Ел битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Физическая величина
| Название    = Ел тиҙлеге
| Символ      = <math>\vec v = \frac{\mathrm{d}\vec r}{\mathrm{d}t}</math>
| Размерность = LT<sup>−1</sup>
| СИ          = м/с
| СГС         = см/с
| Примечания  = Вектор
}}

[[File:Pieter_Kluyver_-_Boom_in_stormwind.jpg|thumb]]
[[Файл:Anemoscopi.JPG|thumb|200px|Елкүрһәткес — [[аэродром]]дарҙа елдең йүнәлешен һәм тиҙлеген күрһәтеүсе ҡоролма]]

'''Ел''' — ер өҫтөндә һауаның хәрәкәт итеүе<ref>[http://dic.academic.ru/dic.nsf/ntes/719 Фәнни-техник һүҙлектә төшөнсә] {{ref-ru}}</ref>.
Ел ер өҫтөндә [[Атмосфера баҫымы|һауа баҫымы]]ның тигеҙ булмауынан барлыҡҡа килә. Ер өҫтө тигеҙ йылынмай, шуға һауа баҫымы үҙгәреүсән. Ел юғары баҫым өлкәһенән түбән баҫым өлкәһенә йүнәлә. Ел төрлө йүнәлештә һәм тиҙлектә иҫергә мөмкин. Елдең тиҙлеге юғары булған һайын, көсө лә арта.

[[Ер (планета)|Ерҙә]] ел тип һауа ағымының горизонталь йүнәлештә  хәрәкәтен арайҙар; башҡа планеталарҙа ел тип планетала булған газ ағымын атайҙар. Ҡояш системаһында көслө елдәр [[Нептун (планета)|Нептун]] һәм [[Сатурн (планета)|Сатурнда]] күҙәтелә. [[Ҡояш еле]] тип космос киңлегендә Йондоҙҙоң һирәгәйтелгән газдары ағымын әйтәләр. [[Планета еле]] тип планета [[атмосфера]]һының дегазацияланған газдарының космос киңлегендәге ағымын әйтәләр.

Елдәр масштабы, тиҙлеге һәм тирә-яҡ мөхиткә тәьҫир итеүе буйынса квалификациялана.  Әйтәйек, елдең көсәйеүе ҡыҫҡа ваҡытлы (бер нисә секунд) һәм көслө һауа хәрәкәте тип һанала. Уртаса оҙайлығы көслө ел (яҡынса 1 мин) ''скволл'' тип атала. Оҙайлыраҡ ел атамалары көскә бәйле, мәҫәлән, ''бриз, дауыл, шторм, ураган, тайфун''. Елдең оҙайлығы ла күп төрлө: ҡайһы саҡ йәшен ваҡытында ел бер нисә минутҡа ҡына булыуы мөмкин; бриз, рельеф үҙенсәлектәренә ҡарап, уның элементтарын йылытыу айырмаһына ҡарап — бер нисә сәғәт; миҙгелле температура үҙгәреү менән бәйле муссон елдәрҙең оҙайлығы бер нисә ай тәшкил итә, ә төрлө киңлектәрҙә температура айырмаһы һәм Кориолис көстәренән барлыҡҡа килгән пассат елдәре даими иҫә. Муссондар һәм пассат елдәре — атмосфераның дөйөм һәм локаль әйләнешенән барлыҡҡа килгән  елдәр.

Елдәр һәр ваҡыт кешелек [[цивилизация]]һына тәьҫир иткән. Улар [[мифология|мифологик хөрәфәттәр]] тыуҙырған, ниндәйҙер кимәлдә ҡайһы бер тарихи ғәмәлдәрҙе, сауҙа, мәҙәни үҫеш һәм һуғыштар даирәһен билдәләгән, энергия етештереүҙең төрлө механизмдарын энергия менән тәьмин иткән, ҡайһы бер ял төрҙәре өсөн мөмкинлектәр булдырған. Ел менән хәрәкәт иткән елкәнле караптар ярҙамында кешеләр [[диңгеҙ]]ҙәрҙә һәм [[океан]]дарҙа алыҫ араларға йөҙә алған.  Ел энергетикаһы ярҙамында һауа шарҙары беренсе тапҡыр һауала йөрөргә мөмкинлек бирә, ә хәҙерге заман самолёттары елдең күтәргес көсөн арттырыу һәм яғыулыҡты экономиялау өсөн ҡуллана. Әммә ел дә хәүефле булыуы мөмкин: беренсенән, уларҙың градиент тирбәлеүе һауа судноһы өҫтөнән идара итеү һәләтен юғалтыуға килтереүе мөмкин; тиҙ елдәр, шулай уҡ ҙур һыуһаҡлағыстарҙа улар тыуҙырған ҙур тулҡындар йыш ҡына яһалма ҡоролмаларҙың емерә, ә ҡайһы бер осраҡтарҙа ел [[янғын]]дың масштабын арттыра.

Елдәр рельеф формалашыуына ла йоғонто яһай, тупраҡтың төрлө төрҙәрен барлыҡҡа килтереүсе эол ятҡылыҡтарының йыйылыуына сәбәпсе була. Ел алыҫ араларға сүлдәрҙән ҡом һәм саң ташый. Ел үҫемлек орлоғон осороп алып китә һәм осоусы хайуандарҙың хәрәкәтенә булышлыҡ итә, был яңы биләмәлә төрҙәрҙең төрлөлөгөн арттырыуға килтерә. Елгә бәйле күренештәр ҡырағай тәбиғәткә төрлөсә йоғонто яһай.

Ел [[атмосфера баҫымы]]ның тигеҙ бүленмәүе һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килә, ел юғары баҫым зонаһынан түбән баҫым зонаһына йүнәлә. Ваҡыт һәм арауыҡ баҫымының өҙлөкһөҙ үҙгәреүе арҡаһында елдең тиҙлеге һәм йүнәлеше лә даими үҙгәреп тора. Бейеклек менән ел тиҙлеге [[ышҡылыу көсө]] кәмеү менән бәйле үҙгәрә.

Ел тиҙлеген визуаль баһалау өсөн [[Бофорт шкалаһы]] ҡулланыла. Метеорологияла елдең йүнәлешен ел иҫкән яҡтан, ә аэронавигацияла<ref name="kuda-duet">[http://fsdm.ru/text/meteo/meteo01.doc Авиационная метеорология: метеорологические элементы и явления погоды, определяющие условия полёта] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060506000133/http://fsdm.ru/text/meteo/meteo01.doc |date=2006-05-06 }}</ref> ел иҫкән яҡҡа күрһәтәләр; шулай итеп ел азимуты 180°-ҡа айырыла. Елдең йүнәлешен һәм көсөн оҙайлы күҙәтеү һөҙөмтәләре буйынса билдәле бер урында ел режимын сағылдырған [[ел раузаһы]] рәүешендә һүрәтләнгән график төҙөлә.

Ҡайһы бер осраҡтарҙа ел йүнәлеше түгел, ә объекттың уға ҡарата торошо мөһим. Әйтәйек, еҫ һиҙә торған хайуанға һунар иткәндә, һунарсынан хайуан яғына еҫ таралмаһын өсөн, уға елләнгән яҡтан яҡынлашырға кәрәк<ref>''елләнгән яҡ'' — ел иҫкән яҡтын ҡапма-ҡаршы яғы</ref>.

Һауаның вертикаль хәрәкәте өҫкә йәки аҫҡа табан ағым тип атала.

== Сәбәптәре ==
=== Дөйөм законсалыҡтары ===
Ел ике төрлө һауа майҙаны араһындағы баҫым айырмаһы арҡаһында барлыҡҡа килә. Нуль булмаған барик градиент булһа, ел юғары баҫым зонаһынан түбән баҫым зонаһына тиклем  хәрәкәт итә. Әйләнеүсе планетала был градиентҡа [[Кориолис көсө]] өҫтәй. Шулай итеп, атмосфераның глобаль масштабтағы әйләнешен барлыҡҡа килтереүсе төп факторҙар булып һауа йылыныуының экваториаль һәм поляр өлкәләр араһындағы айырмаһы тора (был температураның айырмаһына  һәм шуға ярашлы һауа ағымының тығыҙлығы айырмаһына килтерә, тимәк, баҫым айырмаһына ла килтерә). Ошо факторҙар һөҙөмтәһендә урта киңлектәрҙә яҡын-эргәләге райондарҙа һауа хәрәкәте изобарҙарға параллель тиерлек йүнәлтелгән геостропик елдең барлыҡҡа килтерә<ref>{{cite web|title=Geostrophic wind|date=2009|work=Glossary of Meteorology|publisher=[[American Meteorological Society]]|lang=en|url=http://amsglossary.allenpress.com/glossary/search?id=geostrophic-wind1|accessdate=2010-11-05|archiveurl=https://www.webcitation.org/618K7bR0P?url=http://amsglossary.allenpress.com/glossary/search?id=geostrophic-wind1|archivedate=2011-08-22}}</ref>.

Һауа хәрәкәтен  тотҡарлаусы мөһим фактор булып уның ер өҫтөндәге ышҡылык көсө тора, ул елхәрәкәттен тотҡарлай һәм һауаның түбән баҫымлы зоналарға табан хәрәкәт итеүенә килтерә[4]. Бынан тыш, локаль кәртәләр һәм ер өҫтө температураһының локаль градиенттары урындағы елдәрҙе тыуҙырыуы мөмкин. Ысын һәм геостроф ел араһындағы айырма ''геостроф ел'' тип атала. Был күренеш [[циклондар]] һәм [[антициклондар]] кеүек тәртипһеҙ ҡойон процестарын булдыра.

Тропик һәм поляр өлкәләрҙәге ер өҫтө елдәренең йүнәлеше, нигеҙҙә, уртаса киңлектәрҙә көсһөҙ булған глобаль [[атмосфера]] әйләнешен билдәләһә лә, циклондар антициклондар менән бергә бер-береһен алмаштыра һәм бер нисә көн һайын ел йүнәлешен үҙгәртә<ref>{{cite web|url=http://amsglossary.allenpress.com/glossary/search?p=1&query=geostrophic+wind&submit=Search|title=Ageostrophic wind|date=2009|publisher=American Meteorological Society|lang=en|accessdate=2010-11-05|archiveurl=https://www.webcitation.org/618K8YiCP?url=http://amsglossary.allenpress.com/glossary/search?p=1|archivedate=2011-08-22}}</ref>.

=== Ел барлыҡҡа килтереүсе көстәр ===
[[Файл:Map prevailing winds on earth.png|right|мини|272x272px|Уртаса зонаның елдәр һәм пассат елдәр картаһы]]

{{главная|Атмосфера циркуляцияһы|Өҫтөнлөк иткән елдәр}}
Ерҙең күпселек райондарында билдәле бер йүнәлештә иҫкән елдәр өҫтөнлөк итә. Полюстар янында ғәҙәттә көнсығыш елдәре өҫтөнлөк итә, уртаса киңлектәрҙә көнбайыш елдәр өҫтөнлөк итә, ә [[тропиктар]]ҙа тағы ла көнсығыш елдәре өҫтөнлөк итә. Был билбауҙар араһындағы сиктәрҙә — поляр фронтта һәм субтропик һыртта — тынлыҡ зоналары бар, унда елдәр бөтөнләй тиерлек юҡ. Был зоналарҙа һауа башлыса вертикаль хәрәкәт итә, ул юғары дымлылыҡ зоналарын (поляр фронт эргәһендә) йәки сүллектәрҙе (субтропик һырт янында) тыуҙыра<ref>{{книга |ссылка=https://books.google.com/?id=g3CbqZtaF4oC&pg=PA121&lpg=PA121&dq=desert+formation+high+pressure |заглавие=Encyclopedia of Deserts |страницы=121 |год=1999 |издательство= |isbn=9780806131467 |автор=Michael A. Mares}}</ref>.

==== Тропик елдәр ====
{{главная|Пассат|Муссон}}[[Файл:Earth Global Circulation - ru.svg|мини|450пкс|Ел барлыҡҡа килтерә торған Ерҙәге циркуляция процестары|альт=]]
'''Пассаттар''' тип Хадли ячейкаһының ер өҫтөнә яҡын өлөшө атала — ерҙең тропик райондарында көнбайыш йүнәлештә, экваторға яҡынлашҡан ер өҫтө елдәре<ref>{{cite web|title=trade winds|author=Glossary of Meteorology|publisher=American Meteorological Society|year=2000|accessdate=2008-09-08|url=http://amsglossary.allenpress.com/glossary/search?id=trade-winds1|archiveurl=https://www.webcitation.org/618K90ekr?url=http://amsglossary.allenpress.com/glossary/search?id=trade-winds1|archivedate=2011-08-22}}</ref>, йәғни Төньяҡ ярымшарҙа төньяҡ-көнсығыш елдәр һәм Көньяҡта көньяҡ-көнсығыш елдәре әйтәләр<ref name="Ralph">{{книга |год=1909 |ссылка=https://books.google.com/?id=OLMXAAAAIAAJ&pg=PA246&lpg=PA246&dq=direction+of+the+prevailing+westerlies+in+northern+hemisphere+southwest |заглавие=Advanced geography |издательство=W.W. Shannon, State Printing |страницы=246 |автор=Ralph Stockman Tarr and Frank Morton McMurry}}</ref>. Пассат елдәренең даими хәрәкәте Ерҙең һауа массаларының ҡушылыуына килтерә, улар бик ҙур масштабта сағылыш таба: мәҫәлән, [[Атлантик океан]] өҫтөндә иҫкән пассат елдәре [[Африка]] [[сүллек]]тәренән [[Вест-Индия]]ға һәм [[Төньяҡ Америка]]ның ҡайһы бер райондарына саң ташыу мөмкинлегенә эйә<ref name="pooraq">{{cite web|author=[[Science Daily]]|work=[[Science Daily]]|date=1999-07-14|url=http://www.sciencedaily.com/releases/1999/07/990714073433.htm|title=African Dust Called A Major Factor Affecting Southeast U.S. Air Quality|accessdate=2007-06-10}}</ref>.

'''Муссондар''' — тропик райондарҙа йыл һайын бер нисә ай буйына иҫкән миҙгелле елдәр. Термин Британ Һиндостаны территорияһында һәм уның тирә-яғындағы илдәрҙә Һинд океанынан һәм Ғәрәбстан диңгеҙенән төньяҡ-көнсығышҡа табан иҫкән миҙгелле елдәр атамаһы булараҡ барлыҡҡа килә һәм төбәккә яуым-төшөм килтерә<ref>{{cite web|author=Glossary of Meteorology|year=2009|publisher=American Meteorological Society|url=http://amsglossary.allenpress.com/glossary/search?p=1&query=monsoon&submit=Search|title=Monsoon|accessdate=2008-03-14|archiveurl=https://www.webcitation.org/68bs4X7WQ?url=http://amsglossary.allenpress.com/glossary/search?p=1|archivedate=2012-06-22}}</ref>. Уларҙың полюстарға табан хәрәкәте йәйге айҙарҙа тропик райондарҙың, йәғни [[Азия]]ла, [[Африка]]ла һәм [[Төньяҡ Америка]]ла май айынан июлгә тиклем, ә [[Австралия]]ла — декабрҙә йылытыу һөҙөмтәһендә түбән баҫымлы райондарҙың барлыҡҡа килеүе менән бәйле<ref name="NCFMRF">{{cite web|url=http://www.ncmrwf.gov.in/Chapter-II.pdf|title=Chapter-II Monsoon-2004: Onset, Advancement and Circulation Features|accessdate=2008-05-03|date=2004-10-23|publisher=National Centre for Medium Range Forecasting|archiveurl=https://www.webcitation.org/68bs52zQs?url=http://www.ncmrwf.gov.in/Chapter-II.pdf|archivedate=2012-06-22}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.abc.net.au/storm/monsoon/print.htm|title=Monsoon|accessdate=2008-05-03|publisher=Australian Broadcasting Corporation|year=2000|archiveurl=https://www.webcitation.org/68bs6EwJq?url=http://www.abc.net.au/storm/monsoon/print.htm|archivedate=2012-06-22}}</ref>.

Пассат һәм муссон елдәре  океандар өҫтөндә тропик циклондар барлыҡҡа килеүсе төп фактор булып тора<ref>{{cite web|author=[[Joint Typhoon Warning Center]]|year=2006|url=http://www.nrlmry.navy.mil/forecaster_handbooks/Philippines2/Forecasters%20Handbook%20for%20the%20Philippine%20Islands%20and%20Surrounding%20Waters%20Typhoon%20Forecasting.3.pdf|title=3.3 JTWC Forecasting Philosophies|publisher=[[United States Navy]]|accessdate=2007-02-11|archiveurl=https://www.webcitation.org/68bs6l3Z7?url=http://www.nrlmry.navy.mil/forecaster_handbooks/Philippines2/Forecasters%20Handbook%20for%20the%20Philippine%20Islands%20and%20Surrounding%20Waters%20Typhoon%20Forecasting.3.pdf|archivedate=2012-06-22}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120705161830/http://www.nrlmry.navy.mil/forecaster_handbooks/Philippines2/Forecasters%20Handbook%20for%20the%20Philippine%20Islands%20and%20Surrounding%20Waters%20Typhoon%20Forecasting.3.pdf |date=2012-07-05 }}</ref>.

==== Уртаса бүлкәттәге көнбайыш елдәре ====
Уртаса киңлектәрҙә, йәғни 35 градустан 65 градусҡа тиклем төньяҡ һәм көньяҡ киңлектә көнбайыш елдәр өҫтөнлөк итә<ref>{{cite web|lang=en|author=American Meteorological Society|date=2009|url=http://amsglossary.allenpress.com/glossary/search?id=westerlies1|title=Westerlies|website=Glossary of Meteorology|publisher=Allen Press|accessdate=2009-04-15|deadlink=yes|archiveurl=https://www.webcitation.org/618KDWkuK?url=http://amsglossary.allenpress.com/glossary/search?id=westerlies1|archivedate=2011-08-22}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.icbemp.gov/science/ferguson_42.pdf|title=Climatology of the Interior Columbia River Basin|author=Sue Ferguson|date=2001-09-07|lang=en|publisher=Interior Columbia Basin Ecosystem Management Project|accessdate=2009-09-12|deadlink=yes|archiveurl=https://www.webcitation.org/618KDyfuS?url=http://www.icbemp.gov/science/ferguson_42.pdf|archivedate=2011-08-22}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090515003307/http://www.icbemp.gov/science/ferguson_42.pdf |date=2009-05-15 }}</ref>, Феррелл ячейкаһының өҫкө өлөшө, был көньяҡ-көнбайыш елдәр [[Төньяҡ ярымшар]]ҙа һәм төньяҡ-көнбайышта [[Көньяҡ ярымшар]]ҙа<ref name="Ralph"/>. Ҡышын был иң көслө елдәр, сөнки [[ҡыш]] полюстарҙа баҫым иң түбән булғанда һәм [[йәй]]ен баҫым түбәнерәк булғанда  ел көсһөҙөрәк<ref>{{cite web|author=Halldór Björnsson|date=2005|url=http://andvari.vedur.is/~halldor/HB/Met210old/GlobCirc.html|title=Global circulation|lang=en|deadlink=yes|publisher=Veðurstofu Íslands|accessdate=2008-06-15|archiveurl=https://www.webcitation.org/68bs7ElJs?url=http://andvari.vedur.is/~halldor/HB/Met210old/GlobCirc.html|archivedate=2012-06-22}} {{Webarchive|url=https://archive.is/20120524234329/andvari.vedur.is/~halldor/HB/Met210old/GlobCirc.html |date=2012-05-24 }}</ref>.

Көнбайыш елдәре пассаттар менән бергә елкәнле елдәр елкәнле судноларға океан аша сығырға мөмкинлек бирә. Бынан тыш, был ике ярымшарҙың да океандарының көнбайыш ярҙары янында елдең көсәйеүе арҡаһында был райондарҙа көслө океан ағымдары барлыҡҡа килә<ref>{{cite web|author=[[National Environmental Satellite, Data, and Information Service]]|date=2009|url=http://www.science-house.org/nesdis/gulf/background.html|title=Investigating the Gulf Stream|publisher=[[North Carolina State University]]|accessdate=2009-05-06|archiveurl=https://www.webcitation.org/68bs7l1PK?url=http://www.science-house.org/nesdis/gulf/background.html|archivedate=2012-06-22}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100503013457/http://www.science-house.org/nesdis/gulf/background.html |date=2010-05-03 }}</ref><ref name="DRIFT">{{cite web|coauthors=Barbie Bischof, Arthur J. Mariano, Edward H. Ryan|title=The North Atlantic Drift Current|date=2003|publisher=The [[National Oceanographic Partnership Program]]|accessdate=2008-09-10|url=https://oceancurrents.rsmas.miami.edu/atlantic/north-atlantic-drift.html|archiveurl=https://www.webcitation.org/618KFcIiP?url=https://oceancurrents.rsmas.miami.edu/atlantic/north-atlantic-drift.html|archivedate=2011-08-22}}</ref><ref>{{книга |заглавие=Polar Lows |ссылка=https://archive.org/details/polarlowsmesosca00rasm |год=2003 |издательство=[[Издательство Кембриджского университета|Cambridge University Press]] |страницы=[https://archive.org/details/polarlowsmesosca00rasm/page/n68 68] |автор=Erik A. Rasmussen, John Turner}}</ref>, улар полюстарға табан йылы тропик һыуҙы ташый. Көнбайыш елдәр, ҡағиҙә булараҡ, Көньяҡ ярымшарҙа көслөрәк була, унда ел тоҡанған ҡоро ерҙәр аҙ, һәм айырыуса көньяҡ киңлектең 40-сы һәм 50-се градустары араһында<ref>{{книга |заглавие=The sailor's wind |издательство=[[W. W. Norton & Company]] |год=1998 |страницы=91 |isbn=, 9780393045550 |ссылка=https://books.google.com/?id=KLPQqMTbxIIC&printsec=frontcover&dq=Roaring+Forties++Shrieking+Sixties++westerlies#PPA86,M1 |автор=Stuart Walker}}</ref>.
[[Файл:Franklingulfstream.jpg|thumb|right|273x273px|[[Бенджамин Франклин]] төҙөгөн [[Гольфстрим]] картаһы]]

==== Поляр райондарҙа көнсығыш елдәре ====
[[Поляр түңәрәк|Поляр өлкәләрҙең]] көнсығыш елдәре,  башлыса, поляр фронт буйлап түбән баҫымлы райондарға юғары баҫымдың түңәрәк зоналарынан иҫкән ҡоро елдәр булып тора. Был елдәр, ҡағиҙә булараҡ, уртаса киңлектәрҙең көнбайыш елдәренә ҡарағанда көсһөҙөрәк һәм даими түгел.<ref>{{cite web|author=Glossary of Meteorology|year=2009|url=http://amsglossary.allenpress.com/glossary/search?p=1&query=polar+easterlies&submit=Search|title=Polar easterlies|publisher=American Meteorological Society|accessdate=2009-04-15|archiveurl=https://www.webcitation.org/68bs8N1wF?url=http://amsglossary.allenpress.com/glossary/search?p=1|archivedate=2012-06-22}}</ref> Ҡояш йылылығы әҙ булыу сәбәпле поляр өлкәләрҙә һауа һыуына һәм аҫҡа төшә, юғары баҫымлы участкалар барлыҡҡа килә һәм һауа түбәнерәк киңлектәр яғына күсә<ref>{{cite web|author=Michael E. Ritter|year=2008|url=http://www.uwsp.edu/geO/faculty/ritter/geog101/textbook/circulation/global_scale_circulation.html|title=The Physical Environment: Global scale circulation|publisher=[[University of Wisconsin–Stevens Point]]|accessdate=2009-04-15|archiveurl=https://www.webcitation.org/68bs8qbdF?url=http://www4.uwsp.edu/geO/faculty/ritter/geog101/textbook/circulation/global_scale_circulation.html|archivedate=2012-06-22}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120702231833/http://www4.uwsp.edu/geo/faculty/ritter/geog101/textbook/circulation/global_scale_circulation.html |date=2012-07-02 }}</ref>. [[Кориолис көсө|Кориолис көстәре]] һөҙөмтәһендә был һауа көнбайышҡа табан ағыла, [[Төньяҡ ярымшар]]ҙа төньяҡ-көнсығыш елдәр һәм [[Көньяҡ ярымшар]]ҙа көньяҡ-көнсығыш елдәр барлыҡҡа килтерә.

=== Ел барлыҡҡа килтереүсе локаль сәбәптәр ===
[[Файл:Map local winds.png|thumb|right|272x272px|Ер шарында локаль мөһим елдәр]]
Ел барлыҡҡа килеүҙең локаль эҙемтәләре локаль географик үҙенсәлектәр булыуға ҡарап барлыҡҡа килә. Шундай эффекттарҙың береһе — бик алыҫ булмаған участкалар араһындағы температура айырмаһы, быға ҡояш нурҙарының төрлө йотоу коэффициенттары йәки өҫкө йөҙҙөң төрлө йылылыҡ ҡеүәте сәбәпсе булыуы мөмкин. Һуңғы эффект ҡоро ер менән һыу араһында нығыраҡ һиҙелә һәм ел барлыҡҡа килтерә. Был елдәр [[бриз]] тип атала. Тағы ла бер мөһим локаль фактор — елдәргә кәртә булып торған тауҙарҙың булыуы.

==== Диңгеҙ һәм континент бризы ====
[[Файл:Diagrama de formacion de la brisa-breeze.png|мини|298x298px|'''А:''' диңгеҙ бризы (көндөҙ барлыҡҡа килә),<br> '''В:''' континент бризы (төнлә барлыҡҡа килә)]]
{{главная|Бриз}}
Яр буйы райондарында елдәр барлыҡҡа килеүҙең мөһим эҙемтәләре булып диңгеҙ һәм континенталь бризы тора. Диңгеҙ (йәки башҡа ҙур һыу ятҡылығы) ҡоро ерҙәргә ҡарағанда әкренерәк йылына, сөнки һыуҙың йылылыҡ һыйҙырыу ҡеүәте ҙурыраҡ<ref>{{cite web|author=Dr. Steve Ackerman|year=1995|url=http://cimss.ssec.wisc.edu/wxwise/seabrz.html|title=Sea and Land Breezes|publisher=[[University of Wisconsin]]|accessdate=2006-10-24|archiveurl=https://www.webcitation.org/68bs9K8zb?url=http://cimss.ssec.wisc.edu/wxwise/seabrz.html|archivedate=2012-06-22}}</ref>. Ҡоро ер өҫтөндә йылы (һәм шуға күрә еңелерәк) һауа өҫкә күтәрелә, түбән баҫым зонаһын барлыҡҡа килтергән. Һөҙөмтәлә ҡоро ер һәм диңгеҙ араһында баҫым кәмей, ғәҙәттә, 0,002 атм. самаһы. Баҫымдың был төшөүе һөҙөмтәһендә диңгеҙ өҫтөндәге һалҡын һауа ҡоро ер яғына табан хәрәкәт итә, яр буйында һалҡын диңгеҙ еле барлыҡҡа килтерә. Көслө ел булмаған осраҡта диңгеҙ еленең тиҙлеге температура айырмаһына пропорциональ. Ҡоро ер тиҙлегенән 4 м/с артыҡ ел иҫһә, ғәҙәттә, диңгеҙ еле формалашмай.

Төндә, йылылыҡ һыйҙырыу ҡеүәте түбән булыу сәбәпле, ҡоро ер диңгеҙгә ҡарағанда тиҙерәк һыуына, диңгеҙ еле туҡтай. Ҡоро ер температураһы һыу ятҡылығы өҫтөндәге температуранан түбән төшкәндә баҫымдың кире төшөүе күҙәтелә, шуға ла (диңгеҙҙән көслө ел булмаған осраҡта) ҡоро ерҙән диңгеҙгә континенталь бриз иҫә<ref name="Jet">{{cite web|author=JetStream: An Online School For Weather|year=2008|url=http://www.srh.weather.gov/srh/jetstream/ocean/seabreezes.htm|title=The Sea Breeze|publisher=National Weather Service|accessdate=2006-10-24|archiveurl=https://www.webcitation.org/68bs9mjqp?url=http://www.srh.weather.gov/srh/jetstream/ocean/seabreezes.htm|archivedate=2012-06-22}}</ref>.

==== Тауҙарҙың йоғонтоһо ====
[[Файл:Vol d'onde.svg|right|thumb|272x272px|Елһеҙ урындар барлыҡҡа килтереүсе тулҡындың схемыһа. Тау яғына иҫкән ел беренсе тирбәлеш (А) яһай, тауҙы үткәс тирбәлеш ҡабатлана (В). Тирбәлештең иң юғары нөктәһендә лентикуляр (линза һымаҡ) болоттар барлыҡҡа килә]]
Тауҙар елгә бик төрлө йоғонто яһай, улар йә ел барлыҡҡа килтерә, йә уның үтеүенә кәртә булып тора. Ҡалҡыулыҡтар өҫтөндә һауа бер үк бейеклектәге ҡалҡыулыҡтарҙа һауаға ҡарағанда нығыраҡ йылына; был тауҙар өҫтөнәндә түбән баҫым зонаһы булдыра<ref>{{cite web|author=National Weather Service Forecast Office in [[Tucson, Arizona]]|year=2008|url=http://www.wrh.noaa.gov/twc/monsoon/monsoon_whatis.php|title=What is a monsoon?|publisher=National Weather Service Western Region Headquarters|accessdate=2009-03-08|archiveurl=https://www.webcitation.org/68bsAJPPa?url=http://www.wrh.noaa.gov/twc/monsoon/monsoon_whatis.php|archivedate=2012-06-22}}</ref><ref>{{статья |ссылка=http://adsabs.harvard.edu/abs/1975JAtS ...32.1515H |заглавие=The Role of Mountains in the South Asian Monsoon Circulation |издание={{Нп3|Journal of the Atmospheric Sciences|Journal of Atmospheric Sciences||Journal of the Atmospheric Sciences}} |том=32 |номер=8 |страницы=1515—1541 |doi=10.1175/1520-0469(1975)032<1515:TROMIT>2.0.CO;2 |язык=en |тип=journal |автор=Douglas G. Hahn and Syukuro Manabe |год=1975}}</ref> һәм елдең барлыҡҡа килеүенә килтерә. Был эффект йыш ҡына тау-үҙән елдәренең — тигеҙһеҙ урындарҙа елдәрҙең барлыҡҡа килеүенә килтерә. Үҙәндәр өҫтөндә ҡаршылыҡ көсәйеүе үҙән өҫтөнән  параллель рәүештә иҫкән елдең тирә-яҡ тауҙар бейеклегенә тиклем тайпылыуына килтерә, был иһә бейек реактив ағымдың барлыҡҡа килеүенә килтерә. Бейеклектәге реактив ағым тирә-яҡ ел тиҙлеген 45 процентҡа тиклем арттыра ала<ref>{{статья |ссылка=http://cat.inist.fr/?aModele=afficheN&cpsidt=2721180 |заглавие=The influence of mesoscale orography on a coastal jet and rainband |издание={{Нп3|Monthly Weather Review}} |том=125 |номер=7 |страницы=1465—1488 |doi=10.1175/1520-0493(1997)125<1465:TIOMOO>2.0.CO;2 |язык=en |тип=journal |автор=J. D. Doyle |год=1997}}</ref>. 
Тауҙарҙы урап үткән ел йүнәлешен дә үҙгәртергә мөмкин.

Тауҙарҙың бейеклеге айырмаһы ел хәрәкәтенә һиҙелерлек йоғонто яһай. Әйтәйек, тау һыртында үткәүел булһа, ел уны [[Бернулли эффекты]] һөҙөмтәһендә көсәйә барған тиҙлек менән үтә. Хатта ҙур булмаған бейеклек айырмалары ла ел тиҙлегенең тирбәлеүенә килтерә. Хәрәкәт тиҙлегенең һиҙелерлек градиенты һөҙөмтәһендә һауа [[турбулентлыҡ|турбулентлығына]] килтерә һәм билдәле бер арауыҡта, хатта тау артындағы тигеҙлектә лә шулай ҡала. Бындай эффекттар, мәҫәлән, тау аэродромдарында осоусы йәки төшкөүсе самолеттар өсөн дә мөһим[28]. Тау үткәүеле аша иҫкән тиҙ һалҡын елдәр урындағы төрлө исемдәр алды. [[Үҙәк Америка]]ла — [[Никарагуа]] күле янындағы ''папагайо'', [[Панама муйыны]]нда Панама еле һәм Техуантепек муйынындағы ''техуано''. [[Европа]]ла ла ошондай уҡ елдәр ''бора, трамонтана һәм мистраль'' булараҡ билдәле.

Елдең тауҙар өҫтөнән үтеүе менән бәйле тағы бер эффект — тулҡындар (бейек тау артында торған һауа хәрәкәте тулҡындары), был йыш ҡына лентикуляр болоттар барлыҡҡа килеүенә килтерә. Елдең тигеҙһеҙ урындарҙа ҡаршылыҡтар аша үтеүенең ошо һәм башҡа эҙемтәләре һөҙөмтәһендә күп һанлы вертикаль ағымдар һәм ҡойон барлыҡҡа килә. Бынан тыш, тауҙарҙың ел яғы битләүҙәрендә һауаның адиабатик һыуыныуы, унда дым ҡуйырыуы арҡаһында көслө яуым-төшөм яуа. Алғы яғында, киреһенсә, һауа ҡорой, ямғырлы ҡараңғылыҡ барлыҡҡа килә. Һөҙөмтәлә, тауҙың елле  яғында дымлы климат өҫтөнлөк итә, ә ышыҡ яғынан ҡоро климат өҫтөнлөк итә<ref name="MT">{{cite web|author=Dr. Michael Pidwirny|year=2008|url=http://www.physicalgeography.net/fundamentals/8e.html|title=CHAPTER 8: Introduction to the Hydrosphere (e). Cloud Formation Processes|publisher=Physical Geography|accessdate=2009-01-01|archiveurl=https://www.webcitation.org/68bsC4EcE?url=http://www.physicalgeography.net/fundamentals/8e.html|archivedate=2012-06-22}}</ref>. Тауҙарҙан түбәнге райондарға иҫкән елдәр аҫҡа табан иҫкән ел тип атала. Был елдәр йылы һәм ҡоро. Шулай уҡ уларҙың урындағы исемдәре күп. Әйтәйек, Европала Альп тауҙарынан төшкән елдәр, ''фён'' булараҡ билдәле, был термин ҡайһы берҙә башҡа өлкәләргә лә тарала. [[Польша]]ла һәм [[Словакия]]ла ''һаллы'', [[Аргентина]]ла — ''зонд'', Ява — Комамбанг (комембанг) утрауында, Яңы Зеландияла — «Nor'west arch» (Nor'west arch) булараҡ билдәле[30]. [[АҠШ]]-тың [[Бөйөк тигеҙлектәр]]ендә  ''Чиноок'', ә Калифорнияла ''Санта-Ана һәм Сандутер'' булараҡ билдәле. Елдең тиҙлеге 45 м/с артыуы мөмкин<ref name="boulder">{{cite web|url=http://www.ucar.edu/communications/factsheets/winds.html|accessdate=2009-06-16|date=2000-04-10|author=Rene Munoz|publisher=University Corporation for Atmospheric Research|title=Boulder's downslope winds|archiveurl=https://www.webcitation.org/68bsChh6S?url=http://www.ucar.edu/communications/factsheets/winds.html|archivedate=2012-06-22}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120319015922/http://www.ucar.edu/communications/factsheets/winds.html |date=2012-03-19 }}</ref>.

=== Ҡыҫҡа ваҡытлы ел барлыҡҡа килеү процестары ===
[[Файл:Cyclone Catarina from the ISS on March 26 2004.JPG|thumb|272x272px|right|[[Атлантик океан]]дың көньяҡ өлөшөндә [[Катарина (ураган)|Катарина]] тропик циклоны]]
Елдең барлыҡҡа килеүенә шулай уҡ ҡыҫҡа ваҡытлы процестар сәбәпсе була, улар, көслө елдән айырмалы рәүештә, даими түгел, ә хаотик рәүештә, йыш ҡына билдәле бер миҙгелдә барлыҡҡа килә. Бындай процестар [[циклон]]дарҙың, [[антициклон]]дарҙың һәм бәләкәй масштабтағы оҡшаш күренештәрҙең, атап әйткәндә, [[йәшен]] барлыҡҡа килеүенә хас.

Циклондар һәм антициклондар тип ғәҙәттә, бер нисә километрҙан ҙурыраҡ арауыҡта барлыҡҡа килгән түбән йәки юғары атмосфера баҫымы булған өлкәләр атала. Ер өҫтөнөң күп өлөшөндә барлыҡҡа киләләр һәм типик циркуляция структураһы менән ҡылыҡһырланалар. Төньяҡ ярымшарҙа Кориолис көстәре йоғонтоһо арҡаһында циклон тирәләй һауа хәрәкәте сәғәт уғына ҡаршы яҡҡа борола, ә антициклон тирәләй — сәғәт уғы яғына. Көньяҡ ярымшарҙа хәрәкәт йүнәлеше кире яҡҡа үҙгәрә. Ер өҫлөгөндә ҡаршылыҡ булғанда һауа хәрәкәтенең үҙәккә йәки үҙәктән хәрәкәт компоненты барлыҡҡа килә, һөҙөмтәлә һауа спираль буйынса түбән йәки юғары баҫымлы урынға табан хәрәкәт итә.

== Әҙәбиәт ==
* {{ВТ-ЭСБЕ|Ветер|[[Воейков, Александр Иванович|Воейков А. И.]]}}

== Һылтанмалар ==
{{Навигация1
|Тема = Ветер
|Портал =
|Викисловарь =
|Викиучебник =
|Викицитатник = 
|Викитека = 
|Викивиды =
|Викиновости =
|Метавики =}}

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

{{Һауа торошо}}

[[Категория:Елдәр|*]]