Ер атмосфераһы битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

[[Рәсем:Top of Atmosphere.jpg|thumb|250px|Атмосфера]]
'''Атмосфера''' ({{lang-el|ατμός}} — ''«пар»'' һәм σφαῖρα — ''«сфера»'') — [[Ер]]ҙең иң өҫкө ҡатламы. Уның ҡалынлығы — 3 мең км тирәһе. Атмосфераның аҫҡы сиге булып Ер өҫтө тора, ләкин һауа тау тоҡомдарындағы ярыҡтарҙа ла, һыуҙа ла бар. Атмосфераның өҫкө сиге юҡ: һауа ҡатламы космоста аҡрынлап юҡҡа сыға. Ерҙең тартыу көсө атмосфераны планета янында тотоп тора.

'''Ер Атмосфе́раһы''' ({{lang-grc|ἀτμός}} — пар һәм {{lang-grc2|σφαῖρα}} — шар) — [[Ер]] планетаһын уратып алған [[газ]] ҡыртышы, [[геосфера]]ның бер өлөшө. Уның эске йөҙө  [[гидросфера]]ны һәм өлөшләтә ер ҡабығын ҡаплап тора, тышҡы өлөшө йыһан киңлегенең Ер тирәһендәге өлөшөнә күсә. Ҡалынлығы — 3 мең км тирәһе. Атмосфераның аҫҡы сиге булып Ер өҫтө тора, ләкин һауа тау тоҡомдарындағы ярыҡтарҙа ла, һыуҙа ла бар. Атмосфераның өҫкө сиге юҡ: һауа ҡатламы космоста аҡрынлап юҡҡа сыға. Ерҙең тартыу көсө атмосфераны планета янында тотоп тора.

[[Атмосфера]]ны өйрәнгән бүлектәр  йыйылмаһы [[физика]]ны һәм [[химия]]ны [[атмосфера физикаһы]] тип атау ҡабул ителгән. Атмосфера торошо ер йөҙөндә [[һауа торошо]]н һәм [[климат]]ты билдәләй. Һауа торошон өйрәнеү менән [[метеорология]] шөғөлләнә , климат һәм  уның вариациялары менән — [[климатология]].

== Атмосфераның сиктәре ==
Атмосфера  тип шул өлкәлә ҡабул ителә, уларҙы Ер тирәләй Ер менән бергә бер бөтөнлөк булып әйләнгән газ мөхитен атайҙар<ref>{{статья|автор=[[Будыко, Михаил Иванович|Будыко М. И.]],   [[Кондратьев, Кирилл Яковлевич|Кондратьев К. Я.]] |заглавие=Атмосфера Земли|издание=[[Большая советская энциклопедия]]. 3-е изд.|ответственный=Гл. ред. [[Прохоров, Александр Михайлович|А. М. Прохоров]]|том=2. Ангола — Барзас|издательство=Советская Энциклопедия|место=М.|год=1970|страницы=380—384}}</ref>.Атмосфера  {{s|500-1000 км}}  бейеклектә башланған  [[экзосфера]] өҫтөнән планета-ара арауыҡҡа яйлап күсә

Халыҡ-ара авиация федерацияһы тәҡдим иткән билдәләмә буйынса йыһан  һәм атмосфера сиктәре үткәреү буйынса Һыҙат Кеҫәһе буйлап 100 км бейеклектә үтә<ref name="fai">[https://www.fai.org/page/icare-boundary 100km altitude boundary for astronautics] // FAI ASTRONAUTIC RECORDS COMMISSION (ICARE)</ref>, бынан бейегерәк [[авиация]] осоштары яһай мөмкин түгел. NASA  122 километр бейеклекте сик итеп билдәләй ({{s|400 000 футов}}), был бейеклектә «шаттл»дар  аэродинамик маневрҙарға күсә<ref>{{cite web |url=http://www.space.com/6564-edge-space.html |title=Edge of Space Found |author=Thompson A. |date=2009-04-09 |publisher=space.com |accessdate=2017-06-19 |lang=en |archiveurl=https://archive.is/20170205221605/http://www.space.com/6564-edge-space.html |archivedate=2017-02-05 }}</ref>.

[[Файл:Top of Atmosphere.jpg|thumb|center|580px| Ер атмосфераһы (Халыҡ-ара йыһан станцияһы - МКС һүрәте).  2006) Был бейеклектә атмосфера юҡ тиерлек]]

== Физик үҙенсәлектәре ==
[[Һауа]]ның дөйөм массаһы атмосферала — (5,1—5,3){{e|18}} кг. Шуларҙан ҡоро һауа массаһы -(5,1352 ± 0,0003){{E|18}} кг, һыу парының дөйөм массаһы уртаса  1,27{{E|16}} кг.

Ҡоро, таҙа һауаның [[моляр массаһы]] — 28,966 г/моль, һауаның тығыҙлығы удиңгеҙ өҫтөндә яҡынса  {{s|1,2 кг/м<sup>3</sup>}}. [[Баҫым]] 0&nbsp;°C градуста диңгеҙ кимәлендә  101,325 [[Паскаль (үлсәү берәмеге)|кПа]]; критик температура — −140,7&nbsp;°C (~ 132,4 [[Кельвин|К]]); критик баҫым — 3,7 МПа;  идеаль газдың йылылыҡ һыйышы<math>C_P</math> 0&nbsp;°C — 1,0048{{e|3}} Дж/(кг·К), идеаль газдың йылылыҡ һыйышы <math>C_V</math> — 0,7159{{e|3}} Дж/(кг·К) (0&nbsp;°C). Һауаның һыуҙа иреүсәнлеге (масса буйынса) 0&nbsp;°C  — 0,0036 %,  25&nbsp;°C — 0,0023 %.

Ер өҫтөндәге стандартн атмосфералағы нормаль шарттар берәмеге ошолай алынған: тығыҙлыҡ 1,225 кг/м<sup>3</sup>, барометр баҫымы 101,325 кПа, температура +15&nbsp;°C, еүешлек 0 %. Был шартлы мәғлүмәттәр бары инженерлыҡта әһәмиәтле.

== Составы ==
Ерҙә атмосфера ике процесс һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килә: космос есемдәре төшкән саҡта барлыҡҡа килгән матдәләрҙең газы һәм  вулкан атылғандағы газдар (ер мантияның газһыҙланыуы).  Океандар бүленеп, биосфера барлыҡҡа килгәс,  атмосфера һыу менән  газ бәйләнеше,  үҫемлектәр, хайуандар һәм уларҙың  бүлентеләре,  тупраҡта, һаҙлыҡтарҙа шуларҙың тарҡалыуы арҡаһында үҙгәрә.

[[Файл:Atmosphere gas proportions.svg|thumb|left|200px|Ҡоро һауа составы]]

Әлеге ваҡытта Ер атмосфераһы газ һәм төрлө ҡушылмаларҙан (саң, һыу тамсылары, боҙ киҫәктәре, диңгеҙ тоҙо, яныуҙан бүленгән нәмәләр) тора.

Атмосфераны тәшкил иткән газ концентрациялары, ғәмәлдә даими,  һыу  (<chem>H2O</chem>)  менән углекислый газ(<chem>CO2</chem>) ғына арта, уның концентрацияһыXIX быуат уртаһынан арта бара.
{| class=standard align=center style="float: center;margin: 0 0 0.5em 1em;"
|+ Ҡоро һауа составы
!Газ!!Йкмәткеһе <br> күләм буйынса, %!!Йөкмәткеһе <br> масса буйынса, %
|-
|[[Азот]]||78,084||75,51
|-
|[[Кислород]]||20,946||23,14
|-
|[[Аргон]]||0,934||1,3
|-
|[[Диоксид углерода|Углекислый газ]]||0,03 — 0,04<ref>{{cite web |url=https://www.esrl.noaa.gov/gmd/ccgg/trends/global.html |title=Trends in Atmospheric Carbon Dioxide. Recent Global CO<sub>2</sub> |publisher=Earth System Research Laboratory. Global Greenhouse Gas Reference Network |accessdate=2017-02-06}}</ref>||0,05<ref>при 0,03 % по объему</ref>
|-
|[[Неон]]||1,818{{e|−3}}||1,2{{e|−3}}
|-
|[[Гелий]]||5,24{{e|−4}}||8{{e|−4}}
|-
|[[Метан]]||1,7{{e|−4}}<ref name="Methane">[[Intergovernmental Panel on Climate Change|IPCC]] [http://www.grida.no/climate/ipcc_tar/wg1/221.htm#tab61 TAR table 6.1] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070615161122/http://www.grida.no/climate/ipcc_tar/wg1/221.htm#tab61 |date=2007-06-15 }}{{ref-en}} (на 1998).</ref> — 2{{e|−4}}||
|-
|[[Криптон]]||1,14{{e|−4}}||2,9{{e|−4}}
|-
|[[Водород]]||5{{e|−5}}||3,5{{e|−6}}
|-
|[[Ксенон]]||8,7{{e|−6}}||3,6{{e|−5}}
|}

Атмосфераның һыу күләме (быу рәүешле) 0,2 % -2,5 %  географик киңлеккә бәйле<ref>{{статья|автор=Хромов С. П.|заглавие=Влажность воздуха|издание=[[Большая советская энциклопедия]]. 3-е изд.|ответственный=Гл. ред. [[Прохоров, Александр Михайлович|А. М. Прохоров]]|том=5. Вешин — Газли|издательство=Советская Энциклопедия|место=М.|год=1971|страницы=149}}</ref>.

Таблицала күрһәтелгән газдарҙан тыш атмосферала [[Оксид азота(I)|<chem>N2O</chem>]] һәм башҡа азот оксидтары бар ([[Оксид азота(IV)|<chem>NO2</chem>]], [[оксид азота (II)|<chem>NO</chem>]]), [[пропан]] һәм башҡа [[углеводород]]тар, [[Озон|<chem>O3</chem>]], [[Хлор|<chem>Cl2</chem>]], [[көкөрт оксиды (IV)|<chem>SO2</chem>]], [[Аммиак|<chem>NH3</chem>]], [[углерод оксиды(II)|<chem>CO</chem>]], [[тоҙ кислотаһы|<chem>HCl</chem>]], [[плавик кислотаһы|<chem>HF</chem>]], [[Бромоводород|<chem>HBr</chem>]], [[Иодоводород|<chem>HI</chem>]], пары [[терегөмөш|<chem>Hg</chem>]], [[Иод|<chem>I2</chem>]], [[Бром|<chem>Br2</chem>]], һәм әҙ генә күләмдә башҡа  газдар. Ерҙә иң әҙ осраған газ  — [[радон|<chem>Rn</chem>]].

== Әҙәбиәт==
* ''Парин В. В., Космолинский  Ф. П., Душков  Б. А.'' Космическая биология и медицина (издание 2-е, переработанное и дополненное), М.: «Просвещение», 1975, 223 с.
* ''Гусакова Н. В.'' Химия окружающей среды» Ростов-на-Дону: Феникс, 2004, 192 с. ISBN 5-222-05386-5
* ''Соколов В. А.'' Геохимия природных газов, М., 1971;
* ''МакИвен М., Филлипс Л.'' Химия атмосферы, М., 1978;
* ''Уорк K., Уорнер С.'' Загрязнение воздуха. Источники и контроль, пер. с англ., М.. 1980;
* Мониторинг фонового загрязнения природных сред. в. 1, Л., 1982.
* ГОСТ 4401-81 «Атмосфера стандартная. Параметры»
* ГОСТ Р 53460-2009 «Глобальная справочная атмосфера для высот от 0 до 120 км для аэрокосмической практики. Параметры»
* ГОСТ 24631-81 «Атмосферы справочные. Параметры»
== Иҫкәрмәләр ==
{{Примечания}}
== Һылтанмалар==
{{Навигация}}
* [http://www.meteovesti.ru/news.n2?item=63522967305 Почему динозавры были такими большими?] // 17 декабря 2013, Центр ФОБОС
* [https://earth.nullschool.net/ Interactive global map] of current atmospheric and ocean surface conditions
{{Земля}}
{{Строение Земли}}
{{Атмосфера Земли}}
{{Разделы физики атмосферы}}
{{Атмосферы}}
== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Һауа]]

[[Категория:Атмосфера]]
[[Категория:Планетология]]
[[Категория:Планеталар ҡатламдары]]


{{astro-stub}}