=|description=№4, 2011}}</ref>
<ref name="развитие3">{{cite web|url=http://www.russkyformat.ru/dimnii_porokh/3.html|title=Дымный порох|author=|publisher=История ракетной техники|datepublished=|accessdate=2012-11-30|lang=|description=|archiveurl=https://archive.today/20130417182812/http://www.russkyformat.ru/dimnii_porokh/3.html|archivedate=2013-04-17|deadlink=yes}}{{Недоступная ссылка|date=October 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>
|25em}}

== Сығанаҡтар ==
* [http://tatarile.org/maglumat/ Татар энциклопедияһы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131207140810/http://tatarile.org/maglumat |date=2013-12-07 }} {{Ref-tt}}
* Советская военная энциклопедия, М., 1978. {{ref-ru}}
* [http://www.weaponplace.ru/poroh.php Дары барлыҡҡа килеү тарихы] {{ref-ru}}

[[Категория:Шартлаусы матдәләр]]
[[Категория:Ҡорал]]