Дүртмөйөш битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{| align="right"

! colspan="6"|'''Дүртмөйөштәр'''

|-  align="center"
| colspan="6"|┌─────────────┼────────────┐

|-  align="center"
|colspan="2"|ҡабарынҡы түгел
|colspan="2"|ҡабарынҡы
|colspan="2"|үҙ-үҙе менән киҫешеүсе

|-  align="center"
|colspan="2" style="border-bottom:1;"|[[Файл:Concave quadrilateral.png]]
|colspan="2"|[[Файл:Convex quadrilateral.svg]]
|colspan="2" style="border-bottom:1;"|[[Файл:Cross-quadrilateral.png]]

|-  align="center"
|colspan="6"|┌─────────────┼─────────────┐

|-  align="center"
|colspan="2"|[[Файл:Cyclic quadrilateral.png]]
| colspan="2"|[[Файл:Trapezium (geometry).svg]]
| colspan="2"|[[Файл:Tangent quadrilateral.png]]

|-  align="center"
|colspan="2"|[[ҡамаусы әйләнә|ҡамалған]]
|colspan="2"|'''[[трапеция]]'''
| colspan="2"|ҡамаусы

|-  align="center"
| colspan="4"| <nowiki>|</nowiki> ┌───────────┤
| colspan="2"| <nowiki>|</nowiki>
|-
|
|
|
|
|
|
|- align="center"
| colspan="2" |[[Файл:Isoceles trapezium.png]]<br />
тигеҙ эргәле трапеция<br />
<small>тигеҙ ҡабырғалы</small>
| colspan="2" |[[Файл:Parallelogram.png]]<br />
'''[[параллелограмм]]'''<br />
<small>яҡтары параллель</small>
| colspan="2" |[[Файл:Cross-quadrilateral.png]]<br />
'''[[антипараллелограмм]]'''<br />
<small>яҡтары параллель түгел</small>
| colspan="2" |[[Файл:Kite (geometric figure).png]]<br />
ҡабарынҡы ромбоид ([[дельтоид]])<br />
диагоналдәре <small>перпендикуляр</small>
|-
|
|
|
|
|
|
|-  align="center"
| colspan="3"|└─────┬─────┘
| colspan="3"|└─────┬─────┘

|-  align="center"
| colspan="3"|[[Файл:Rectangle (geometry).png]]<br />
'''[[тура дүртмөйөш]]'''<br />
<small>тура мөйөштәр</small>
| colspan="3"|[[Файл:Rhombus (geometry).png]]<br />
'''[[ромб]]'''<br />
<small>тигеҙ эргәле</small>

|-  align="center"
| colspan="6"|└──────────┬─────────┘

|-  align="center"
| colspan="6"| [[Файл:Square (geometry).png]]<br />
'''[[квадрат]]'''
|}

'''Дүртмөйөш''' ({{lang-gr|}} τετραγωνον) — ул, өсәүһе бер тура һыҙыҡта ятмаған дүрт нөктәнән (түбәләре), һәм был нөктәләрҙе эҙмә-эҙ тоташтырыусы дүрт киҫектән (яҡтары) торған геометрик фигура ([[күпмөйөш]]). [[Ҡабарынҡы күмәклек|ҡабарынҡы]] һәм ҡабарынҡы булмаған дүртмөйөштәр була, ҡабарынҡы булмаған дүртмөйөш [[Һыныҡ һыҙыҡ#Һыныҡ һыҙыҡ типтары|үҙ-үҙе менән киҫешеүсе]] булырға мөмкин (һүрәтте ҡарағыҙ).

== Дүртмөйөш төрҙәре ==
# [[Параллелограмм]] — ҡапма-ҡаршы яҡтары пар-пар тигеҙ һәм [[параллеллек|параллель]] булған дүртмөйөш;
#* [[Тура дүртмөйөш]] — бөтә мөйөштәре лә тура булған дүртмөйөш;
#* [[Ромб]] — бөтә яҡтары ла тигеҙ булған дүртмөйөш;
#* [[Квадрат]] — бөтә мөйөштәре лә тура һәм бөтә яҡтары ла тигеҙ булған дүртмөйөш;
# [[Трапеция]] — ике ҡаршы ятҡан яғы параллель булған дүртмөйөш;
# [[Дельтоид]] — ике пар эргәләш яҡтары тигеҙ булған дүртмөйөш.
# [[Антипараллелограмм]], йәки ''контрпараллелограмм'' — һәр ике ҡаршы ятыусы яҡтары үҙ-ара тигеҙ, ләкин [[параллелограмм]]дан айырмалы рәүештә параллель булмаған, ә [[антипараллеллек|антипараллель]] булған дүртмөйөш.

=== Ҡайһы бер тамғалауҙар һәм ҡыҫҡартыуҙар ===
«Дүртмөйөш» һүҙе урынына ҡайһы бер тамғалауҙар һәм ҡыҫҡартыуҙар ҡуланылыуы мөмкин: дүртмөй, «<math> \square </math>» йәки «<span style="font-size: 32px"> ♢</span>» символдары {{sfn|Стариков|2016|с=95-97}}.

=== Ҡайһы бер симметрик дүртмөйөштәр ===
[[Файл:Symmetries of square.svg|280px|thumb|Ҡайһы бер симметрик дүртмөйөштәр]]
Һүрәттә ҡайһы бер симметрик дүртмөйөштәр, уларҙың бер-береһенә күсеүе, шулай уҡ уларға дуал дүртмөйөштәр күрһәтелгән. Һүрәттәге тамғалауҙар:
* Kite (змей) — дельтоид (ромбоид)
* Parallelogram — параллелограмм
* Irregular quadrilateral — дөрөҫ булмаған дүртмөйөш
* Rhombus — ромб
* Rectangle — тура дүртмөйөш
* Square — квадрат
* Gyrational Square — әйләнеүсе квадрат
* Isosceles Trapezoid — тигеҙ эргәле трапеция

== Тулы дүртъяҡ ==
[[Файл:Quadrilatere complet.png|thumb|Тулы дүртъяҡ]]
Дүртъяҡ атамаһы '''дүртмөйөш''' атамаһына эквивалентлы булырға мөмкин булһа ла, уға йыш ҡына өҫтәмә мәғәнә һалалар. '''Тулы дүртъяҡ''' тип бер ниндәй икәүһе параллель булмаған һәм бер ниндәй өсәүһе бер нөктә аша үтмәгән дүрт тура һыҙыҡ атала. Бындай конфигурация Евклид геометрияһының ҡайһы бер раҫлауҙарында (мәҫәлән, [[Менелай теоремаһы]], [[Гаусс тура һыҙығы]], [[Обер тура һыҙығы]], [[Микель нөктәһе|Микель тура һыҙығы]] һәм башҡалар) осрай, уларҙа йыш ҡына бөтә тура һыҙыҡтар ҙа бер береһен алмаштырыусан булалар.

== Мөйөштәре суммаһы ==
Үҙ-үҙен киҫмәүсе дүртмөйөштөң мөйөштәре суммаһы 360°-ҡа тигеҙ.
: <math> \sum_{i=1}^4 \alpha_i = (4 - 2) \cdot 180^\circ = 2 \cdot 180^\circ = 360^\circ</math>

== Оҙонлоҡ нисбәттәре ==

=== [[Дүртмөйөш тигеҙһеҙлеге]] ===
Дүртмөйөштөң теләһә ниндәй ике яғының айырмаһы модуле ҡалған ике яғының суммаһынан ҙур түгел.
: <math>\left | a - b \right | \leq c+d</math>.
Эквивалентлы: теләһә ниндәй дүртмөйөштә өс яғының оҙонлоҡтары суммаһы дүртенсе яғынан кәм түгел, йәғни
<ref name="math4school.ru">{{книга | заглавие = Четырёхугольники | ссылка  =http://math4school.ru/chetyrehugolniki.html
}}</ref>:
: <math>a \leq b+c+d</math>;
: <math>b \leq a+c+d</math>;
: <math>c \leq a+b+d</math>;
: <math>d \leq a+b+c</math>.
Дүртмөйөш тигеҙһеҙлегендә тигеҙлек, дүртмөйөш ''боҙолған'' булғанда ғына, йәғни уның бөтә дүрт түбәһе бер тура һыҙыҡта ятҡанда ғына үтәлә.

=== [[Птолемей тигеҙһеҙлеге]] ===
Ҡабарынҡы дүртмөйөштөң <math>a,b,c,d</math> яҡтары һәм <math>e,f</math> диагоналдәре өсөн [[Птолемей тигеҙһеҙлеге]] үтәлә:
: <math> |e|\cdot |f|\leq |a|\cdot |c|+|b|\cdot |d|, </math>
шуның менән бергә тигеҙлек үтәлә шул саҡта һәм тик шул саҡта ғына, әгәр ҡабарынҡы дүртмөйөш әйләнәгә ҡамалған булһа йәки уның түбәләре бер тура һыҙыҡта ятһалар.

=== [[Гаусс тура һыҙығы|Гаусс теоремаһы]] ===
[[Файл:Gauss line.svg|thumb|200px|right|[[Ньютон теоремаһы (планиметрия)]] һәм [[Гаусс тура һыҙығы]] (йәшел)]]
Әгәр дүртмөйөштә ике пар ҡаршы ятҡан яҡтары параллель булмаһа, уның ике диагоналенең уртаһы, ике пар ҡаршы ятҡан яҡтары киҫешкән ике нөктәне тоташтырыусы киҫектең уртаһы аша үтеүсе тура һыҙыҡта ята (һүрәттә нөктәләр ҡыҙыл төҫ менән күрһәтелгән). Был тура һыҙыҡ '''Гаусс тура һыҙығы''' тип атала (һүрәттә ул йәшел төҫ менән бирелгән). Шуның менән бергә [[Гаусс тура һыҙығы]] һәр саҡ [[Обер тура һыҙығы]]на перпендикуляр.

=== Дүртмөйөштөң яҡтары һәм диагоналдәре араһында нисбәт ===
Яҫылыҡта ирекле рәүештә алынған дүрт нөктә араһында парлап алынған алты алыҫлыҡ түбәндәге нисбәт менән бәйле:
: <math>a^2c^2\left(b^2+d^2+e^2+f^2-a^2-c^2\right) + b^2d^2\left(a^2+c^2+e^2+f^2-b^2-d^2\right)+ </math>
: <math> + e^2f^2\left(a^2+c^2+b^2+d^2-e^2-f^2\right) = (abe)^2 + (bcf)^2 + (cde)^2 + (daf)^2</math>.
Был нисбәтте билдәләүсе күренешендә күрһәтергә мөмкин:
: <math>
\left|
\begin{matrix} 
0&a^2&e^2&d^2&1 \\
a^2&0&b^2&f^2&1 \\
e^2&b^2&0&c^2&1 \\
d^2&f^2&c^2&0&1 \\
1&1&1&1&0
\end{matrix}
\right|=0
</math>
''Иҫкәрмә''. Һуңғы [[билдәләүсе]] 288 ҡабатлаусыһына тиклем аныҡлыҡ менән [[Симплекс#Үҙсәнлектәр|Кэли-Менгер билдәләүсеһе]] ярҙамында ҡабырғаларының оҙонлоҡтары аша [[тетраэдр]] күләме квадраты өсөн аңлатма булып тора. Әгәр тетраэдр яҫылыҡҡа һалынһа, ул саҡта уның күләме нулгә тигеҙ һәм ул дүртмөйөшкә әйләнә. Ҡабырғаларының оҙонлоғо дүртмөйөштөң яҡтарының йәки диагоналдәренең оҙонлоғо була.

=== [[Бретшнайдер нисбәттәре]] ===
[[Бретшнайдер нисбәттәре]]''' — ябай (үҙ-үҙе менән киҫешмәгән) дүртмөйөштөң яҡтары ''a, b, c, d'' һәм ҡаршы ятыусы мөйөштәре <math>\angle A,\angle C</math> һәм диагоналдәре ''e, f'' араһындағы нисбәт:
: <math>e^2f^2=a^2c^2+b^2d^2-2abcd\cos(\angle A+\angle C)</math>,
: <math>e^2f^2=(ac+bd)^2-4abcd\cos^2 \frac{\angle A+\angle C}{2}</math>,
: <math>e^2f^2=(ac-bd)^2+4abcd\sin^2\frac{\angle A+\angle C}{2}</math>.

=== Дүртмөйөштөң урта һыҙыҡтары тураһында теоремалар ===
''G, I, H, J'' — ''ABCD'' ҡабарынҡы дүртмөйөшөнөң яҡтарының уртаһы, ә ''E, F'' — диагоналдәренең уртаһы булһын, ти. Өс ''GH, IJ, EF'' киҫектәрен ярашлы рәүештә ''дүртмөйөштөң беренсе, икенсе һәм өсөнсө урта һыҙыҡтары'' тип атайыҡ. Уларҙың тәүге икәүһен шулай уҡ ''бимедианалар'' тип тә атайҙар (bimedians<ref>{{cite web |author=E.W. Weisstein |title=Bimedian |url=http://mathworld.wolfram.com/Bimedian.html |publisher=''MathWorld'' – A Wolfram Web Resource}}</ref>)<ref name="Четырёхугольник">Четырёхугольник. Специальные отрезки прямых ([[:en:Quadrilateral#Special line segments|Quadrilateral, Special line segments. (англ. яз.)]])</ref>
[[Файл:Newton line.svg|thumb|200px|''E, K, F'' нөктәләре бер тура һыҙыҡта, Ньютон тура һыҙығында яталар]]
* [[Ньютон теоремаһы (планиметрия)|Дөйөмләштерелгән Ньютон теоремаһы]]. Дүртмөйөштөң бөтә өс урта һыҙығы бер нөктәлә (түбәләре ''[[центроид]]ында'' киҫешәләр («vertex centroid»)<ref name="Четырёхугольник"/>) һәм был нөктә менән урталай бүленәләр.
* Ҡабарынҡы дүртмөйөштөң ике диагоналенең урталары ''E'' һәм ''F'', шулай уҡ ''түбәләре центроиды K'' бер ''EF''тура һыҙығында яталар. Был тура һыҙыҡ [[Ньютон теоремаһы (планиметрия)|Ньютон тура һыҙығы]] тип атала.
* [[Вариньон теоремаһы (геометрия)]]<ref name="math4school.ru"/>:
** ''GIHJ, EHFG, JEIF'' дүртмөйөштәре [[параллелограмм]]дар булалар һәм ''Вариньон параллелограммдары'' тип аталалар. Уларҙың беренсеһен '''Вариньондың ҙур параллелограммы''' тип атайыҡ.
** Вариньондың бөтә өс параллелограммының үҙәктәре бирелгән дүртмөйөштөң яҡтарының урталарын тоташтырыусы киҫектең уртаһында ята (ҡаршы ятыусы яҡтарының урталарын тоташтырыусы киҫектәр — Вариньон параллелограммы диагоналдәре ошо уҡ нөктәлә киҫешә).
** ''Вариньондың ҙур параллелограммы'' <math>GIHJ</math> периметры бирелгән дүртмөйөш диагоналдәре суммаһына тигеҙ.
** ''Вариньондың ҙур параллелограммы'' <math>GIHJ</math> майҙаны бирелгән <math>ABCD </math> дүртмөйөшөнөң майҙаны яртыһына тигеҙ, йәғни
**: <math>S_{GIHJ} =\frac {1}{2} S_{ABCD}</math>.
** Бирелгән <math>ABCD </math> дүртмөйөшөнөң майҙаны дүртмөйөштөң беренсе <math>GH</math> һәм икенсе <math>IJ</math> урта һыҙыҡтарының улар араһындағы <math>\phi </math> мөйөш синусына ҡабатландығына тигеҙ, йәғни
**: <math>S_{ABCD}=GH \cdot IJ \sin\phi </math>.
** Дүртмөйөштөң өс урта һыҙыҡтары квадраттары суммаһы уның бөтә яҡтарының һәм диагоналдәренең квадраттары суммаһының сирегенә тигеҙ:
**: <math> GH^2+IJ^2+EF^2= \frac {1}{4}(AB^2+BC^2+CD^2+DA^2+BD^2+AC^2)</math>.
* '''{{Якорь2|Формула Эйлера|Эйлер формулаһы}}''': дүртмөйөштөң диагоналдәре урталары араһындағы алыҫлыҡтың дүртләтелгән квадраты яҡтары квадраттары суммаһынан уның диагоналдәре  квадраттары суммаһын алғанға тигеҙ.
* Математик рәүештә һулдағы һоро ''ABCD'' дүртмөйөшлө һүрәт өсөн '''{{Якорь2|Формула Эйлера|Эйлер формулаһы}}''' ошолай күренештә яҙыла:
*: <math>(2EF)^2=AB^2+BC^2+CD^2+DA^2-BD^2-AC^2</math>.
* Һәр береһе дүртмөйөштөң түбәһен ҡалған өс түбәһе барлыҡҡа килтергән өсмөйөштөң центроиды менән тоташтырыусы дүрт киҫек, дүртмөйөштөң центроидында киҫешәләр һәм киҫешеү нөктәһендә, түбәнән иҫәпләгәндә, 3:1 сағыштырмаһында бүленәләр.
* Шулай уҡ дүртмөйөш [[центроид]]ы үҙсәнлектәрен ҡарағыҙ.

=== Дүртмөйөш эсендәге өсмөйөштәрҙең туғыҙ нөктәһе әйләнәләре ===
{{main|Туғыҙ нөктә әйләнәһе}}
Ирекле ҡабарынҡы <math>ABCD</math> дүртмөйөшөндә уны ике диагонале бүлгән <math>ABC,BCD,CDA,DAB</math> өсмөйөштәренең [[туғыҙ нөктә әйләнәһе|туғыҙ нөктә әйләнәләре]], бер нөктәлә киҫешәләр {{sfn|Заславский, Пермякова и др.|2009|c=118, задача 9}}.

== Дүртмөйөштәрҙең айырым осраҡтары ==

=== Әйләнәгә ҡамалған дүртмөйөштәр ===
{{main|Ҡамалған дүртмөйөш}}
{{main|Ҡамаусы әйләнә}}
* Әгәр ''дүртмөйөш тирәләй [[әйләнә]] ҡамап булһа'', ул саҡта ''дүртмөйөш был [[әйләнә]]гә ҡамалған'' тип әйтәләр, һәм киреһенсә.
* Дүртмөйөш тирәләй [[әйләнә]] ҡамап була шул саҡта һәм тик шул саҡта ғына, әгәр ҡаршы ятҡан мөйөштәренең суммаһы 180°-ҡа тигеҙ булһа, йәғни:
: <math>\angle A+\angle C = \angle B + \angle D = 180^\circ</math>.
* [[Птолемей тигеҙһеҙлеге|Птолемейҙың ике теоремаһы]]. Ҡаршы ятҡан яҡтары парҙары: ''a'' һәм ''c'', ''b'' һәм ''d'', шулай уҡ диагоналдәре оҙонлоҡтары ''e'' һәм ''f'' булған, әйләнәгә ҡамалған ябай (үҙ-үҙе менән киҫешмәүсе) дүртмөйөш өсөн, дөрөҫ:
1) ''Птолемейҙың беренсе теоремаһы'':
: <math>ef=ac+bd</math>;
2) ''Птолемейҙың икенсе теоремаһы'':
<math>\frac{e}{f} = \frac{a\cdot d+b\cdot c}{a\cdot b+c\cdot d}.</math>
Һуңғы формулала числителдәге ''a'' һәм ''d'', ''b'' һәм ''c'' эргәләш яҡтар парҙары үҙҙәренең остары менән ''e'' оҙонлоғондағы диагоналгә таяналар. Ошоға оҡшаш раҫлау знаменатель өсөн дә дөрөҫ.
3) ''Диагоналдәре оҙонлоҡтары өсөн формулалар'' (''Птолемейҙың беренсе һәм икенсе теоремаларынан'' эҙемтәләр):
: <math>e = \sqrt{\frac{(ac+bd)(ad+bc)}{ab+cd}}</math> и <math>f = \sqrt{\frac{(ac+bd)(ab+cd)}{ad+bc}}</math>
* Әгәр ҡабарынҡы дүртмөйөш әйләнәгә ҡамалған булһа, ул саҡта дүртмөйөштө уның теләһә ниндәй диагонале бүлгән өсмөйөштәр пары ла ошо уҡ әйләнәгә ҡамалған (өсмөйөш әйләнәләре менән бәйләнеш).
* Һуңғы раҫлауҙан килеп сыға: ''әгәр ҡабарынҡы дүртмөйөштөң яҡтарына үткәрелгән дүрт медиатрисаларҙың (йәки [[урта перпендикуляр]]ҙарҙың) өсәүһе бер нөктәлә киҫешһә, ул саҡта уның дүртенсе яғының медиатрисаһы ла шул уҡ нөктәлә киҫешә. Улай ғына түгел, бындай дүртмөйөш үҙәге күрһәтелгән медиатрисалар киҫешкән нөктәлә булған әйләнәгә ҡамалған'' {{sfn|Стариков|2014|с=38, правая колонка, пункт 7}}.
[[Файл:Miquelquad.svg|thumb|Дүртмөйөш өсөн Микель-Штейнер теоремаһы|350px]]
* Бирелгән дүрт ''Микель тура һыҙыҡтары'' менән яһалған ҡабарынҡы дүртмөйөш (уңдағы һүрәтте ҡара), әйләнәгә ҡамалған шул саҡта һәм тик шул саҡта ғына, әгәр дүртмөйөштөң [[Микель нөктәһе]] ''M'' тура һыҙыҡтарҙың алты киҫешеү нөктәһенең икеһен тоташтырған тура һыҙыҡта ятһа (дүртмөйөштөң түбәләре булмаған нөктәләр). Йәғни, әгәр ''M'' ''EF''-та ятһа.
* Өсмөйөштөң яғына антипараллель булған һәм уны киҫеп үткән тура һыҙыҡ унан, һәр ваҡытта ла уны ҡамаусы әйләнәһе булған дүртмөйөш киҫеп ала.
* '''Әйләнәгә ҡамалған дүртмөйөш майҙаны''':
** Әйләнәгә ҡамалған дүртмөйөштөң [[Фигураның майҙаны|майҙаны]] [[Брахмагупта формулаһы]] буйынса тигеҙ{{sfn|Понарин|с=74}}:
: <math>S=\sqrt{(p-a)(p-b)(p-c)(p-d)}, </math> бында p — дүртмөйөштөң ярымпериметры.
** Һуңғы формула «Майҙан» параграфында ҡыҫандағы дөйөм (1) формуланан, унда <math>2 \theta=\angle A+\angle C = \angle B + \angle D = 180^\circ</math> булыуын иҫәпкә алғанда килеп сыға
** Һуңғы формула [[Герон формулаһы]]н дүртмөйөш осрағына дөйөмләштереү ул.
** Әйләнәгә ҡамалған дүртмөйөш [[Фигураның майҙаны|майҙаны]] өсөн [[Брахмагупта формулаһы]] билдәләүсе аша яҙылырға мөмкин {{sfn|Стариков|2014|с=38, правая колонка, пункт 7}}:
<math>S= \frac{1}{4} \sqrt{- \begin{vmatrix}
a & b & c & -d \\
b & a & -d & c \\
c & -d & a & b \\
-d & c & b & a
\end{vmatrix}}
</math>
* Һуңғы формуланан ''d''=0 булғанда автоматик рәүештә [[Герон формулаһы]] өсөн Дроздов В. формулаһы килеп сыға {{sfn|Дроздов|1995|с=обложка}}{{sfn|Мухлаев|2006|с=8}}:
* Дүртмөйөштө ҡамаусы әйләнә радиусы:
<math>R= \frac{1}{4} \sqrt{\frac{(ab+cd)(ad+bc)(ac+bd)}{(p-a)(p-b)(p-c)(p-d)}} 
</math>
[[Файл:Japanese theorem 2.svg|thumb|right|''Япон теоремаһы'' (Japanese theorem)]]
* ''Теорема''{{sfn|Ayeme|с=6, Упр. 8, рис. 13}}. Әгәр әйләнәгә ҡамалған дүртмөйөштә диагональ үткәрһәң, ә барлыҡҡа килгән ике өсмөйөшкә ике әйләнә ҡамаһаң, артабан икенсе диагоналде үткәреп оҡшаш рәүештә эшләһәң, ул саҡта барлыҡҡа килгән дүрт әйләнәнең үҙәктәре [[тура дүртмөйөш]]төң түбәләре булалар (йәғни бер әйләнәлә яталар). Был теореманы ''япон теоремаһы'' тип атайҙар (Japanese theorem). (һүрәтте ҡарағыҙ). Бынан тыш, дүрт ҡамаусы өсмөйөштәрҙең [[ортоүҙәк]]тәре бирелгән {{math|''ABCD''}} дүртмөйөшөнә оҡшаш дүртмөйөштөң түбәләре булып торалар (йәғни башҡа бер әйләнәлә яталар, сөнки бирелгән ҡамалған дүртмөйөштөң түбәләре ниндәйҙер әйләнәлә яталар). Аҙаҡ килеп, был дүрт өсмөйөштөң [[центроид]]тары өсөнсө әйләнәлә яталар<ref name=Andreescu>{{citation |first1=Titu |last1=Andreescu |first2=Bogdan |last2=Enescu |title=Mathematical Olympiad Treasures |chapter=2.3 Cyclic quads |chapterurl=https://books.google.com/books?id=mwUHJpvLOPsC&pg=PA44 |year=2004 |publisher=Springer |isbn=978-0-8176-4305-8 |pages=44–46, 50 |MR=2025063}}</ref>.
* ''Теорема'' {{sfn|Ayeme|с=5, Упр. 7, рис. 11, следствие}}. <math>ABCD</math> — ҡамалған дүртмөйөш булһын, ти.  <math>A_1</math> — <math>A</math> түбәһенән <math>BD</math> диагоналенә төшөрөлгән перпендикулярҙың нигеҙе; оҡшаш рәүештә <math>B_1, C_1, D_1</math> нөктәләре табыла. Ул саҡта <math>A_1, B_1, C_1, D_1</math> нөктәләре бер әйләнәлә яталар.
* '''Бер яҡтары тигеҙ булған ике өсмөйөштө бергә ҡушҡанда әйләнәгә ҡамалған дүртмөйөш килеп сығыу шарты'''<ref>См. подраздел «Диагонали» статьи «[[Вписанный четырёхугольник]]»</ref>. Яҡтарының оҙонлоҡтары ярашлы рәүештә (a, b, f) һәм (c, d, f) булған ике өсмөйөш, оҙонлоғо f-кә тигеҙ булған уртаҡ яғы буйынса бергә ҡушҡанда, һөҙөмтәлә яҡтары эҙмә-эҙлекле (''a'', ''b'', ''c'', ''d'') булған ''әйләнәгә ҡамалған дүртмөйөш''килеп сыҡһын өсөн, кәрәкле шарт<ref name= "Johnson">Johnson, Roger A., ''Advanced Euclidean Geometry'', Dover Publ. Co., 2007</ref>{{rp|84}}
: <math>f^2 = \frac{(ac+bd)(ad+bc)}{(ab+cd)}. </math>
* Һуңғы шарт әйләнәгә ҡамалған дүртмөйөштөң ''f'' диагонале өсөн уның дүрт яғының (''a'', ''b'', ''c'', ''d'') оҙонлоҡтары аша күрһәткән аңлатма бирә. Был формула ''Птолемейҙың беренсе һәм икенсе теоремалары'' асылын күрһәткән формулаларҙы ҡабатлағанда һәм уң һәм һул яҡтарын бер-береһенә тигеҙләгәндә килеп сыға (юғарыла ҡарағыҙ).
* Әйләнәгә ҡамалған дүртмөйөштәрҙең айырым осраҡтары: [[тура дүртмөйөш]], [[квадрат]],тигеҙ эргәле йәки тигеҙ ҡабырғалы [[трапеция]], [[антипараллелограмм]].
* Әйләнәгә ҡамалған дүртмөйөштәр тураһында ентекләберәк «[[Ҡамалған дүртмөйөш]]» мәҡәләһендә уҡырға мөмкин.

=== Әйләнәгә ҡамалған диагоналдәре перпендикуляр булған дүртмөйөштәр (ҡамалған ортодиагоналле дүртмөйөштәр) ===
{{main|Ҡамалған дүртмөйөш}}
[[Файл:Brahmaguptra's theorem.svg|thumb|150px|<math> \overline{BD}\perp\overline{AC},\overline{EF}\perp\overline{BC} </math> <math>\Rightarrow |\overline{AF}|=|\overline{FD}| </math>]]
* Ҡамалған ортодиагоналле дүртмөйөштәр өсөн [[Брахмагупта теоремаһы]] дөрөҫ:
''Әгәр ҡамалған дүртмөйөштөң <math>M</math> нөктәһендә киҫешеүсе диагоналдәре перпендикуляр булһа, ул саҡта уның ике пар ''антимедиатриса''һы <math>M</math> нөктәһе аша үтә.''

'''Иҫкәртеү'''. Был теоремала ''антимедиатриса'' тип {{sfn|Стариков|2014|с=7-39}} һүрәттә уңдағы дүртмөйөштөң <math>FE</math> киҫеген аңлайҙар (өсмөйөштөң яғына урта перпендикулярға (медиатриса) оҡшаш рәүештә). Ул дүртмөйөштөң бер яғына перпендикуляр һәм бер үк ваҡытта уға ҡаршы ятыусы яғының уртаһы аша үтә.
* Шундай теорема билдәле: ''Әгәр дүртмөйөштөң диагоналдәре перпендикуляр булһа, ул саҡта һигеҙ нөктә бер әйләнәлә ята (''дүртмөйөштөң һигеҙ нөктәһе әйләнәһе''): яҡтарының урталары һәм яҡтарының урталарының ҡаршы ятыусы яҡтарына проекциялары'' {{sfn|Заславский, Пермякова и др.|2009|c=118, задача 11}}. Ошо теореманан һәм [[Брахмагупта теоремаһы]]нан, ҡамалған ортодиагоналле дүртмөйөштөң ике пар ''антимедиатриса''ларының остары (һигеҙ нөктә) бер әйләнәлә ятыуы килеп сыға (''дүртмөйөштөң һигеҙ нөктәһе әйләнәһе'').
* [[Квадрат]] әйләнәгә ҡамалған ортодиагоналле дүртмөйөштөң айырым осрағы булып тора.

=== Әйләнәне ҡамаусы дүртмөйөштәр ===
{{main|Ҡамалған әйләнә}}
* Әгәр ''дүртмөйөшкә [[әйләнә]] ҡамап булһа'', ул саҡта ''дүртмөйөш был [[әйләнә|әйләнәне]] ҡамаусы була'' тип әйтәләр, һәм киреһенсә.
* Ҡайһы бер (ләкин бөтәһе лә түгел) дүртмөйөштәргә әйләнә ҡамап була. Улар [[Ҡамаусы дүртмөйөш|ҡамаусы дүртмөйөштәр]] тип аталалар. Бындай дүртмөйөштәрҙең иң мөһим үҙсәнлектәренең береһе булып, ҡаршы ятҡан яҡтарының оҙонлоҡтары суммалары тигеҙ булыуы тора. Был раҫлау [[Пито теоремаһы]] тип атала.
* Икенсе төрлө әйткәндә, ҡабарынҡы дүртмөйөш әйләнәне ҡамаусы була шул саҡта һәм тик шул саҡта ғына, әгәр  ҡаршы ятыусы яҡтарының оҙонлоҡтары суммаһы тигеҙ булһа, йәғни: <math>AB+CD=BC+AD</math>.
* Ҡамалған әйләнәнең дүртмөйөш менән тейеү нөктәләре дүртмөйөштөң мөйөштәренән тигеҙ киҫектәр киҫеп ала.
* '''Ҡамаусы дүртмөйөштөң майҙаны'''
** <math>AB+CD=BC+AD</math> шарты <math>a+c=b+d</math> тигәнде аңлата.
Ярымпериметр ''p'' төшөнсәһе индереп, <math>p=(a+d+b+c)/2</math>, <math>p=(a+d+b+c)/2=a+c=b+d</math> булыуын табабыҙ. Артабан <math>p-a=c; p-b=d; p-c=a;p-d=b.</math> булыуын күрергә була. Ошонан сығып, <math>(p-a)(p-b)(p-c)(p-d)=abcd.</math> Ул саҡта «Майҙан» параграфындағы (1) формула буйынса табабыҙ
: <math>S=\sqrt{(p-a)(p-b)(p-c)(p-d)-abcd\cos^2\theta}=</math>
<math>=\sqrt{abcd-abcd\cos^2\theta}= \sqrt{abcd\sin^2\theta}=\sqrt{abcd} \sin \theta . </math>
** Дүртмөйөш ҡамаусы булғанлыҡтан, уның майҙаны ярымпериметр ''p'' менән ҡамалған әйләнә радиусы ''r'' ҡабатландығына тигеҙ: <math>S=pr</math>.
* Әгәр ҡабарынҡы дүртмөйөш — [[трапеция]] ла һәм [[параллелограмм]] да булмаһа һәм ниндәйҙер әйләнәне ҡамаусы булһа, ул саҡта ошо уҡ әйләнәне ҡамаусы ике өсмөйөш бар, улар дүртмөйөштөң ҡаршы ятыусы яҡтары парҙарын киҫешкәнгә тиклем дауам иткәндә барлыҡҡа килә (өсмөйөш әйләнәләре менән бәйләнеш).
* Һуңғы раҫлаҙан килеп сыға: ''әгәр ҡабарынҡы дүртмөйөштөң эске мөйөштәренең дүрт [[биссектриса]]һының (йәки биссекторҙарының) өсәүһе бер нөктәлә киҫешһә, ул саҡта уның дүртенсе эске мөйөшөнөң биссектрисаһы ла шул уҡ нөктәлә киҫешә. Улай ғына түгел, бындай дүртмөйөш үҙәге ошо биссектрисалар киҫешкән нөктәлә булған ниндәйҙер әйләнәне ҡамаусы була''{{sfn|Стариков|2014|с=39, левая колонка, последний абзац}}.
* Әгәр дүртмөйөш әйләнәне ҡамаусы булһа, ул саҡта ҡамалған әйләнәнең үҙәге [[Ньютон тура һыҙығы]]нда ята. Анығыраҡ раҫлау түбәндә.
* Һәр ''ҡамаусы дүртмөйөштә'' ике диагоналдең уртаһы һәм ҡамалған әйләнәнең үҙәге бер тура һыҙыҡта яталар ([[Ньютон теоремаһы (планиметрия)|Ньютон теоремаһы]]). Остары дүртмөйөштөң ҡаршы ятыусы яҡтарының дауамдары киҫешкән нөктәләрҙә булған (әгәр улар параллель булмаһа) киҫектең уртаһы ла шул уҡ тура һыҙыҡта ята. Был тура һыҙыҡ [[Гаусс тура һыҙығы]] тип атала. Һүрәттә (өҫтә икенсе төркөм һүрәттәр) ул йәшел төҫтә, диагоналдәре ҡыҙыл, остары дүртмөйөштөң ҡаршы ятыусы яҡтарының дауамдары киҫешкән нөктәләрҙә булған киҫек тә ҡыҙыл төҫтә.
* ''Дүртмөйөштө ҡамаусы әйләнәнең үҙәге'' — түбәләре диагоналдәрҙең киҫешеү нөктәһендә һәм ҡаршы ятыусы яҡтарының дауамдары киҫешкән нөктәләрҙә булған өсмөйөштөң бейеклектәре киҫешкән нөктә ([[Брокар теоремаһы]]).
* Әйләнәне ҡамаусы дүртмөйөштәрҙең айырым осраҡтары булып торалар: [[ромб]], [[квадрат]], [[дельтоид]].

=== Ҡамалған-ҡамаусы дүртмөйөш ===
[[Файл:Bicentric quadrilateral poncelet.svg|thumb|Ҡамалған-ҡамаусы дүртмөйөштәр ABCD һәм EFGH һәм улар өсөн [[Понселе поризмы]]]]
Ҡамалған-ҡамаусы дүртмөйөштәр — бер үк ваҡытта ниндәйҙер әйләнәне ҡамаусы, шулай уҡ ниндәйҙер әйләнәгә ҡамалған дүртмөйөштәр. Уларҙың икенсе төрлө атамалары — бицентрик дүртмөйөштәр (Bicentric quadrilateral), хорда-тейеүсе дүртмөйөштәр (chord-tangent quadrilateral) йәки ике-әйләнәле дүртмөйөштәр (double circle quadrilateral) {{sfn|Вписано-описанные четырёхугольники (Bicentric quadrilateral. англ. яз.// https://en.wikipedia.org/wiki/Bicentric_quadrilateral#Fuss.27_theorem)}}.

=== Үҙсәнлектәре ===
* Түбәндә күрһәтелгән ике шарттың һәр береһе айырым алғанда, бирелгән дүртмөйөш ниндәйҙер әйләнәләр өсөн ҡамалған-ҡамаусы булһын өсөн ''кәрәкле'', ләкин  ''етерлек'' шарт түгел:
<math>AB+CD=BC+AD</math> и <math>\angle A+\angle C = \angle B + \angle D = 180^\circ</math>.
* Һуңғы ике шарттың ''бер үк ваҡытта'' үтәлеүе ниндәйҙер ҡабарынҡы дүртмөйөш өсөн, был дүртмөйөш ''ҡамалған-ҡамаусы'' булһын өсөн ''кәрәкле'' һәм ''етерлек'' шарт була.
* Ҡамалған-ҡамаусы дүртмөйөштөң майҙаны:
** Әгәр дүртмөйөш ҡамалған да һәм ҡамаусы ла булһа, ул саҡта «Майҙан» параграфы сиктәрендә (1) формула буйынса: <math>S=\sqrt{abcd}</math>.
** Һуңғы формула алдағы параграфтың ҡамаусы дүртмөйөш майҙаны өсөн формулаһынан <math>S=\sqrt{abcd} \sin \theta </math>, <math>\theta=90^\circ; \sin90^0=1</math> булыуын иҫәпкә алып килеп сыға (ҡамалған дүртмөйөш өсөн <math>2 \theta=~\angle A+\angle C = \angle B + \angle D = 180^\circ  </math>).
** Дүртмөйөш ҡамаусы булғанлыҡтан, уның майҙаны шулай уҡ уның ярымпериметры ''p'' менән ҡамалған әйләнә радиусы ''r'' ҡабатландығына тигеҙ: <math>S=pr</math>.
** Ҡамалған-ҡамаусы дүртмөйөштөң майҙаны өсөн икенсе формула:
: <math>S= \frac{p^2}{\operatorname{tg}\frac{A}{2}  +  \operatorname{tg}\frac{B}{2}+ \operatorname{tg}\frac{C}{2}+\operatorname{tg}\frac{D}{2}}</math>
* '''Фусс теоремаһы''' (Fuss' theorem) {{sfn|Вписано-описанный четырёхугольник (Bicentric quadrilateral. англ. яз.// https://en.wikipedia.org/wiki/Bicentric_quadrilateral#Fuss.27_theorem)}}.
[[Файл:Fuss theorem2.svg|thumb|Ҡамалған әйләнә үҙәге I һәм ҡамаусы әйләнә үҙәге O булған ҡамалған-ҡамаусы дүртмөйөш ABCD]]
Бирелгән дүртмөйөштөң ярашлы рәүештә ҡамаусы һәм ҡамалған әйләнә радиустары ''R'' һәм ''r'' һәм был әйләнәләрҙең үҙәктәре <math>I</math> һәм <math>O</math> араһындағы алыҫлыҡ ''x'' өсөн  (см. рис.) ''дүртмөйөшлө аналог''ты сағылдырыусы нисбәт үтәлә [[Эйлер теоремаһы (планиметрия)|Эйлер теоремаһы]] (өсмөйөш өсөн оҡшаш Эйлер формулаһы бар)<ref name=Dorrie>{{cite book
|last=Dörrie
|first=Heinrich
|date=1965
|title=100 Great Problems of Elementary Mathematics: Their History and Solutions
|location=New York
|publisher=Dover
|pages=188–193
|isbn=978-0-486-61348-2}}</ref><ref name=Yiu>Yiu, Paul, ''Euclidean Geometry'', [http://math.fau.edu/Yiu/EuclideanGeomeryNotes.pdf]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, 1998, pp. 158—164.</ref><ref>{{citation |last=Salazar |first=Juan Carlos |title=Fuss's Theorem |journal=Mathematical Gazette |volume=90 (July) |pages=306–307 |year=2006}}.</ref>:
: <math> \frac{1}{(R+x)^2}+\frac{1}{(R-x)^2}=\frac{1}{r^2}</math>
йәки
: <math>\displaystyle 2r^2(R^2+x^2)=(R^2-x^2)^2.</math>
йәки
: <math> x^2= R^2+r^2-r \sqrt {4R^2+r^2}</math>
йәки
: <math>x=\sqrt{R^2+r^2-r\sqrt{4R^2+r^2}}.</math>

[[Файл:Bicentric quadrilateral.svg|thumb|Ҡамалған-ҡамаусы дүртмөйөш ABCD һәм уның эстән тейеүсе ҡамалған дүртмөйөшө WXYZ]]
* Ҡамалған-ҡамаусы дүртмөйөш өсөн артабанғы өс шарт тейеүсе дүртмөйөшкә ҡамалған әйләнәнең яҡтарына тейеү нөктәләренә ҡағыла. Әгәр  ҡамалған әйләнә ''AB'', ''BC'', ''CD'', ''DA'' яҡтарына ярашлы рәүештә ''W'', ''X'', ''Y'', ''Z нөктәләрендә тейһә, ул саҡта ''ABCD'' тейеүсе дүртмөйөшө лә шулай уҡ ҡамаусы була, әгәр артабанғы өс шарттың һәр береһе үтәлһә генә (һүрәтте ҡарағыҙ):<ref name=Josefsson>{{citation
|last=Josefsson
|first=Martin
|journal=Forum Geometricorum
|pages=165–173
|title=Characterizations of Bicentric Quadrilaterals
|url=http://forumgeom.fau.edu/FG2010volume10/FG201019.pdf
|volume=10
|year=2010}}.</ref>
* ''WY'' ''XZ''-ҡа перпендикуляр
* <math>\frac{AW}{WB}=\frac{DY}{YC}</math>
* <math>\frac{AC}{BD}=\frac{AW+CY}{BX+DZ}</math>.

* [[Квадрат]] ҡамалған-ҡамаусы дүртмөйөштөң айырым осрағы булып тора.

=== Яҡтары перпендикуляр булған дүртмөйөштәр ===
* Дүртмөйөштөң ике ҡаршы ятыусы яҡтары перпендикуляр шул саҡта һәм тик шул саҡта ғына, әгәр ҡалған ике ҡаршы ятыусы яҡтарының квадраттары  суммаһы диагоналдәре квадраттары  суммаһына тигеҙ булһа.
* Әгәр ҡабарынҡы дүртмөйөштөң ике пар эргәләш яҡтары перпендикуляр булһа (йәғни ике ҡаршы ятыусы мөйөштәре тура булһа), ул саҡта был дүртмөйөш ниндәйҙер әйләнәгә ҡамалған булырға мөмкин. Улай ғына түгел, һүҙ барған ике пар эргәләш яҡтары үҙҙәренең бер остары менән таянған диагональ  был әйләнәнең диаметры булып хеҙмәт итә.
* Яҡтары перпендикуляр булған дүртмөйөштәрҙең айырым осраҡтары булып торалар: [[тура дүртмөйөш]] һәм [[квадрат]].

=== [[Ортодиагоналле дүртмөйөш|Диагоналдәре перпендикуляр булған дүртмөйөштәр]] ===
* Диагоналдәре перпендикуляр булған дүртмөйөштәр ''ортодиагоналле'' дүртмөйөштәр тип аталалар.
* Дүртмөйөштөң диагоналдәре перпендикуляр була шул саҡта һәм тик шул саҡта ғына, әгәр ҡаршы ятыусы яҡтарының квадраттары суммаһы тигеҙ булһа.
* Ортодиагоналле дүртмөйөштөң майҙаны уның диагоналдәре ҡабатландығының яртыһына тигеҙ: <math> S = \frac {1}{2}ef.</math>.
* Дүртмөйөштөң урта һыҙыҡтары тигеҙ шул саҡта һәм тик шул саҡта ғына, әгәр ҡаршы ятыусы яҡтарының квадраттары суммаһы тигеҙ булһа.
* Дүртмөйөштөң ''антимедиатриса''һы тип уның бер яғының уртаһынан сығып ҡаршы ятыусы яғына перпендикуляр булған тура һыҙыҡ киҫеге атала.
* [[Брахмагупта теоремаһы]]. Әгәр дүртмөйөштөң диагоналдәре перпендикуляр һәм ул ниндәйҙер әйләнәгә ҡамалған  булһа, ул саҡта уның дүрт ''антимедиатриса''һы бер нөктәлә киҫешә. Улай ғына түгел, был ''антимедиатриса''ларҙың киҫешеү нөктәһе уның диагоналдәренең киҫешеү нөктәһе булып тора.
* Әгәр дүртмөйөштөң диагоналдәре перпендикуляр һәм ул ниндәйҙер әйләнәгә ҡамалған  булһа, ул саҡта  учетверенный её уның ''R'' радиусының дүртләтелгән квадраты теләһә ниндәй ҡаршы ятыусы яҡтар парының квадраттары  суммаһына тигеҙ: <math> a^2+c^2 = b^2+d^2 = 4R^2.</math>
* Әгәр дүртмөйөштөң диагоналдәре перпендикуляр һәм ул ниндәйҙер әйләнәне ҡамаусы  булһа, ул саҡта уның ике пар ҡаршы ятыусы яҡтары ҡабатландығы тигеҙ: <math> ac = bd.</math>
* Түбәләре ортодиагоналле дүртмөйөштөң яҡтарының уртаһында булған Вариньон параллелограмы [[тура дүртмөйөш]] була.
* Әгәр дүртмөйөштөң диагоналдәре перпендикуляр булһа, ул саҡта һигеҙ нөктә: яҡтарының урталары һәм яҡтарының урталарының ҡаршы ятыусы яҡтарына проекциялары бер әйләнәлә (''дүртмөйөштөң һигеҙ нөктәһе әйләнәһе'') яталар {{sfn|Заславский, Пермякова и др.|2009|c=118, задача 11}}.
* Частными Ортодиагоналле дүртмөйөштәрҙең айырым осраҡтары булып торалар: [[ромб]], [[квадрат]], [[дельтоид]].
* Әгәр ҡабарынҡы дүртмөйөштөң  диагоналдәре перпендикуляр булһа, ул саҡта уның дүрт яғының урталары тура дүртмөйөш түбәләре була (''Вариньон теоремаһы'' эҙемтәһе). Кире теорема ла дөрөҫ. Бынан тыш, тура дүртмөйөштөң диагоналдәре тигеҙ. Ошонан сығып,  ҡабарынҡы дүртмөйөштөң  диагоналдәре перпендикуляр була шул саҡта һәм тик шул саҡта ғына, әгәр уның ике ''бимедиана''ларының  (ҡаршы ятыусы яҡтарының урталарын тоташтырыусы киҫектәр) оҙонлоҡтары үҙ-ара тигеҙ булһа<ref name=Josefsson2>{{citation
 | last = Josefsson | first = Martin
 | journal = Forum Geometricorum
 | pages = 13–25
 | title = Characterizations of Orthodiagonal Quadrilaterals
 | url = http://forumgeom.fau.edu/FG2012volume12/FG201202.pdf
 | volume = 12
 | year = 2012}}.</ref>.
* Ҡамаусы һәм ортодиагоналле дүртмөйөштәрҙең үҙсәнлектәрен сағыштырыу таблицаһы:
Уларҙың оҙонлоҡ үҙсәнлектәре бик оҡшаш (таблицаны ҡарағыҙ)<ref name=Josefsson2/> Бында тамғалауҙар: ''a'', ''b'', ''c'', ''d'' — уларҙың яҡтары оҙонлоҡтары, ''R''<sub>1</sub>, ''R''<sub>2</sub>, ''R''<sub>3</sub>, ''R''<sub>4</sub> - был яҡтар һәм  ''диагоналдәренең киҫешеү нөктәһе'' аша үтеүсе әйләнәләрҙең радиустары, ''h''<sub>1</sub>, ''h''<sub>2</sub>, ''h''<sub>3</sub>, ''h''<sub>4</sub> — ''диагоналдәренең киҫешеү нөктәһенән'' яҡтарына төшөрөлгән бейеклектәр.

{| class=wikitable
|-
! ҡамаусы дүртмөйөш
! ортодиагоналле дүртмөйөш
|-
| align=center|<math>a+c=b+d</math>
| align=center|<math>a^2+c^2=b^2+d^2</math>
|-
| align=center|<math>R_1+R_3=R_2+R_4</math>
| align=center|<math>R_1^2+R_3^2=R_2^2+R_4^2</math>
|-
| align=center|<math>\frac{1}{h_1}+\frac{1}{h_3}=\frac{1}{h_2}+\frac{1}{h_4}</math>
| align=center|<math>\frac{1}{h_1^2}+\frac{1}{h_3^2}=\frac{1}{h_2^2}+\frac{1}{h_4^2}</math>
|}
* Бынан тыш, ортодиагоналле дүртмөйөштөң ''диагоналдәренең киҫешеү нөктәһенән'' яҡтарына төшөрөлгән медианалар өсөн, дөрөҫ: <math>m_1^2+m_3^2=m_2^2+m_4^2</math>.

== Тыштан ҡамаусы дүртмөйөш ==
* '''[[Тыштан ҡамаусы дүртмөйөш]]''' — бөтә дүрт яғының ''дауамы'' [[Әйләнә|әйләнәгә]] тейеүсе булған [[Ҡабарынҡы күпмөйөш|ҡабарынҡы]] дүртмөйөш ул (дүртмөйөштән тышта){{sfn|Radic, Kaliman, Kadum|2007|с=33—52}}. Әйләнә ''тыштан ҡамалған'' тип атала. Тыштан ҡамалған әйләнәнең үҙәге алты биссектрисаның киҫешеү нөктәһе булып тора.
* '''Иҫкәртеү'''. ''Ҡамалған'', ''ҡамаусы'', шулай уҡ ''тыштан ҡамалған'' әйләнәләрҙе теләһә ниндәй дүртмөйөштә үткәреп булмай. Әгәр ''ABCD'' ҡабарынҡы дүртмөйөшөнөң ҡаршы ятыусы яҡтары ''E'' һәм ''F'' нөктәләрендә киҫешһә, уның тыштан ҡамалған булыуы шарты булып түбәндәге ике шарттың теләһә ҡайһыһы тора:
: <math>AB+BC=AD+DC\quad\Leftrightarrow\quad AE+EC=AF+FC.</math>

=== Ҡайһы бер дүртмөйөштәрҙең диагоналдәре үҙсәнлектәре ===
Түбәндәге таблицала, ҡайһы бер иң төп дүртмөйөштәрҙең диагоналдәре киҫешеү нөктәләрендә урталай киҫешәләрме, диагоналдәре [[перпендикуляр]]мы, диагоналдәре тигеҙме, һәм диагоналдәре мөйөштәрен урталай бүләме икәнлеге күрһәтелгән.<ref>Jennifer Kahle, Geometry: Basic ideas (англ. яз.).Геометрия: Основные идеи [http://www.math.okstate.edu/geoset/Projects/Ideas/QuadDiags.htm], accessed 28 December 2012.</ref> Исемлек дөйөм осраҡтарға ҡағыла, һәм дүртмөйөштәрҙең аталған аҫкүмәклектәрен ҡарап сыға.

{| class="wikitable"
|-
! Дүртмөйөш ||Диагоналдәренең киҫешеү нөктәһендә урталай бүленеүе || Диагоналдәренең перпендикулярлеге || Диагоналдәре оҙонлоҡтарының тигеҙлеге  || Мөйөштәренең диагоналдәре менән урталай бүленеүе
|-
! [[Трапеция]]
|| Юҡ || ''1-се иҫкәртеүҙе ҡарағыҙ'' || Юҡ || Юҡ
|-
! [[Равнобедренная трапеция]]
|| Юҡ || ''См. замечание 1'' || Эйе || Ике ҡаршы ятыусы мөйөштәренең булһа ла
|-<!--
! [[Прямоугольная трапеция]]
|| ''3-сө иҫкәртеүҙе ҡарағыҙ'' || ''1-се иҫкәртеүҙе ҡарағыҙ'' || Юҡ || Юҡ
|--->
! [[Параллелограмм]]
|| Эйе || Юҡ || Юҡ || Юҡ
|-
! [[Дельтоид]]
|| ''2-се иҫкәртеүҙе ҡарағыҙ'' || Эйе || ''2-се иҫкәртеүҙе ҡарағыҙ'' || ''2-се иҫкәртеүҙе ҡарағыҙ''
|-
! [[Прямоугольник]]
|| Эйе|| Юҡ || Эйе || Юҡ
|-
! [[Ромб]]
|| Эйе || Эйе || Юҡ || Эйе
|-
! [[Квадрат]]
|| Эйе || Эйе || Эйе || Эйе
|}
''Иҫкәртеү 1: Трапецияларҙың дөйөм алғанда һәм тигеҙ эргәле трапецияларҙың перпендикуляр диагоналдәре юҡ, ләкин сикһеҙ күп һанда (оҡшаш булмаған) трапециялар һәм тигеҙ эргәле трапециялар бар, уларҙың ысынлап та диагоналдәре перпендикуляр һәм улар ниндәй ҙә булһа башҡа аталған дүртмөйөшкә оҡшамаған''.<br />
''Иҫкәртеү 2: Дельтоидтың бер диагонале икенсеһен урталай бүлә. Икенсе диагонале уның ҡаршы ятыусы мөйөштәрен урталай бүлә. Дөйөм дельтоидтың диагоналдәре тигеҙ түгел, ләкин сикһеҙ күп һанда (оҡшаш булмаған) дельтоидтар бар, уларҙың диагоналдәре нең оҙонлоҡтары тигеҙ (һәм дельтоидтар  ниндәй ҙә булһа башҡа аталған дүртмөйөш түгелдәр)''.

== Майҙан ==
* Ирекле үҙ-үҙе менән киҫешмәүсе, яҫылыҡта үҙенең түбәләренең координаталары <math>(x_1,y_1),(x_2,y_2),(x_3,y_3),(x_4,y_4)</math> менән бирелгән дүртмөйөштөң [[Фигураның майҙаны|майҙаны]] <math>S </math> тигеҙ:

 <math>S=\frac 12 \big |(x_1-x_2)(y_1+y_2)+(x_2-x_3)(y_2+y_3)+(x_3-x_4)(y_3+y_4)+(x_4-x_1)(y_4+y_1)\big | </math>

* Ирекле үҙ-үҙе менән киҫешмәүсе, диагоналдәре <math>d_1</math>, <math>d_2</math> һәм улар (йәки уларҙың дауамы) араһындағы мөйөшө <math>\alpha</math> булған ҡабарынҡы  дүртмөйөштөң [[Фигураның майҙаны|майҙаны]] <math>S </math> тигеҙ:

<math>S=\frac{d_1d_2\sin\alpha}{2}</math>

* Ирекле  ҡабарынҡы  дүртмөйөштөң [[Фигураның майҙаны|майҙаны]]  дүртмөйөштөң беренсе  <math>GH</math> һәм икенсе  <math>IJ</math> урта һыҙыҡтарының улар араһындағы <math>\phi </math> мөйөшө  синусына ҡабатландығына тигеҙ, йәғни
: <math>S_{ABCD}= GH \cdot IJ \sin\phi </math>.
''Иҫкәртеү''. Дүртмөйөштөң '' беренсе һәм икенсе урта һыҙыҡтары'' — ҡаршы ятҡан яҡтарының урталарын тоташтырыусы киҫектәр.

* Ирекле  ҡабарынҡы  дүртмөйөштөң [[Фигураның майҙаны|майҙаны]] тигеҙ{{sfn|Понарин|с=74}}:
: <math>16S^2=4d_1^2d_2^2-\left(b^2+d^2-a^2-c^2\right)^2</math>, бында <math>d_1</math>, <math>d_2</math> — диагоналдәре оҙонлоҡтары, a, b, c, d — яҡтары оҙонлоҡтары.
* Ирекле  ҡабарынҡы  дүртмөйөштөң [[Фигураның майҙаны|майҙаны]] шулай уҡ тигеҙ
{{рамка}}
<math>S=\sqrt{(p-a)(p-b)(p-c)(p-d)-abcd\cos^2\theta},</math> (1)
{{конец рамки}}
бында p — ярымпериметр, ә <math>\theta=\frac{\angle A+\angle C}{2}</math> дүртмөйөштөң ҡаршы ятыусы мөйөштәренең ярымсуммаһы (Ҡайһы ҡаршы ятыусы мөйөштәре парын алыуҙың әһәмиәте юҡ, сөнки бер пар ҡаршы ятыусы мөйөштәре ярымсуммаһы <math>\theta</math> тигеҙ булһа, ул саҡта икенсе  пар ҡаршы ятыусы мөйөштәре ярымсуммаһы <math>180^\circ -\theta</math> була һәм <math>\cos^2(180^\circ -\theta)=\cos^2\theta </math>). Ошо формуланан ҡамалған дүртмөйөштәр өсөн [[Брахмагупта формулаһы]] килеп сыға.
* Ирекле  ҡабарынҡы  дүртмөйөштөң [[Фигураның майҙаны|майҙаны]] (1) формула буйынса [[Бретшнайдер нисбәте|Бретшнайдер нисбәттәренең]] береһен иҫәпкә алып (юғарыла ҡарағыҙ) ошондай күренештә яҙылырға мөмкин:
<math>S=\sqrt{(p-a)(p-b)(p-c)(p-d)+\textstyle{1\over4}((ef)^2-(ac+bd)^2)}=</math>
<math>=\sqrt{(p-a)(p-b)(p-c)(p-d)+\textstyle{1\over4}(ef+ac+bd)(ef-ac-bd)}</math>
бында p — ярымпериметр, e һәм f -дүртмөйөштөң диагоналдәре.

=== Тарихы ===
Борон египетлылар һәм башҡа ҡайһы бер халыҡтар дүртмөйөштөң майҙанын табыу өсөн '''дөрөҫ булмаған''' формуланы ҡулланғандар — уның a, b, c, d  ҡаршы ятыусы яҡтары ярымсуммаһы ҡабатландығын <ref name="zeuthen">''Г. Г. Цейтен'' История математики в древности и в средние века, ГТТИ, М-Л, 1932.</ref>:
: <math>S=\frac{a+c}{2}\cdot\frac{b+d}{2}</math>.

Тура мөйөшлө булмаған дүртмөйөштәр өсөн был формула майҙандың артығыраҡ ҡиммәтен бирә. Был формула тура мөйөшлө тиерлек ер участкалары майҙанын иҫәпләү өсөн генә ҡулланылған тип фараз итергә була. Тура дүртмөйөштөң яҡтарын теүәл үлсәмәгәндә, был формула бирелгән үлсәмдәрҙе уртасалау иҫәбенә һөҙөмтәне яҡшыртырға мөмкинлек бирә.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Планиметрия глоссарий]]
* [[:Категория:Әйләнәләр|категория «Әйләнәләр»]]
* [[Алтынсы әйләнә тураһында лемма]]
* [[Птолемей тигеҙһеҙлеге]]
* [[Әйләнә]]
* [[Гаусс тура һыҙығы]]
* [[Обер тура һыҙығы]]
* [[Вариньон теоремаһы (геометрия)|Вариньон параллелограммы]]
* [[Тебо теоремаһы]] 1
* [[Бретшнайдер нисбәте]]
* [[Кейси теоремаһы]]
* [[Дүртмөйөш өсөн косинустар теоремаһы]]
* [[Ньютон теоремаһы (планиметрия)]]
* [[Күбәләк тураһында теорема]]
* [[Птолемей теоремаһы]]
* [[Микель нөктәһе]]
* [[Өсмөйөш]]
* [[Ҡамалған дүртмөйөш]]

{{Многоугольники}}

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
{{Викисловарь|четырёхугольник}}
* [[Болтянский, Владимир Григорьевич|Болтянский В.]], [http://kvant.mccme.ru/1974/09/chetyrehugolniki.htm ''Четырёхугольники'']. [[Квант (журнал)|Квант]], № 9,1974.
* {{h|Понарин}}{{Книга:Элементарная геометрия. Понарин|74|1}}
* {{статья
|автор=Стариков В. Н.
|ref=Стариков
|заглавие=Исследования по геометрии// Сборник публикаций научного журнала ''Globus'' по материалам V-й международной научно-практической конференции «Достижения и проблемы современной науки» г. Санкт-Петербург:  сборник со статьями (уровень стандарта, академический уровень).
|место=С-П.
|издание=Научный журнал ''Globus''
|год=2016
}}
* {{статья
|автор=Стариков В. Н.
|ref=Стариков
|заглавие=Заметки по геометрии// Научный поиск: гуманитарные и социально-экономические науки: сборник научных трудов. 
|выпуск=1
|ответственный=Гл. ред. Романова И. В.
|место=Чебоксары
|издательство=ЦДИП «INet»
|год=2014
}}
* {{книга
|ref=Заславский, Пермякова и др.
|заглавие=Математика в задачах. Сборник материалов выездных школ команды Москвы на Всероссийскую математическую олимпиаду
|ответственный=Под редакцией А. А. Заславского, Д. А. Пермякова, А. Б. Скопенкова, М. Б. Скопенкова и А. В. Шаповалова.
|место=Москва
|издательство=МЦНМО
|год=2009
|ISBN=978-5-94057-477-4
}}
* {{cite web
|author=Jean-Louis Ayeme
|ref=Ayeme
|title=Feurbach’s theorem. A new purely synthetic proof.
|url=http://jl.ayme.pagesperso-orange.fr/Docs/Feuerbach1.pdf
|lang=ru
}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131113122035/http://jl.ayme.pagesperso-orange.fr/Docs/Feuerbach1.pdf |date=2013-11-13 }} Несколько расширенный перевод — «[http://www.geometry.ru/articles/aymefeuerbach.pdf Вокруг задачи Архимеда]»
* {{статья
|автор=Дроздов В. 
|ref=Дроздов 
|заглавие=Геронов определитель. Занимательная страница
|издание=Математика в школе
|год=1995
|выпуск=5
}}
* {{книга
|автор=Мухлаев А.
|ref=Мухлаев
|вклад=Возможно, Герон что-то утаил
|заглавие=38–я открытая областная научная конференция учащихся
|место=Омск
|год=2006
|url=http://gigabaza.ru/doc/66950.html
}}
* {{статья
|автор=Mirko Radic, Zoran Kaliman, Vladimir Kadum
|заглавие=A condition that a tangential quadrilateral is also a chordal one
|издание=Mathematical Communications 
|выпуск=12 
|год=2007 
|ref=Radic, Kaliman, Kadum
}}
* {{статья
|автор= D. Fraivert, A. Sigler and M. Stupel
|издание=Journal of Mathematical Sciences: Advances and Applications
|заглавие=Common properties of trapezoids and convex quadrilaterals
|url=http://dx.doi.org/10.18642/jmsaa_7100121635
|том=38
|год=2016
|ref=Fraivert2
|pages=49–71 | doi=10.18642/jmsaa_7100121635
}}

{{rq|source|isbn}}
{{Нет полных библиографических описаний}}

[[Категория:{| align="right"


[[Категория:Дүртмөйөштәр]]
[[Категория:Геометрик фигуралар]]
[[Категория:Әйләнәләр]]