Джеймс Максвелл битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Һайланған мәҡәләләргә кандидат}}
{{Ук}}
'''Джеймс Клерк Максвелл''' ({{lang-en|James Clerk Maxwell}}; [[13 июнь]] [[1831 йыл]] — [[5 ноябрь]] [[1879 йыл]]; [[Шотландия|шотланд]] [[физика|физигы]], [[математика|математик]] һәм [[механика|механик]]. Уның иң оло ҡаҙанышы — Максвелл тигеҙләмәләре исеме аҫтында билдәле тигеҙләмәләрҙе төҙөп, [[электр]], магнетизм һәм оптикалағы бығаса бәйһеҙ булған күҙәтеүҙәрҙе, тәжрибәләрҙе һәм тигеҙмәләрҙе тулайым бер теорияға берләштереүе.

Ул шулай уҡ ''газдарҙың кинетик теорияһын'' нигеҙләүселәрҙең береһе, ''төҫлө фотография'' ҡағиҙәләренең авторы.

== Тормошо һәм ижады ==

=== Cығышы һәм йәшлеге. Тәүге фәнни эштәре (1831—1847) ===
Джеймс Максвелл Пениквиктағы Клерк тигән боронғо шотланд нәҫеленә ҡарай (ингл. <span lang="en" style="font-style:italic;">[[:en:Penicuik|<span title="Penicuik — версия статьи «Пениквик» на английском языке">Penicuik</span>]]</span><span>)</span>. Уның атаһы Джон Максвелл Клерк, көньяҡ Шотландиялағы Миддлби имениеһы хужаһы була. Ул Эдинбург университетын тамамлай һәм адвокаттар коллегияһы ағзаһы була, әммә юриспруденция менән мауыҡмай, буш ваҡытын фән һәм техника менән шөғөлләнеүгә бағышлай, Эдинбург король йәмғиәте ултырыштарына тамашасы булараҡ йөрөй. [[1826 йыл]]да ул Фрэнсис Кейға өйләнә (''Frances Cay''). Френсис Адмиралтейский суд судьяһы ҡыҙы була, биш йылдан һуң уларҙың улдары тыуа<ref name="Карцев10">{{Китап|автор=В. П. Карцев.|заглавие=Максвелл|ссылка=http://eqworld.ipmnet.ru/ru/library/books/Karcev1974ru.djvu|место=М.|издательство=Молодая гвардия|год=1974|страницы=10—13}}</ref>.

Улдары тыуғандан һуң ғаилә [[Эдинбург]]тан Миддлбиға күсә, бында яңы өй һалалар һәм уға Гленлэр тигән исем бирәләр (''[[:en:Glenlair|Glenlair]]'', йәғни «туғайҙағы өң»). Джеймс Максвеллдың бала сағы ошонда үтә. Әсәһе йәшләй яман шеш сиренән вафат була. Тәбиғәткә яҡын йәшәү Джеймсты сыныҡтыра, ул тәбиғәтте күҙәтергә ярата, уның «ғилми уйынсыҡтары» (мәҫәлән, «магик диск» — элгәре кинематограф<ref name="Long1688">{{Мәҡәлә|автор=M. S. Longair.|заглавие=Maxwell and the science of colour|ссылка=http://rsta.royalsocietypublishing.org/content/366/1871/1685.abstract|издание=Philosophical Transactions of the Royal Society A|год=2008|volume=366|номер=1871|pages=1688—1689}} В [[1861 йыл|1861 году]] Максвелл создал усовершенствованный вариант этого устройства, который хранится в Кавендишской лаборатории.</ref>, күк көмбәҙе моделдәре, волчок-«иблес» һ. б.) күп була. Малайға ун йәшлек сағында уҡытыусы яллайҙар, тик бының файҙаһы булмай. [[1841 йыл]]да ул атаһының ҡәрендәше Изабелла янына Эдинбург ҡалаһына китә. Бында ул Эдинбург академияһы тип аталған мәктәптә уҡый башлай (''[[:en:Edinburgh Academy|Edinburgh Academy]]''). Мәктәптә [[Латин теле|латин]], [[Грек теле|грек]] һәм [[инглиз теле]], рим әҙәбиәте һәм Изге Яҙмалар<ref name="Карцев13">{{Китап|автор=В. П. Карцев.|заглавие=Максвелл|страницы=13—16, 20—26, 32}}</ref> өйрәнеүгә күп ваҡыт бүленә.
[[Файл:Edinburgh_Academy_frontage.jpg|справа|мини|Эдинбург академияһы]]
Башта Максвелл уҡыу менән бик ҡыҙыҡһынмай, бер аҙҙан тырышып уҡый башлай. Ул ваҡытта [[геометрия]] менән мауыға, ҡатырғанан [[күпҡыр]]лы фигуралар яһай. Рамзай Хейҙың этруск сәнғәте тураһында лекцияларынан һуң геомертик фигуралар матурлығын нығыраҡ аңлай башлай. Максвелл овалдар төшөрөү ысулын уйлап таба. Булавка, еп, ҡәләм ҡулланып, ул бер нисә фокустан торған түңәрәктәр, эллипстар, овалдар төҙөй. Был эш һөҙөмтәһе тураһында профессор Джеймс Форбс Эдинбург король йәмғиәте ултырышында һөйләй һәм һуңынан ул үҙенең "Хеҙмәттәр"ендә баҫтырып сығара. Мәктәптә Максвелл буласаҡ билдәле филолог-классицист, Максвеллдың биографы Льюис Кемпбелл (ингл. <span lang="en" style="font-style:italic;">[[:en:Lewis Campbell (classicist)|<span title="Lewis Campbell (classicist) — версия статьи «Кемпбелл, Льюис» на английском языке">Campbell Lewis</span>]]</span><span>)</span> һәм киләсәктә күренекле математик Питер Гатри Тэт<ref name="Карцев46">{{Китап|автор=В. П. Карцев.|заглавие=Максвелл|страницы=46—51, 55}}</ref> менән дуҫлаша.

=== Эдинбург университеты. Фотоһығылмалыҡ (1847—1850) ===
[[Файл:Edinburgh_University_1827.jpg|слева|мини|XIX быуат башында Эдинбург университеты]]
[[1847 йыл]]дың ноябрь айында Максвелл Эдинбург университетына уҡырға инә. Бында ул физик Форбс, математик Филип Келланд, философ Уильям Гамильтон кеүек уҡытыусыларҙа уҡый; был фәндәр менән ныҡлы ҡыҙыҡһына, оптика, химия, магнетизм буйынса тәжрибәләр үткәрә башлай. 1847 йылдың яҙында ул билдәле шотланд физигы Уильям Николь менән таныша, физик уға үҙе уйлап сығарған ике приборҙы бүләк итә (Николь призмалары). Максвелл һығылмалыҡ теорияһының (теория упругости) яңы законлылығын аса. Улар ҡыуыш цилиндр эсендә көсөргәнеш хәл тураһында 14 мәсьәләне сисә, фотоупругость методын үҫтереүгә ур өлөш индерә. Был эҙләнеүҙәр һөҙөмтәһе [[төҙөлөш механикаһы]] өсөн бик мөһим була. Максвелл 1850 йылда Эдинбург король йәмғиәте ултырышында был эштәре тураһында һөйләй. Уның фәнни эштәренең мөһим булыуын таныу шулай башлана<ref name="Карцев57">{{Китап|автор=В. П. Карцев.|заглавие=Максвелл|страницы=57, 62—68, 70—71}}</ref><ref name="Кляус342">{{Мәҡәлә|автор=Е. М. Кляус.|заглавие=Джемс Клерк Максвелл|автор издания=Дж. К. Максвелл.|издание=Статьи и речи|ссылка=http://eqworld.ipmnet.ru/ru/library/books/Maksvell1968ru.djvu|место=М.|издательство=Наука|год=1968|страницы=342—343}}</ref>.

=== Кембридж (1850—1856) ===

==== Университетта уҡыған йылдар ====
1850 йылда Максвелл [[Кембридж университеты]]на уҡырға китә. Кембриджда ул иң арзан Питерхаус колледжына уҡырға инә. Ләкин Максвелл бындағы уҡыу программаһы менән ҡәнәғәт булмай, бынан тыш прфессорҙар Джеймс Форбс менән Уильям Томсон (лорд Кельвин) уға Тринити-колледжға уҡырға барырға кәңәш бирә. Беренсе семестрҙан һуң атаһы Джеймсты Тринити колледжға күсерергә риза була<ref name="Карцев72">{{Китап|автор=В. П. Карцев.|заглавие=Максвелл|страницы=72—73, 76, 79—82}}</ref>.
[[Файл:Great_Gate,_Trinity_College,_Cambridge_(inside).jpg|справа|мини|Ҙур ҡапҡа (''Great Gate''). Тринити-колледж]]
[[1852 йыл]]да Максвелл Тринити колледж степендиаты булып китә. Бында ул күп уҡый, Джордж Стокс лекцияларына һәм Уильям Хопкинс семинарҙарына йөрөй, яңы дуҫтар таба, шиғырҙар яҙыштыра. Максвелл университеттың интеллектуаль тормошонда әүҙем ҡатнаша. Ун иң тәрән, оригиналь идеялар уйлап сығарған ун ике кешенән торған "апостолдар клубы"на инә.<ref name="Карцев37">{{Китап|автор=В. П. Карцев.|заглавие=Максвелл|страницы=37, 85, 87—92}}</ref><ref name="Нивен17">{{Мәҡәлә|автор=У. Нивен.|заглавие=Жизнь и научная деятельность Дж. К. Максвелла|автор издания=Дж. К. Максвелл.|издание=Материя и движение|ссылка=djvuru.512.com1.ru:8073/WWW/5b57e557c16e1bd749f187007168c360.djvu|место=М.—Ижевск|издательство=РХД|год=2001|страницы=17—18}}</ref>. Джеймс иртәнге етенән киске бишкә тиклем уҡый, эшләй, шунан йоҡларға ята, унынсы яртынан төнгө икегә тиклем уҡый<ref name="Карцев82">{{Китап|автор=В. П. Карцев.|заглавие=Максвелл|страницы=82—83}}</ref>, ярты сәғәт коридор буйлап йүгереп йөрөй һәм йоҡларға ята.<blockquote class="ts-Начало_цитаты-quote">
Был осорға уның дини һәм философик ҡараштары нығынған була. Максвелл атаһы йөрөгән пресвитериан сиркәүенә һәм апаһы Изабелла йөрөгән епископ сиркәүенә лә йөрөй. Уға теолог Фредерик Денисон Мористың (Эшселәр колледжына нигеҙ һалыусы) христиан социализмы оҡшай, ләкин ул бик диндар булмай. Максвелл кистәрен Эшселәр колледжында лекциялар уҡый.
</blockquote>[[1854 йыл]]дың ғинуарында Максвелл математиканан өс баҫҡыслы имтихан бирә (''[[:en:Cambridge Mathematical Tripos|Mathematical Tripos]]'') һәм бакалавр дәрәжәһен ала. Киләһе математиканан яҙма тикшеренеүҙәр буйынса имтиханда ул Стокс теоремаһын иҫбатлай. Эдвард Раус<ref name="Карцев102">{{Китап|автор=В. П. Карцев.|заглавие=Максвелл|страницы=102—105}}</ref> менән Максвелл Смит премияһына лайыҡ була.

==== Төҫтәр теорияһы ====
[[Файл:YoungJamesClerkMaxwell.jpg|справа|мини|24 йәшлек Максвелл]]
Имтихандарҙан һуң Максвелл Кембриджда профессор дәрәжәһен алыр өсөн тороп ҡала. Ул мөхәррир тәҡдиме буйынса оптиканан китап яҙа башлай, Челентхем-колледжда студенттарҙан имтихан ала һәм башҡа эштәр менән була<ref name="Карцев105">{{Китап|автор=В. П. Карцев.|заглавие=Максвелл|страницы=105—108, 112—113}}</ref>.

Кембриджда ул бесәйҙең бейектән ҡолағанда дүрт тәпәйенә төшөүен өйрәнеү буйынса шаян эксперименттар үткәрһә лә, был осорҙа ул төҫтәр теорияһы менән ныҡлап ҡыҙыҡһына. [[Исаак Ньютон]] төп төҫтәр тип ете төҫтө атай. Максвелл Томас Юнг кеүек өс төп төҫ бар тип иҫәпләй (төҫтәр айырыу кеше организмындағы физиологик процестарға бәйле). Төҫтәр айырмау (цветовая слепота) йәки дальтонизм менән сирлеләрҙән алған мәғлүмәт бик мөһим була. Максвелл Герман Гельмгольц тәжрибәләрен ҡабатламай, үҙаллы тәжрибәләр ҡуя. Төрлө төҫтәргә буялған секторҙарҙан торған төҫлө волчок, шулай уҡ «төҫтәр йәшниге» ҡуллана, был оптик система төҫтәрҙе ҡушырға мөмкинлек бирә. Бындай яйланмалар элек тә ҡулланылған, тик Максвелл ғына төҫтәрҙе ҡушҡанда ниндәй төҫ күренгәнен әйтә ала. Элек күк һәм һары төҫтө бергә ҡушҡанда йәшел төҫ күренә тиһәләр ҙә, Максвелл алһыуыраҡ төҫ була икәнен күрһәтә. Дэвид Брюстер һәм ҡайһы бер ғалимдар әйткәнсә аҡ төҫ күк, ҡыҙыл һәм һары төҫтө бергә ҡушҡанда килеп сыҡмай, ә төп төҫтәр ҡыҙыл, йәшел һәм күк икәнен иҫбатлай<ref name="Погр">{{Мәҡәлә|автор=Е. И. Погребысская.|заглавие=Теория цветов в исследованиях Максвелла|автор издания=Дж. К. Максвелл.|издание=Статьи и речи|ссылка=http://eqworld.ipmnet.ru/ru/library/books/Maksvell1968ru.djvu|место=М.|издательство=Наука|год=1968|страницы=387—391}}</ref><ref name="Карцев113">{{Китап|автор=В. П. Карцев.|заглавие=Максвелл|страницы=113—118}}</ref>. Төҫтәрҙе график күҙ алдына килтереү өсөн Максвелл Юнг кеүек үк уларҙы өсмөйөш эсенә ҡуйып, улар ҡушылғандағы һөҙөмтәне күрһәтә .<ref name="Long1692">{{Мәҡәлә|автор=M. S. Longair.|заглавие=Maxwell and the science of colour|pages=1692—1693}}</ref>.

==== Электричество буйынса тәүге эше ====
[[Файл:Faraday-Millikan-Gale-1913.jpg|слева|мини|Майкл Фарадей (1861 йыл тирәһе)]]
Кембриджда Максвелл [[электричество]] менән ҡыҙыҡһына башлай. 1854 йылдың февралендә ул Уильям Томсонға был тема буйынса китаптар тәҡдим итеүен һәм уларҙы ниндәй тәртиптә уҡырға кәрәклеген һорап хат яҙа<ref name="Карцев119">{{книга|автор= В. П. Карцев. |заглавие= Максвелл |страницы= 119—120 }}</ref>. Ул ваҡытта электричество һәм магнит эффекттары тикшеренеүҙәрендә ике төрлө ҡараш була. [[Андре Мари Ампер]], Франц Нейман һәм Вильгельм Вебер электр көстәрен гравитация көсө кеүек алыҫтан тәьҫир итеүсе тип иҫәпләй. Улар электродинамикаға нигеҙ һала<ref name="Льоцци283">{{книга|автор= М. Льоцци. |заглавие= История физики |ссылка= http://www.edu.delfa.net/Interest/biblio/liozzi2.djvu |место= М. |издательство= Мир |год= 1970 |страницы= 283 }}</ref>. Икенсе ҡараш — [[Майкл Фарадей]] ҡарашы, ул электр магниты индукцияһы күренешен аса, көс линиялары идеяһын тәҡдим итә, улар ыңғай һәм кире электр зарядтарын тоташтыра, йәки магниттың төньяҡ һәм көньяғын булдыра. Фарадей тирә-яҡта көс линиялары бөтә арауыҡта ла бар, улар ҡыр хасил итә, электр һәм магнит үҙ-ара тәьҫир итешеүҙе тыуҙыра ти. Максвелл арауыҡта тәьҫир итешеүҙе аңлай алмай, был уның физик интуицияһына ҡапма-ҡаршы килә<ref name="Пай270">{{статья|автор= [[Пайерлс, Рудольф Эрнст|Р. Э. Пайерлс]]. |заглавие= Теория поля со времени Максвелла |автор издания= Дж. К. Максвелл. |издание= Статьи и речи |ссылка= http://eqworld.ipmnet.ru/ru/library/books/Maksvell1968ru.djvu |место= М. |издательство= Наука |год= 1968 |страницы=270}}</ref>, шуға ла ул оҙаҡламай Фарадей ҡараштары менән килешә.

Максвелл Фарадей ҡараштары менән алыҫҡа тапшырыу (дальнодействие) яҡлылар ҡараштарын берләштергән математик теория өҫтөндә эшләй башлай.[[1842 йыл]]да Уильям Томсон ҡулланған аналогия методын ҡуллана. Был уға электричествоға йылылыҡ өсөн алынған һөҙөмтәләрҙе ҡулланыу мөмкинлеген бирә. Максвелл электр хәрәкәте процестарын берәй мөхит аша тапшырыуҙы тәүге тапҡыр математик нигеҙләй. [[1846 йыл]]<nowiki/>да Томсон электричество менән һығылмалылыҡ (упругость) араһында оҡшашлыҡты өйрәнә башлай<ref name="Уит288">{{Китап|автор=[[Уиттекер, Эдмунд Тэйлор|Э. Уиттекер]].|заглавие=История теории эфира и электричества|ссылка=djvuru.512.com1.ru:8073/WWW/57810bfb7c52224b4087ddb539388b00.djvu|место=М. — Ижевск|издательство=РХД|год=2001|страницы=288—289}}</ref>. Ул көс линияларының гидродинамик моделен булдыра һәм Фарадейҙың ҡыр тураһындағы идеяһы законлылыҡтарын математика телендә күрһәтә (дифференциаль тигеҙләмәләр)<ref name="Уит290">{{Китап|автор=[[Уиттекер, Эдмунд Тэйлор|Э. Уиттекер]].|заглавие=История теории эфира и электричества|страницы=290—292}}</ref><ref name="Карцев127">{{Китап|автор=В. П. Карцев.|заглавие=Максвелл|страницы=127—129, 137—138}}</ref>. Роберт Милликен, Максвелл ''«Фарадейҙың ҡараштарының плебейҙарса шәрә тәненә математиканың аристократтар кейемен кейҙерҙе»''<ref name="Кляус353">{{Мәҡәлә|автор=Е. М. Кляус.|заглавие=Джемс Клерк Максвелл|страницы=353}}</ref> ти. Тыныс хәлдәге зарядтар һәм «электр хәрәкәте» ([[Электр тогы|ток]]) араһындағы бәйләнеште ул ваҡытта иҫабтлауға ирешә алмай<ref name="Шап328">{{Мәҡәлә|автор=[[Шапиро, Иосиф Соломонович (физик)|И. С. Шапиро]].|заглавие=К истории открытия уравнений Максвелла|ссылка=http://ufn.ru/ru/articles/1972/10/f/|издание=[[УФН]]|год=1972|том=108|выпуск=10|страницы=328, 331—332}}</ref>.

[[1855 йыл]]дың сентябрендә Британия ассоциацияһы конгресына (''[[:en:British Science Association|British Science Association]]'') [[Глазго]] ҡалаһына бара. Юл ыңғайы сирле атаһының хәлен белеп сыға. Конгрестан ҡайтҡас, Кембриджда колледж советы ағзалығына имтихан бирә (тимәк, өйләнмәҫкә һүҙ бирә). Максвелл гидростатика һәм оптика буйынса лекциялар уҡый башлай. [[1856 йыл]]дың ҡышында ул [[Шотландия]]ға ҡайтып, атаһын Эдинбургҡа күсерә. Англияға кире килгәс, Абердинда Маришаль-колледжда был ваҡытта тәбиғи философия профессоры вакансияһы барлығын (''[[:en:Marischal College|Marischal College]]'') ишетә. [[2 апрель|2 апрелдә]] атаһы Гленлэрҙа вафат була. Апрель аҙағында Максвелл Абердин колледжына тәғәйенләнеүе тураһында хәбәр ала, октябрь айында ул яңы эш урынына китә.<ref name="Карцев130">{{Китап|автор=В. П. Карцев.|заглавие=Максвелл|страницы=130, 133—136, 139—140, 142—146}}</ref>.

=== Абердин (1856—1860) ===

==== Уҡытыусылыҡ. Өйләнеү ====
1856—1860 йылдарҙа Максвелл Абердинда Маршаль- колледжда тәбиғи философия уҡытыусыһы булып эшләй.
<blockquote class="ts-Начало_цитаты-quote">

''…Максвелл һәйбәт уҡытыусы түгел ине; беҙ етмешме, һикһәнме кеше араһынан дүрт-бишебеҙ генә унан күп нәмәгә өйрәнә алдыҡ''<ref name="Уит294">{{книга|автор=Э. Уиттекер.|заглавие=История теории эфира и электричества|страницы=294}}</ref>
</blockquote>
[[Файл:JamesClerkMaxwell-KatherineMaxwell-1869.jpg|справа|мини|Максвелл ҡатыны Мэри Кэтрин менән (1869 йыл)]]
Максвелл йыш ҡына уҡыусылары өсөн артыҡ ныҡ ҡатмарлы нәмәләр тураһында һөйләй башлай, уның араһында йоҡомһорап та киткеләй.
 
Абердинда [[1858 йыл]]дың февралендә Маршаль-колледж директорының кесе ҡыҙы Кэтрин Мэри Дьюар менән йәрәшә, ә июндә улар өйләнешә. Туйҙан һуң Максвелл Тринити-колледж советынан сығарыла, сөнки ул өйләнмәҫкә ант итһә лә, уны боҙа.<ref name="Карцев174">{{книга|автор= В. П. Карцев. |заглавие= Максвелл |страницы= 174, 177—178 }}</ref>. Был осорҙа уның фәнгә фәлсәфәүи ҡарашы нығына.

==== Сатурн ҡулсалары тотороҡлоғо ====
[[Файл:James_Clark_Maxwell_and_his_wife_by_Jemima_Blackburn.jpg|слева|мини|Максвелл ҡатыны менән . Рәссам Дж. Блэкберн]]
Абердинда Максвелл «динамик волчок» проекты өҫтөндә эшләй. [[1857 йыл]]<nowiki/>да "Кембридж фәлсәфә йәмғиәте хеҙмәттәре"ндә уның электричество буйынса «О фарадеевских линиях силы» (''Faraday’s lines of On ' s'') тигән мәҡәләһе баҫыла<ref name="Карцев155">{{Китап|автор=В. П. Карцев.|заглавие=Максвелл|страницы=155, 161—164}}</ref>. Ғалим Фарадей меән хат алыша башлай. Оптик геометрия менән шөғөлләнә. Максвелл ҡатмарлы системаларҙа яҡтылыҡтың һыныуы темаһын өйрәнә<ref name="Нивен34">{{Мәҡәлә|автор=У. Нивен.|заглавие=Жизнь и научная деятельность Дж. К. Максвелла|страницы=34—35}}</ref>.

[[1855 йыл]]<nowiki/>да ул Кембридж университеты Адамс премияһына тәҡдим иткән Сатурн ҡулсаларын өйрәнеү менән мауыға (ике йыл). Бығаса тәҡдим ителгән төрлө варианттарға математик анализ эшләгәндән һуң, Максвелл был бер-береһенә тоташмаған бихисап метеориттар ғына буылыуы мөмкин тигән һығымта яһай. Уларға [[Сатурн (планета)|Сатурн]]<nowiki/>дың тартыу көсө таралып китергә бирмәй. 1857 йылда был эше өсөн Максвеллға Адамс премияһы бирелә, әммә ул был тема өҫтөндә эшләүен дауам итә.<ref name="Garber1698">{{Мәҡәлә|автор=E. Garber.|заглавие=Subjects great and small: Maxwell on Saturn's rings and kinetic theory|ссылка=http://rsta.royalsocietypublishing.org/content/366/1871/1697.abstract|издание=Philosophical Transactions of the Royal Society A|год=2008|volume=366|номер=1871|pages=1698, 1700—1701}}</ref><ref name="Карцев146">{{Китап|автор=В. П. Карцев.|заглавие=Максвелл|страницы=146, 165—167, 179—180}}</ref><ref name="Ogilvie1710">{{Мәҡәлә|автор=G. I. Ogilvie.|заглавие=James Clerk Maxwell and the dynamics of astrophysical discs|ссылка=http://rsta.royalsocietypublishing.org/content/366/1871/1707.abstract|издание=Philosophical Transactions of the Royal Society A|год=2008|volume=366|номер=1871|pages=1710}}</ref>.<ref name="Fedele1718">{{Мәҡәлә|автор=R. Fedele.|заглавие=From Maxwell's theory of Saturn's rings to the negative mass instability|ссылка=http://rsta.royalsocietypublishing.org/content/366/1871/1717.abstract|издание=Philosophical Transactions of the Royal Society A|год=2008|volume=366|номер=1871|pages=1718}}</ref>. Сатурн ҡулсаларын өйрәнеү буйынса Максвелл эше ''«тәүге коллектив процестар буйынса хәҙерге заман кимәлендә эшләнгән тәүге эш»''<ref name="Горь">{{Мәҡәлә|автор=[[Горькавый, Николай Николаевич|Н. Н. Горькавый]], [[Фридман, Алексей Максимович|А. М. Фридман]].|заглавие=Физика планетных колец|ссылка=http://ufn.ru/ru/articles/1990/2/a/|издание=[[УФН]]|год=1990|том=160|выпуск=2|страницы=169—170}}</ref>.

==== Газдарҙың кинетик теорияһы. Максвелл бүлеүе ====
[[Файл:Maxwell-Distr.png|справа|мини| Максвелл бүлеүе миҫалы]]
Был осорҙа ул газдарҙың кинетик теорияһын тикшереү менән шөғөлләнә. Максвелл Рудольф Клаузиус идеяларын үҫтереүсе булып сығыш яһай.

клаузиус газдарҙ кинетик теорияһына ихтималлылыҡ теорияһы элементтарын индерә<ref name="Ель383">{{статья|автор= [[Ельяшевич, Михаил Александрович|М. А. Ельяшевич]], Т. С. Протько. |заглавие= Вклад Максвелла в развитие молекулярной физики и статистических методов |ссылка= http://ufn.ru/ru/articles/1981/11/c/ |издание= [[УФН]] |год= 1981 |том= 135 |выпуск= 11 |страницы= 383—386}} Обзор работ предшественников Максвелла см. также в статье {{статья|автор= У. И. Франкфурт. |заглавие= Роль Максвелла в развитии кинетической теории газов |автор издания= Дж. К. Максвелл. |издание= Статьи и речи |ссылка= http://eqworld.ipmnet.ru/ru/library/books/Maksvell1968ru.djvu |место= М. |издательство= Наука |год= 1968 |страницы= 369—371}}</ref>. [[1859 йыл]]дың февралендә фәнни журналда Клаузиустың хеҙмәте тураһында уҡып, башта уны инҡар итергә йыйына, бер аҙҙан уларҙы таный һәм уларҙы үҫтерергә кәрәк тип таба. 1859 йылдың сентябрендә Максвелл Абердиндағы Британия ассоциацияһында доклад менән сығыш яһай. Ул доклад «Пояснения к динамической теории газов» (''Illustrations of the Dynamical Theory of Gases'') тигән исемле мәҡәләлә [[1860 йыл]]да донъя күрә. Максвелл газды бик ныҡ һығылмалы идеаль шариктарҙан тора тип иҫәпләй, улар бер ниндәй тәртипһеҙ ябыҡ арауыҡта хәрәкәт итә һәм бер-береһе менән бәрелешә һ.б.<ref name="Ель387">{{статья|автор= М. А. Ельяшевич, Т. С. Протько. |заглавие= Вклад Максвелла в развитие молекулярной физики и статистических методов |страницы= 387—390, 405—406}}</ref><ref name="Бруш288">{{статья|автор= С. Дж. Бруш. |заглавие= Развитие кинетической теории газов (Максвелл) |автор издания= Дж. К. Максвелл. |издание= Статьи и речи |ссылка= http://eqworld.ipmnet.ru/ru/library/books/Maksvell1968ru.djvu |место= М. |издательство= Наука |год= 1968 |страницы= 288—293}}</ref><ref name="Франк">{{статья|автор= У. И. Франкфурт. |заглавие= Роль Максвелла в развитии кинетической теории газов |страницы= 371—372}}</ref>

==== Вазифаларын юғалта ====
Максвелл Абердиндағы эш урыны менән ҡәнәғәт була. Уға колледждағы азатлыҡ оҡшай<ref name="Reid1667">{{Мәҡәлә|автор=J. S. Reid.|заглавие=James Clerk Maxwell's Scottish chair|pages=1667—1668}}</ref>. Өҫтәүен аҙнаһына бер тапҡыр ул Абердин фән мәктәбендә эшселәр һәм һөнәрселәр өсөн практик йүнәлештәге түләүле лекциялар уҡый.<ref name="Reid1677">{{Мәҡәлә|автор=J. S. Reid.|заглавие=James Clerk Maxwell's Scottish chair|pages=1677—1678}}</ref>. 1860 йылдың сентябрендә Абердиндағы ике колледж берләшеүе сәбәпле Максвелл урынһыҙ тороп ҡала. Эдинбург университеты профессоры вазифаһына конкурста уның дуҫы Питер Тэт еңеп сыға. 1860 йылда Максвеллды Ллондондағы Кингс-колледжына тәбиғәи философия буйынса профессор вазифаһына саҡыралар<ref name="Reid1679">{{Мәҡәлә|автор=J. S. Reid.|заглавие=James Clerk Maxwell's Scottish chair|pages=1679—1681}}</ref><ref name="Карцев180">{{Китап|автор=В. П. Карцев.|заглавие=Максвелл|страницы=180—181}}</ref>.

=== Лондон (1860—1865) ===

==== Төрлө бурыстар ====
1860 йылда Максвелл сәсәк ауырыуы менән ауырый. [[Лондон]]<nowiki/>да Кингс-колледжда студенттар күп була, бында иң шәп физика лабораторияһы булһа ла Максвеллдың буш ваҡыты бик әҙ ҡала<ref name="Карцев183">{{Китап|автор=В. П. Карцев.|заглавие=Максвелл|страницы=183, 186—190}}</ref>. Шуға ҡарамаҫтан, ул өйөндө һабын күбектәре һәм төҫтәр йәшниге менән эксперименттарын дауам итә. [[1861 йыл]]да Максвелл Эталондар комитеты составына инә, төп электр берәмектәрен билдәләү уның төп бурысы була. [[1863 йыл]] Электриктарҙың халыҡ-ара конгресында (1881) ''ом,'' ''ампер'' һәм ''вольт'' төп берәмектәр итеп ҡабул ителә<ref name="Карцев224">{{Китап|автор=В. П. Карцев.|заглавие=Максвелл|страницы=224}}</ref><ref name="Кляус350">{{Мәҡәлә|автор=Е. М. Кляус.|заглавие=Джемс Клерк Максвелл|страницы=350}}</ref>. Бик мөһим практик әһәмиәте булған эштәре өсөн (Максвелл теоремаһы) ул Эдинбург король йәмғиәтенең Кейт премияһына лайыҡ була. (''[[:en:Keith Medal|Keith Medal]]'')<ref name="Нивен36">{{Мәҡәлә|автор=У. Нивен.|заглавие=Жизнь и научная деятельность Дж. К. Максвелла|страницы=36—37}}</ref>.

==== Беренсе төҫлө фотографиялар ====
[[Файл:Tartan_Ribbon.jpg|слева|мини| «Тартан таҫмаһы» — донъялағы беренсе төҫлө фото]]
1860 йылдың июнендә Оксфордта Максвелл Британия ассоциацияһы съезында үҙенең төҫтәр теорияһы өлкәһендәге эше һөҙөмтәләре тураһында доклад яһай. Лондон король йәмғиәте уны Румфорд миҙалы менән бүләкләй<ref name="Карцев192">{{Китап|автор=В. П. Карцев.|заглавие=Максвелл|страницы=192—195}}</ref>. [[17 май]]ҙа [[1861 йыл]] Король институтында (''[[:en:Royal Institution|Royal Institution]]'') «Өс төп төҫ теорияһы тураһында» тигән лекция ваҡытында донъялағы тәүге төҫлө фотоларҙы күрһәтә, уның был идеяһы 1855 йылда уҡ тыуған була<ref name="Погр391">{{Мәҡәлә|автор=Е. И. Погребысская.|заглавие=Теория цветов в исследованиях Максвелла|страницы=391}}</ref>. Фотограф Томас Саттон (ингл. <span lang="en" style="font-style:italic;">[[:en:Thomas Sutton (photographer)|<span title="Thomas Sutton (photographer) — версия статьи «Саттон, Томас» на английском языке">Thomas Sutton</span>]]</span><span>)</span> менән ул быяла өҫтөн фотография эмульсияһы (коллодий) менән буяп, өс негатив алыуға өлгәшә. Негативтар йәшел, зәңгәр һәм ҡыҙыл фильтр (төрлө металдар тоҙҙары иретмәләре) аша төшөрөлә. Һуңынан негатив шул уҡ фильтр аша яҡтыртыла һәм төҫлө һүрәттәр килеп сыға. Шулай итеп, Максвелл яҡтылыҡҡа һиҙгер булған буяуҙарҙы аса<ref name="Эванс">{{Мәҡәлә|автор=Р. М. Эванс.|заглавие=Цветная фотография Максвелла|автор издания=Дж. К. Максвелл.|издание=Статьи и речи|ссылка=http://eqworld.ipmnet.ru/ru/library/books/Maksvell1968ru.djvu|место=М.|издательство=Наука|год=1968|страницы=318—327}}</ref>.

==== Тайпылыш тогы. Максвелл тигеҙләмәләре ====
[[Файл:Displacement_current_in_capacitor.svg|справа|мини|Конденсаторҙа тайпылыш тогы]]
[[Майкл Фарадей]] һәм Томсон йоғонтоһонда Максвелл [[магнетизм]] өйөрмә тәбиғәтле, ә электр тогы — ынтылышлы тигән фекергә килә.

Билдәле физик Джозеф Томсон тайпылыш тогын асыуҙы ''«Максвеллдың физикаға индергән иң бөйөк өлөшө»'' тип атай. Максвеллдың был эштәре 1861—1862 йылдарҙа «Физик көс линияялары тураһында» (''On physical lines of force'') тигән мәҡәләлә донъя күрә.

==== Молекуляр физика буйынса эксперимент ====

=== Гленлэр (1865—1871) ===

==== Имениеһындағы тормошо ====
[[1865 йыл]]да Максвелл Лондондан үҙ имениеһына ҡайтып китә. Берҙән, ул фән менән күберәк шөғөлләнергә теләй, икенсенән, ул уҡытыусы булараҡ уңышһыҙлыҡҡа осрай. Уның бик ҡатмарлы лекцияларында тәртип булмай.

Гленлэрҙа ул аттан йығылып бер аҙ ваҡыт ауырып ята. Һауыҡҡас, Максвелл хужалығын тәртипкә килтереү һәм киңәйтеү менән шөғөлләнә башлай. Ул Лондонға, Кембриджға имтихандар алыуға йөрөй. Ул ғәмәли төҫтәге һорауҙар һәм мәсьәләләрҙе имтихан һорауҙарына индереүҙе ҡайғырта<ref name="Карцев232">{{Китап|автор=В. П. Карцев.|заглавие=Максвелл|страницы=232—237}}</ref>. Шулай, [[1869 йыл]] ул тәүге дисперсия теорияһы буйынса тикшеренеүҙе тәҡдим итә. Максвелл-Зельмейерҙың дисперсия теорияһы — XIX быуат аҙағында Генрих Рубенс тжрибәләрендә иҫбатлана<ref name="Уит312">{{Китап|автор=Э. Уиттекер.|заглавие=История теории эфира и электричества|страницы=312—315}}</ref>.

[[1867 йыл]]дың яҙын Максвелл йыш сирләгән ҡатыны менән [[Италия]]ла үткәрә, [[Рим]] һәм [[Флоренция]] менән таныша, профессор Карло Маттеуччи менән осраша. Улар Германия, Голландия һәм Франция аша тыуған иленә ҡайта<ref name="Карцев232"/>. [[1870 йыл]]да Ливерпулдә Британия ассоциацияһының физика һәм математика секциялары съезында президент сифатында ҡатнаша<ref name="Карцев245">{{Китап|автор=В. П. Карцев.|заглавие=Максвелл|страницы=245}}</ref>.

==== Күсереү процестары теорияһы. «Максвелл демоны» ====
Максвелл кинетик теорияһы мәсьәләләре менән шөғөлләнеүен дауам итә (''Theory of On the gases dynamical'', 1866)."Максвелл молекулалары", «Максвелл мөхите» (''[[:en:Maxwell material|Material Maxwell]]'') һ.б. төшөнсәләр ошо хеҙмәткә бәйле тыуа<ref name="Ogilvie1713">{{Мәҡәлә|автор=G. I. Ogilvie.|заглавие=James Clerk Maxwell and the dynamics of astrophysical discs|pages=1713}}</ref>. Шул уҡ [[1866 йыл]]да деталле тигеҙләшеү принцибынан сығып, молекулаларҙы тиҙлектәре буйынса бүлеү тураһында һығымтаны тәҡдим итә.

Максвелл газдарҙың кинетик теорияһы һәм электричество буйынса бик күп хеҙмәттәр өҫтөндә эшләй. Гленлэрҙа ул «Йылылыҡ теорияһы» (''Theory of Heat'') ([[1871 йыл]]) тигән дәреслек яҙа.<ref name="Ель399">{{Мәҡәлә|автор=М. А. Ельяшевич, Т. С. Протько.|заглавие=Вклад Максвелла в развитие молекулярной физики и статистических методов|страницы=399, 411—412}}</ref>.

==== Кватерниондар ====
[[Файл:Postcard-from-Maxwell-to-Tait.jpg|слева|мини|150x150пкс|Максвеллдың Питер Тэтҡа яҙған открыткалаһы. Имзаһы <math>dp/dt</math>]]
1868 йылда Максвеллдың электромагнетизм буйынса сираттағы мәҡәләһе баҫыла.

Шул уҡ хеҙмәтендә ул молекулаларҙы тиҙлек буйынса бүлеү тураһында һығымтаны бирә (деталле тигеҙләнеш принцибы шарттарынан сығып)<ref name="Ель407">{{статья|автор= М. А. Ельяшевич, Т. С. Протько. |заглавие= Вклад Максвелла в развитие молекулярной физики и статистических методов |страницы= 407—408}}</ref>.

=== Кавендиш лабораторияһы (1871—1879) ===
[[Файл:James_Clark_Maxwell_by_Jemima_Blackburn.jpg|мини|Профессор Джеймс Максвелл. {{Тәржемәһеҙ|Джемайма Блэкберн|Джемаймы Блэкберн|en|Jemima Blackburn}}]]

==== Вазифа ====
1868 йылда Максвелл тәҡдим ителгән Сент-Эндрюс университеты ректоры вазифаһынан баш тарта. Ләкин өс йылдан Кембриджда яңы ойошторолған Генри Кавендиш исемендәге лабраторияны етәкләргә риза була. [[1871 йыл]]<nowiki/>дың 8 мартында Максвелл эшкә башлай. Лабораторияны йыһазландырыу һәм төҙөү буйынса эште яйға һала (ул башта шәхси приборҙарын ҡуллана), эксперименталь физика буйынса лекциялар уҡый (курс йылылыҡ, электр һәм магнетизм).<ref name="Карцев252">{{Китап|автор=В. П. Карцев.|заглавие=Максвелл|страницы=252—260}}</ref>

==== «Электр һәм магнетизм тураһында трактат» ====
[[1873 йыл]]да Максвеллдың «Электричество һәм магнетизм тураһында трактат» (''A Treatise on Electricity and Magnetism'') тигән хеҙмәте баҫылып сыға. Унда ғалим электән йәшәп килгән электричество теориялары, үлсәү методтары һәм эксперименттар өсөн ҡоролмалар тураһында яҙа. Ләкин Максвелл электромагнетизмды Фарадей фекеренә таянып аңлатыуҙы яҡлай. Материалдарҙы ул хатта үҙ идеяларына зыян итерлек итеп булһа ла аңлатып бирә.

==== Кавендиш мираҫы. Фәнде популярлаштырыу ====
[[Файл:Cavendish-walk.jpg|справа|мини|212x212пкс|Генри Кавендиш]]
[[1874 йыл]]да Кавендиш лабораторияһының өс ҡатлы бинаһын асыу тантанаһы үтә. Герцог Девоншир Максвеллға Генри Кавендиш хеҙмәттәре менән егерме пакетты тапшыра. Киләһе биш йылда Максвелл был ғалимдың мираҫын өйрәнеп үткәрә. [[1879 йыл]]дың октябрендә Максвелл редакцияһы аҫтында «Хөрмәтле Генри Кавендиштың электричество тикшеренеүҙәре» (''Honourable Cavendish of The the Henry Electrical Researches'') тигән йыйынтыҡ донъя күрә.<ref name="Карцев280">{{Китап|автор=В. П. Карцев.|заглавие=Максвелл|страницы=280, 290—298}}</ref><ref name="Кляус363">{{Мәҡәлә|автор=Е. М. Кляус.|заглавие=Джемс Клерк Максвелл|страницы=363—364}}</ref>

1870 йылдарҙа Максвелл фәнде популярлаштырыу менән әүҙем шөғөллнә. Ул «[[Британ энциклопедияһы|Британника]]» энциклопедияһы («Атом», «Тартыу», «Эфир» һәм башҡалар) өсөн бер нисә мәҡәлә яҙа. Шул уҡ 1873 йылда «Электр һәм магнетизм тураһында трактат» һәм «Материя һәм хәрәкәт» тигән китаптары донъя күрә. Һуңғы көнөнә тиклем «Электричествоны элементар һүрәтләү» тигән китап яҙа ([[1881 йыл]]да сыға). Үҙ хеҙмәттәрендә ул идеялары һәм шикләнеүҙәре менән иркен бүлешә (мәҫәлән, атомдың бүленмәүе һәм донъяның сикһеҙ булыуы тураһында)<ref name="Карцев283">{{Китап|автор=В. П. Карцев.|заглавие=Максвелл|страницы=283—284, 323}}</ref><ref name="Франк375">{{Мәҡәлә|автор=У. И. Франкфурт.|заглавие=Роль Максвелла в развитии кинетической теории газов|страницы=375—376}}</ref>. Максвелл, атомизм идеяһы яҡлы була, бер нисә ул саҡта аңлатып булмаған мәсьәләне күтәрә. Уларҙың күбеһенә һуңыраҡ квант теорияһы<ref name="Коул">{{Мәҡәлә|автор=К. Коулсон.|заглавие=Межатомные силы — от Максвелла до Шрёдингера|ссылка=http://ufn.ru/ru/articles/1963/11/d/|издание=[[УФН]]|год=1963|том=81|выпуск=11|страницы=545—556}}</ref> булдырылғас ҡына яуап бирелә.

==== Һуңғы молекуляр физика һәм термодинамика буйынса эштәре ====
[[Файл:Cavendish_Laboratory_door.jpg|справа|мини|260x260пкс|Кавендиш лабораторияһы аркаһы]]
Кембриджда Максвелл молекуляр физиканың конкрет мәсьәләләре өҫтөндә эшләүен дауам итә. 1873 йылда Иоганн Лошмидт, эштәрендәге мәғлүмәттәргә таянып, бер нисә газдың молекулаһы күләме һәм массаһын иҫәпләп сығара (Лошмидт даимиһы). Больцман, Ян Дидерик-Вандер-Ваальс эштәрен ары үҫтерә<ref name="Ель400">{{Мәҡәлә|автор=М. А. Ельяшевич, Т. С. Протько.|заглавие=Вклад Максвелла в развитие молекулярной физики и статистических методов|страницы=400—401, 409—410}}</ref>

Ғүмеренең һуңғы йылдарында Максвелл Гиббс Уиллард эштәренә бик күп иғтибар бирә ([[термодинамика]]<nowiki/>ла геометрия методтары). Был методтарҙы ул «Йылылыҡ теорияһы» китабын яңынан сығарғанда ҡуллана. Уларға нигеҙләнеп ул энтропия төшөнсәһен дөрөҫ аңлата һәм дүрт термодинамика нисбәтен сығара (Максвелл нисбәте). Бер нисә термодинамик өҫлөк моделе эшләй, уларҙың береһен Гиббсҡа ебәрә.<ref name="Ель401">{{Мәҡәлә|автор=М. А. Ельяшевич, Т. С. Протько.|заглавие=Вклад Максвелла в развитие молекулярной физики и статистических методов|страницы=401—402}}</ref>

1879 йылда Максвеллдың молекуляр физика буйынса һуңғы ике хеҙмәте днъя күрә. Беренсеһендә ул бер төрлө булмаған разряженный газдар теорияһы нигеҙҙәрен бирә.)<ref name="Ель402">{{Мәҡәлә|автор=М. А. Ельяшевич, Т. С. Протько.|заглавие=Вклад Максвелла в развитие молекулярной физики и статистических методов|страницы=402—403}}</ref><ref name="Карцев300">{{Китап|автор=В. П. Карцев.|заглавие=Максвелл|страницы=300—301, 309—314}}</ref>. О теореме Больцмана о среднем распределении энергии в системе материальных точек" (''Energy on the average ' s in a Boltzmann’points distributionof theorem material On of system'') тигән мәҡәләлә ул «системалар фазаһы» (импульс һәм йыйылмаһы өсөн координаталар) һәм «молекуланың азатлыҡ дәрәжәһе» терминдарын бирә һ.б. Был хеҙмәт һуңыраҡ Гиббс хеҙмәттәрендә үҫтерелгән статистик механиканы булдырыуҙа мөһим бер этап булып тора<ref name="Ель404">{{Мәҡәлә|автор=М. А. Ельяшевич, Т. С. Протько.|заглавие=Вклад Максвелла в развитие молекулярной физики и статистических методов|страницы=404, 413—416}}</ref>.

==== Ғүмеренең һуңғы йылдары ====
Кембриджда Максвелл төрлө административ бурыстар үтәй, университет советы ағзаһы, математика буйынса имтиханды реформалау комиссияһы ағзаһы һәм яңы тәбиғи фәндәр буйынса экзаменды ойоштороусыларҙың берһе була, Кембридж фәлсәфә йәмғиәте президенты итеп һайлана (1876—1877). Был ваҡытта уның беренсе уҡыусылары — Джордж Кристал (ингл. <span lang="en" style="font-style:italic;">[[:en:George Chrystal|<span title="George Chrystal — версия статьи «Кристал, Джордж» на английском языке">George Chrystal</span>]]</span><span>)</span>, Ричард Глэйзбрук), Артур Шустер, Амброз Флеминг, Джон Генри Пойнтинг барлыҡҡа килә. Максвелл, ғәҙәттә, уҡыусыларына тема һайларға ирек биргән, кәрәк саҡта файҙалы кәңәш тә бирергә әҙер булған<ref name="Карцев286">{{Китап|автор=В. П. Карцев.|заглавие=Максвелл|страницы=286, 302—307}}</ref>. Хеҙмәткәрҙәр уны ябай, үҙ тикшеренеүҙәре менән төплө шөғөлләнгән, тәнҡитте дөрөҫ ҡабул итә белгән кеше итеп иҫтә ҡалдыра. Шул уҡ ваҡытта уға нескә сарказм да ят булмаған<ref name="Кляус361">{{Мәҡәлә|автор=Е. М. Кляус.|заглавие=Джемс Клерк Максвелл|страницы=361—362}}</ref>.

==== Ауырыуы һәм үлеме ====
[[1877 йыл]] башында уҡ уның сир билдәләре һиҙелә башлай. 1879 йылдың яҙынд ул лекцияларын бик ауырлыҡ менән генә уҡый. Июнь айында ул Гленлэрға ҡайта, уның хәле насарая. Табиптар уға ҡорһаҡ ҡыуышлығы яман шеше диагнозын ҡуя. Октябрҙә Максвелл Кембриджға кире килә , [[5 ноябрь|5 ноябрҙә]] (([[1879 йы]])) ғалим вафат була. Уның кәүҙәһе имениеһындағы Партон (''[[:en:Parton, Dumfries and Galloway|Parton]]'') ауылында<ref name="Карцев319">{{Китап|автор=В. П. Карцев.|заглавие=Максвелл|страницы=319—320, 323—326}}</ref> ата-әсәһе янында ерләнә.

== Максвелл хеҙмәттәренең фән тарихы өсөн әһәмиәте ==
Үҙе иҫән саҡта Максвеллдың физикаға индергән өлөшөн дөрөҫ баһалап өлгөрмәһәләр ҙә (бигерәк тә электродинамиканы), һуңыраҡ күптәр уның фәндәге мөһим урынын аңлай башлай. [[Планк, Макс|Макс Планк]] Максвеллды гений тип атай, уның идеялары универсаль, физиканың төрлө өлкәләрендә лә ҡулланырлыҡ тигән фекерҙе әйтә.
</blockquote> Планк Максвеллдың [[электромагнетизм]] буйынса хеҙмәттәре- уның ижадының иң юғары нөктәһе ти:
{{Цитата башы}}
''…в учении об электричестве его гений предстаёт перед нами в своём полном величии. Именно в этой области после многолетней тихой исследовательской работы на долю Максвелла выпал такой успех, который мы должны причислить к наиболее удивительным деяниям человеческого духа. Ему удалось выманить у природы в результате одного лишь чистого мышления такие тайны, которые лишь спустя целое поколение и лишь частично удалось показать в остроумных и трудоёмких опытах.''<ref name="Планк237">{{статья|автор= М. Планк. |заглавие= Джемс Клерк Максвелл и его значение для теоретической физики в Германии |страницы=237—238}}</ref>
{{Цитата аҙағы}}

Эйнштейн да уны бөйөк физик тип иҫәпләй<ref name="Кляус367">{{Мәҡәлә|автор=Е. М. Кляус.|заглавие=Джемс Клерк Максвелл|страницы=367}} Шулай уҡ ҡарағыҙ краткий исторический обзор {{Мәҡәлә|автор=G. Hall.|заглавие=Maxwell's electromagnetic theory and special relativity|ссылка=http://rsta.royalsocietypublishing.org/content/366/1871/1849.abstract|издание=Philosophical Transactions of the Royal Society A|год=2008|volume=366|номер=1871|pages=1849—1860}}</ref>. [[Нильс Бор]] квант теорияһы үҫеше Максвелл хеҙмәттәренең әһәмиәтен юҡҡа сығарманы ти.

Максвеллдың молекуляр-кинетик теорияға индергән өлөшө бигерәк тә мөһим, был өлкәлә ул лидер булып таныла<ref name="Garber1697">{{Мәҡәлә|автор=E. Garber.|заглавие=Subjects great and small: Maxwell on Saturn's rings and kinetic theory|pages=1697}}</ref>. «Статистик механика» термины ла Максвелл тарафынан индерелә, был өлкәлә лә уның хеҙмәттәре етди һөҙөмтәләр бирә ([[1878 йыл|1878 йыл)]]<ref name="Храмов">{{Мәҡәлә|заглавие=Джеймс Клерк Максвелл|автор издания=[[Храмов, Юрий Алексеевич|Ю. А. Храмов]].|издание=Физики: Биографический справочник|ссылка=http://www.edu.delfa.net/Interest/biography/m/Maxwell.htm|место=М.|издательство=Наука|год=1983|страницы=175—176}}</ref><ref name="Ель417">{{Мәҡәлә|автор=М. А. Ельяшевич, Т. С. Протько.|заглавие=Вклад Максвелла в развитие молекулярной физики и статистических методов|страницы=417}}</ref><ref name="Maru">{{Мәҡәлә|автор=K. Maruyama, F. Nori, V. Vedral.|заглавие=The Physics of Maxwell's demon and information|ссылка=http://arxiv.org/abs/0707.3400v2|издание=[[Reviews of Modern Physics]]|год=2009|volume=81|номер=1|pages=1—23}}</ref>. Поль Ланжевен, Чапман Сид, Давид Энског (ингл. <span lang="en" style="font-style:italic;">[[:en:David Enskog|<span title="David Enskog — версия статьи «Энског, Давид» на английском языке">David Enskog</span>]]</span><span>)</span>, Джон Леннард-Джонс һәм башҡа<ref name="Ель418">{{Мәҡәлә|автор=М. А. Ельяшевич, Т. С. Протько.|заглавие=Вклад Максвелла в развитие молекулярной физики и статистических методов|страницы=418—419}}</ref> ғалимдар хеҙмәттәрендә Максвелл методтарының ыңғай йоғонтоһо күренә.

Максвеллдың төҫтәр теорияһы буйынса хеҙмәттәре төҫтәр һанын теүәл билдәләүҙе нигеҙләү методтарының башында ята. Был һөҙөмтәләр Халыҡ-ара яҡтыртыу буйынса комиссия тарфынан төҫтәр диаграммаһын булдырыу өсөн ҡулланыла<ref name="Long1693">{{Мәҡәлә|автор=M. S. Longair.|заглавие=Maxwell and the science of colour|pages=1693}}</ref>. Сатурн ҡулсаларын анализлау буйынса Максвелл эше бөгөнгө көндә лә ҡулланыла(мәҫәлән,, аккреционный диск)<ref name="Ogilvie">См. {{Мәҡәлә|автор=G. I. Ogilvie.|заглавие=James Clerk Maxwell and the dynamics of astrophysical discs|pages=1707—1715}}</ref>. Максвеллдың киҫәксәләр системаһының тотороҡлоғо тураһындағы идеялары бөтөнләй икенсе өлкәләрҙә ҡулланыш таба (Власов — Максвелл, Шредингер — Максвелл, Вигнер — Максвелл тигеҙләмә системалары)<ref name="Fedele1717">См. {{Мәҡәлә|автор=R. Fedele.|заглавие=From Maxwell's theory of Saturn's rings to the negative mass instability|pages=1717—1733}}</ref>.

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр|3}}

== Әҙәбиәт ==
* {{книга |автор=[[Бублейников, Феофан Дмитриевич|Бублейников Ф. Д.]] |часть= |ссылка часть= |заглавие=Джеймс Клерк Максвелл (1831—1879) |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |место=М. |издательство=[[Знание (издательство, Москва)|Знание]] |год=1960 |том= |страницы= |столбцы= |страниц=48 |серия=Всесоюз. о-во по распространению полит. и науч. знаний ; 19. Серия 9, Физика и химия |isbn= |тираж=24500 |ref= }}
* {{книга|автор= В. П. Карцев. |заглавие= Максвелл |ссылка= http://eqworld.ipmnet.ru/ru/library/books/Karcev1974ru.djvu |место= М. |издательство= Молодая гвардия |год= 1974}} (Серия «[[Жизнь замечательных людей]]»)
* Статьи из приложения к сборнику: {{книга|автор= Дж. К. Максвелл. |заглавие= Статьи и речи |ссылка= http://eqworld.ipmnet.ru/ru/library/books/Maksvell1968ru.djvu |место= М. |издательство= Наука |год= 1968}}
* {{статья|автор= У. Нивен. |заглавие= Жизнь и научная деятельность Дж. К. Максвелла (краткий очерк 1890 года) |автор издания= Дж. К. Максвелл. |издание= Материя и движение |ссылка= djvuru.512.com1.ru:8073/WWW/5b57e557c16e1bd749f187007168c360.djvu |место= М.—Ижевск |издательство= РХД |год= 2001 |страницы=14—39}}
* {{статья|автор= К. Коулсон. |заглавие= Межатомные силы — от Максвелла до Шрёдингера |ссылка= http://ufn.ru/ru/articles/1963/11/d/ |издание= [[УФН]] |год= 1963 |том= 81 |выпуск= 11 |страницы= 545—556}}
* {{статья|автор= [[Шапиро, Иосиф Соломонович (физик)|И. С. Шапиро]]. |заглавие= К истории открытия уравнений Максвелла |ссылка= http://ufn.ru/ru/articles/1972/10/f/ |издание= [[УФН]] |год= 1972 |том= 108 |выпуск= 10 |страницы= 319—333}}
* {{статья|автор= Р. П. Поплавский. |заглавие= Демон Максвелла и соотношения между информацией и энтропией |ссылка= http://ufn.ru/ru/articles/1979/5/f/ |издание= [[УФН]] |год= 1979 |том= 128 |выпуск= 5 |страницы= 165—176}}
* Статьи из номера журнала [[УФН]], посвящённого 150-летию со дня рождения Максвелла:
** {{статья|автор= [[Ельяшевич, Михаил Александрович|М. А. Ельяшевич]], Т. С. Протько. |заглавие= Вклад Максвелла в развитие молекулярной физики и статистических методов |ссылка= http://ufn.ru/ru/articles/1981/11/c/ |издание= [[УФН]] |год= 1981 |том= 135 |выпуск= 11 |страницы= 381—423}}
** {{статья|автор= М. Л. Левин, [[Миллер, Михаил Адольфович|М. А. Миллер]]. |заглавие= Максвелловский «Трактат об электричестве и магнетизме» |ссылка= http://ufn.ru/ru/articles/1981/11/d/ |издание= [[УФН]] |год= 1981 |том= 135 |выпуск= 11 |страницы= 425—440}}
* {{Книга:Храмов Ю. А.:Физики|часть = Максвелл Джеймс Клерк (Maxwell James Clerk)
|с=175—176|ссылка часть = 821}}
* {{книга|автор= [[Уиттекер, Эдмунд Тэйлор|Э. Уиттекер]]. |заглавие= История теории эфира и электричества |ссылка= djvuru.512.com1.ru:8073/WWW/57810bfb7c52224b4087ddb539388b00.djvu |место= М. — Ижевск |издательство= РХД |год= 2001}}
* {{статья|автор= |заглавие= Специальный выпуск, посвящённый 150-летию назначения Максвелла на пост в Абердине |ссылка= http://rsta.royalsocietypublishing.org/content/366/1871.toc |издание= Philosophical Transactions of the Royal Society A |год= 2008 |volume= 366 |номер= 1871}}
* {{книга|автор= L. Campbell, W. Garnett. |заглавие= The Life of James Clerk Maxwell |ссылка= http://www.sonnetusa.com/bio/maxbio.pdf |место= London |издательство= Macmillan & Co. |год= 1882}}
* {{книга|автор= P. M. Harman. |заглавие= The natural philosophy of James Clerk Maxwell |ссылка= https://books.google.com/books?id=v4xjVtszqssC&hl=ru&source=gbs_navlinks_s |место= Cambridge |издательство= University Press |год= 2001}}

== Һылтанмалар ==
* {{MacTutor Biography|id=Maxwell}}
* {{gutenberg author|id=James_Clerk_Maxwell|name=James Clerk Maxwell}}
* {{cite web|author=|date=|url=http://www.glenlair.org.uk/|title=The Maxwell at Glenlair Trust|publisher=|accessdate=2010-08-08|lang=en|archiveurl=https://www.webcitation.org/615ef8xts?url=http://www.glenlair.org.uk/|archivedate=2011-08-20|deadlink=no}}
* {{cite web|author=|date=|url=http://www.maxwellyear2006.org/|title=Maxwell Year 2006|publisher=|accessdate=2010-08-08|lang=en|archiveurl=https://www.webcitation.org/611m04yQY?url=http://www.maxwellyear2006.org/|archivedate=2011-08-18|deadlink=no}}
* {{cite web|author=|date=|url=http://www.clerkmaxwellfoundation.org/|title=James Clerk Maxwell Foundation|publisher=|accessdate=2010-08-08|lang=en|archiveurl=https://www.webcitation.org/611lzNlFg?url=http://www.clerkmaxwellfoundation.org/|archivedate=2011-08-18|deadlink=no}}
* {{cite web|author=Chris Newman.|date=|url=http://local.upmystreet.com/picture-of-james-clerk-maxwell-grave-id-366375.html|title=James Clerk Maxwell Grave|publisher=UpMyStreet|accessdate=2010-08-08|lang=en|archiveurl=https://www.webcitation.org/611m1JbRV?url=http://local.upmystreet.com/picture-of-james-clerk-maxwell-grave-id-366375.html|archivedate=2011-08-18|deadlink=no}}

[[Категория:Оксфорд университеты почётлы докторҙары]]
[[Категория:Румфорд миҙалы менән бүләкләнеүселәр]]
[[Категория:Эдинбург короллеге йәмғиәте ағзалары]]
[[Категория:Лондон короллеге йәмғиәте ағзалары]]
[[Категория:Кембридж университетын тамамлаусылар]]
[[Категория:Ғалимдар хөрмәтенә аталған физик үлсәү берәмектәре]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:Википедия:Викимәғлүмәттә сығанағы булған мәҡәләләр]]
[[Категория:1879 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:5 ноябрҙә вафат булғандар]]
[[Категория:1831 йылда тыуғандар]]
[[Категория:13 июндә тыуғандар]]
[[Категория:Страницы с непроверенными переводами]]