Женьшень битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Таксон|image file=Panax trifolius - Dwarf Ginseng 2.jpg|image title=Женьшень трёхлистный|image descr={{bt-ruslat|Женьшень трёхлистный|Panax trifolius}},<br>общий вид цветущего растения|regnum=Үҫемлектәр|parent=Aralioideae|rang=Род|latin=Panax|author=[[Линней, Карл|L.]]|wikispecies=Panax L.|commons=Category:Panax|grin=8785}}

'''Женьшень''' ({{Lang-la|Pánax}}) (»Тормош тамыры") — күп йыллыҡ үләнл үҫемлек.  Аралийҙар [[Ғаилә (биология)|ғаиләһенә  ҡараған ырыу]]. Ырыу эсенә  12 төр ҡарай Азия һәм Төньяҡ Америкала үҫкән төрҙәргә инә.

Яҡшы билдәле [[Дарыу үҫемлектәре|дарыу үҫемлеге]]. Башлыса адаптоген һәм дөйөм тонизациялау сараһы булараҡ. Корея һәм Ҡытайҙа женьшень тамырын шулай уҡ аш-һыу әҙерләүҙә ҡулланалар. Традицион ҡытай медицинаһы женьшень [[препарат]]тары ғүмерҙе һәм йәшлекте оҙайта, тип раҫлай.

== Таралыуы һәм экологияһы ==
Был үҫемлектең   төп өлөшө Азияның көнсығышында урынлашҡан (Алыҫ Көнсығыш, [[Ҡытай Халыҡ Республикаһы|Ҡытай]], Тибет, [[Алтай тауҙары|Алтай]]), Ә Бер төрө (биш япраҡлы женьшень) Төньяҡ Американың көнсығышында үҫә.  В[[Женьшень вьетнамский|ьетнам женьшены ареал]]<nowiki/>ы Вьетнамдың үҙәк таулы районын үҙ эсенә ала.

== Ботаник тасуирламаһы ==
[[Файл:Panax_quinquefolium_L.jpg|слева|мини|[[Женьшень пятилистный|Биш япраҡлы Женьшень]].  <br />Уильям Вудвиллдың китабынан  ({{Lang-en|William Woodville}}) 

''«Medical Botany»'' (1790—1794)ботаник иллюстрацияһы]]
[[Файл:Ginsengpflanze.jpg|справа|мини|Женьшень емеше (''Panax ginseng'')]]
Женьшеньдың тамыры  орсок формаһында, эре тармаҡлы, үҙәк тамыр системаһына ҡарай.  Уның. оҙонлоғо 25 см тиклем, ҡалынлығы 0,72,5 см, , буй йәки спираль—йыйырсыҡлы , киҫелеше тигеҙ. 

Тамырҙың "тәне" ҡалын, цилиндр формаһында, өҫкө өлөшөндә асыҡ күренеп торған ҡулсалары  бар. Өҫкө өлөшөндә тарланған арҡыры йыйырсыҡлы тамырһабаҡ бар. Тамыр һабағы ҡыҫҡа,иҫке һабаҡтар урынына барлыкка килгән    йөйҙәр менән , өҫкө өлөшөндә «баш» барлыҡҡа килтерә, ул һабаҡтың киңәйтелгән ҡалдығы һәм өҫкө бөрө(ҡайһы берҙә 2 йәки 3 бөрө) булып тора. Тамыр муйынсаһынан ҡайһы берҙә бер йәки бер нисә тамыр китә.Муйынса «һәм» баш" булмауы ихтимал. Тамырҙары өҫтән һәм киҫелештә һарғылт аҡ төҫтә, яңы киҫелешендә аҡ төҫтә.

Япраҡтары оҙон һаплы, бармаҡ формаһында телгеләнгән  ҡатмарлы  һәм һабаҡтың осонда суҡ булып урынлаша. Бейеклеге 30-70 см.

Бәләкәй аҡһыл йәшел төҫтәге [[Сәскә|сәскәләре]], алыҫтан йондоҙсоҡтарҙы хәтерләтеп, сатыр формалағы сәскәлекте барлыҡҡа килтерә. 

Сәскә формулаһы: {{S|<math>\ast K_{(5)} \; C_5 \; A_5 \; G_{(\overline2)}</math>}}
<ref name="Barabanov">{{Китап|автор={{s|Барабанов Е. И.}}|заглавие=Ботаника: учебник для студ. высш. учеб. заведений|место=М.|издательство=Издательский центр «Академия»|год=2006|страницы=312|страниц=448|isbn=5-7695-2656-4}}</ref>

Женьшендың емеше сағыу кыҙыл һөйәксә, 2 яҫы [[Орлоҡ|орлоҡтары менән]].

=== Тамырҙың тәьҫирле матдәләре ===
Женьшень тамырында:

* сапониндар: гинзенозидтар (панаксозидтар) тритерпен гликозидтары; был гликозидтарҙың гениндары даммаран рәтенең тетрациклик тритерпендарына ҡарай  -протопанаксатриол һәм протопанаксадиол<ref name="БФС">{{Китап|автор={{s|Блинова К. Ф.}} и др.|часть=|заглавие=Ботанико-фармакогностический словарь: Справ. пособие|ссылка=|ответственный=Под ред. К. Ф. Блиновой, Г. П. Яковлева|место={{М}}|издательство=Высш. шк.|год=1990|страницы=187-188|isbn=5-06-000085-0}}</ref>;
* [[Ксатриолы|ксатриолалар]] -  гликозидтар төркөмөнә ҡарай, агликон булып олеанол кислотаһы хеҙмәт итә;
* биологик актив [[Полиацетилены|полиацетилендар]]: [[фалькаринол]], [[фалькаринтриол]], [[панаксинол]] (ҡыҙыл женьшень онтағында  250 мкг / г ) тәшкил итә, [[панаксидол]]  297 мкг/г), [[панакситриол]] ( 320 мкг/г), гептадек-1-ен-4,6-дин-3,9-диол;
* пептидтар - түбән молекуляр N-глутамил олигопептидтар- бер нисә аминокислота ҡалдығынан тора;
* полисахаридтар (һыуҙа эреүсән полисахаридтарҙың миҡдары 38,7 процентҡа етә, һелтелә эреүсәндәре  яҡынса 7,810 процент) һәм эфир майҙары (эфир майҙарының 80 процентына тиклем — сесквитерпендар, шуларҙың иң ҙур өлөшө (56% тиклем) — фарнезол));
* [[витаминдар]] (C, B төркөмдәре: пантотен, никотин, фолий кислоталары ), лайлалар, ыҫмалалар, пектин, аминокислоталар, эфир майы;
* макроэлементтар: [[калий]], [[кальций]], [[фосфор]], [[магний]];
* микроэлементтар: [[тимер]], [[баҡыр]], [[кобальт]], [[марганец]], [[молибден]], [[цинк]], [[хром]], [[Титан (элемент)|титан]];

Женьшень тамырҙарында биш микроэлементтың (баҡыр, тимер, молибден, марганец һәм цинк) тупланыуын өйрәнеү, уларҙың миҡдарының   вегетация аҙағына  тиклем артыуын күрһәтә .

== Үҫтереү ==
[[Файл:GinsengMarathonCityWisconsin.jpg|мини|[[Висконсин]] штатында женьшень үҫтереү ]]
[[Файл:Red_ginseng.JPG|мини|Ҡыҙыл женьшень]]
''{{Тәржемәһеҙ 3|Panax zingiberensis|Panax zingiberensis|zh|姜状三七}}'' ҡытайҙың Юньнань провинцияһында үҫә. Халыҡ-ара ҡыҙыл китапҡа индерелгән. Башҡа төрҙәр ҙә төбәк кимәлендә һаҡлана, сөнки контролдә тотолмаған ҡулланыу популяцияларҙың юҡҡа сығыуы менән янай. Әммә женьшень  киң дәирәлә культуралаштырылған дарыу үләндәренең береһе  булып тора.Корея-женьшенды күпләп үҫтереүҙе яйға һалған беренсе ил. Шуға баҡсаларҙа үҫтерелгән  женьшень  корейса  «инсам» атамаһын  йөрөтә. 

Бөгөнгө көндә женьшень  Рәсәйҙә  ([[Диңгеҙ буйы крайы|Приморье крайы]]), Төньяҡ һәм Көньяҡ Кореяла, Ҡытайҙа, Японияла, АҠШ-та, Канадала, Вьетнамда үҫтерелә. Ҡытайҙа женьшендың 15 сортын айыралар. Культуралы женьшендың төп етештереүсеһе булып Көньяҡ Корея   тора. Артабан урындар  Австралия һәм АҠШ-ҡа тура килә.

Женьшень тупраҡты бик ныҡ ярлыландыра. Шуға күрә уны бер урынға  ҡабаттан  ун йылдан һуң ғына ултыртырға мөмкин.  Ул бик күләгә яратыусы үҫемлек булғанлыҡтан, бөтә плантациялар ҙа ҡояш нурҙарының 20-30 процентын ғына үткәргән япма  менән ҡаплана. Үҫемлекте дүрт йәки алты йәшкә тиклем үҫтерәләр, сөнки тап 6 йәшендә сапониндар максимумға етә. Артабан женьшенды бер нисә критерий буйынса сортлайҙар. Улар араһында тамырҙың ауырлығы һәм ҙурлығы, тишектәрҙең булыуы йәки булмауы, яҡтылыҡҡа күренеше һәм хатта кеше фигураһына оҡшашлығы иҫәпкә алына. Традиция буйынса женьшендың дүрт сифат кимәлен айырылар « "күк" ({{Lang-en|heaven}}), "ер" ({{Lang-en|earth}}), "яҡшы" ({{Lang-en|good}}) һәм «ҡырҡылған" ({{Lang-en|cut}}).

Теге йәки был төркөмгә һайлап алыу күп параметрҙар буйынса бара, мәҫәлән, «күк» тамырының ауырлығы 68 граммдан кәм булмаҫҡа, тишектәр булмаҫҡа, кешегә оҡшарға, яҡтылыҡҡа үтә күренмәле булырға тейеш. д. Тамырҙың хаҡы уның класына ҡарап ныҡ айырыла: «күк» кә яҡыныраҡ булған һайын, ҡиммәтерәк була.

Һуңынан тамырҙарҙы йыуалар, пар менән эшкәртәләр һәм киптерәләр. Был тамырҙың файҙалы матдәләрен үҙләштереүгә яҡшыраҡ әҙерләргә мөмкинлек бирә. Ғәҙәттә тамырҙың ауырлығы ике-дүрт тапҡырға кәмей. Был методика буйынса әҙерләнгән тамырҙы ''ҡыҙыл женьшень тип атайҙар.''XX быуаттың икенсе яртыһында биотехнологик ысулдар менән женьшень тамыры туҡымаларының күҙәнәк культураһынан in vitro составы, органолептик һәм фармакологик үҙенсәлектәре буйынса тәбиғи сеймалға яҡын биомасса алыу мөмкин була. Был женьшенды медицинала һәм косметикала ҡулланыуҙы уңайлыраҡ итә.
[[Категория:Википедия:Статьи, требующие конкретизации]]
Ҡытай халыҡ республикаһына женьшень тамырҙарын контрабанда  юлы  менән сығарыу ынтылыштарының бер өлөшө туҡтатыла<ref name="Вести-Приморье-2017-6">{{Cite web|subtitle=4 августа 2017|accessdate=2018-02-12|archiveurl=no}}</ref>.

== Төрҙәре ==
Медицина маҡсатында ябай женьшень тамырын ҡулланалар (''Panax ginseng'') — {{Lang-la|Radix Ginseng}}. Шулай уҡ  [[Женьшень пятилистный|биш япраҡлы женьшень]] (''Panax quinquefolium'') һәм түшәлмә [[Женьшень ползучий|женьшендың]] (''Panax repens'')    тамырҙары ҡулланыла. Был көҙгөһөн, бишенсе йылдан да алдараҡ йыйылмаған, ер өҫтө өлөштәре алып ташланған, әммә һыу менән йыуылмаған яңы йәки киптерелгән тамырҙар. Ҡырағай үҫкән женьшенды бик аҙ күләмдә йыялар. Сеймалды һаҡлау ваҡыты 5 йыл<ref name="БФС">{{Китап|автор={{s|Блинова К. Ф.}} и др.|часть=|заглавие=Ботанико-фармакогностический словарь: Справ. пособие|ссылка=|ответственный=Под ред. К. Ф. Блиновой, Г. П. Яковлева|место={{М}}|издательство=Высш. шк.|год=1990|страницы=187-188|isbn=5-06-000085-0}}</ref>.

Себер женьшены (Eleutherococcus senticosus) лимфа тамырҙарын тонизациялай, сөнки уларҙың эндотелийын һаҡлай һәм нығыта. Клиник һынауҙар күрһәтеүенсә, был үҫемлек нигеҙендәге препараттар лимфа дренажын шул тиклем яҡшы стимуллаштыра, хатта аҫҡы аяҡ-ҡулдарҙың шешеүе 24 сәғәт эсендә кәмей{{Sfn|Лемоль|2022}}.

Женьшень адаптоген, дөйөм тонизациялаусы тәьҫиргә эйә, аппетитты әүҙемләштерә, ҡоҫҡо килеүҙе баҫа.<ref name="regmed">{{Cite web|description=26.05.2009|work=Обращение лекарственных средств|pages=Типовая клинико-фармакологическая статья является подзаконным актом и не охраняется авторским правом согласно части четвёртой Гражданского кодекса Российской Федерации № 230-ФЗ от 18 декабря 2006 года|archiveurl=yes}}</ref>.

АТХ классификацияһы буйынса дөйөм тонизациялаусы препараттарға ҡарай (төркөм A13A). 
[[Файл:Ginseng_in_Korea.jpg|справа|мини|Женьшень тамырһабағы кеше тәнен хәтерләтә]]
[[Файл:Seoul-Namdaemun.Market-ginseng.jpg|мини|Сеулда женьшень һатыу]]

=== Фармакодинамикаһы ===

=== Күрһәткестәре ===
Женьшень өлкәндәргә төрлө невроздар, артериаль гипотензия  ваҡытында стимулятор булараҡ тәғәйенләнә. Шулай уҡ  [[Һыуыҡ тейеү|һалҡын тейеүҙе иҫкәртеү өсөн ҡулланыла]] . Әммә һалҡын тейеүҙе иҫкәртеү өсөн женьшень менән препараттар ҡулланыуҙы метаанализлау күп һанлы проблемалар менән ҡапма-ҡаршы һөҙөмтәләр күрһәтә, шул иҫәптән статистик әһәмиәтле һөҙөмтәләргә өлгәшеү өсөн анализдарҙы боҙоп күрһәтеү  күҙәтелә<ref>{{Публикация|статья|автор=G. Michael Allan, Bruce Arroll|заглавие=Prevention and treatment of the common cold: making sense of the evidence|ссылка=https://www.cmaj.ca/content/cmaj/186/3/190.full.pdf|год=2014|издание=CMAJ : Canadian Medical Association Journal|volume=186|issue=3|месяц=2|число=18|pages=190–199|pmid=24468694|pmc=3928210|issn=0820-3946|doi=10.1503/cmaj.121442|язык=en|архив=http://web.archive.org/web/20191229161119/https://www.cmaj.ca/content/cmaj/186/3/190.full.pdf|архив дата=2019-12-29}}</ref>.

Женьшень ҡулланыу шәкәр диабеты менән сирләгән пациенттар өсөн хәүефле. Женьшень препараттарына, уларҙың компоненттарына  һиҙгерлек  булғанда, артериаль гипертензия, юғары ҡуҙғыусанлыҡ, йоҡоһоҙлоҡ, ҡан ағыуы, киҫкен инфекцион ауырыуҙар фонында биҙгәк синдромы булғанда ҡулланылмай Шулай уҡ балалар йәше, йөклөлөк, имеҙеү осоро ҡулланыу өсөн сикләү булып тора. Был осраҡтарҙа табип кәңәше кәрәк.

Женьшень йөрәк етешмәүсәнлеген  дауалау өсөн препараттарҙың терапевтик тәьҫирен кәметә (шул иҫәптән дигоксиндың да).

=== Сығарыу формалары ===
Женьшень тамырҙары башлыса түбәндәге формаларҙа сығарыла:

* ''Үҫемлек сеймалы''  тура мөйөшлө йәки өс мөйөшлө пластиналар, оҙонлоғо 10 см тиклем, киңлеге 0,21,8 см, ҡалынлығы 0,20,8 см, нәҙек еп һымаҡ тамырҙар киҫәктәре бар. Төҫө һарғылт аҡ, еҫе үҙенсәлекле, тәме татлы һәм әсе, һуңынан әсе.
* ''Төнәтмә'', ''сәй'', ''алкоголһеҙ эсемлек''.
* ''Капсулалар'', ''таблеткалар''.
* ''Ҡыҙыл женьшень''  консерваланған, ҡулланыуға әҙер тамырҙар, ҡағыҙға төрөп, ҡалай банкаға йәбештерелгән ағас ҡумтаға һалынған. Уны төҫө һәм әҙерлек ысулы арҡаһында ҡыҙыл тип атайҙар.
* ''Ҡыҙыл женьшень экстракты''  —ҡара төҫтәге ҡуйы йәбешкәк шыйыҡса.
* ''Женьшень тамырҙары''  —пар менән эшкәртелгән  ҡулланыуға әҙер булған женьшень тамырҙары.
* ''Онтаҡ тамыр'' — женьшень тамырҙарынан ваҡланған порошок.

== Иҫкәрмәләр ==
[[Файл:1960_CPA_2498.jpg|мини|1960 йылда сығарылған совет маркаһында]]
Мәғлүмәттәр буйынса GRIN женьшендың түбәндәге төрҙәре бар:<ref>{{GRIN|genus|8785|{{проверено|11|3|2010}}}}</ref>

* {{Bt-latrus|Panax aureus|}}
* {{Bt-latrus|Panax bipinnatifidus|}}
* {{Bt-latrus|Panax ginseng|Женьшень обыкновенный}} — Хабаровск крайының көньяғы, Приморье крайы, Ҡытай, Корея ярымутрауы. Рәсәйҙең Ҡыҙыл Китабына индерелгән.

:* {{Bt-latrus|Panax schinseng|}}

* {{Bt-latrus|Panax japonicus|Женьшень японский}}
* {{Bt-latrus|Panax notoginseng|}}
* {{Bt-latrus|Panax pseudoginseng|Женьшень ложный}}
* {{Bt-latrus|Panax quinquefolius|Женьшень пятилистный}}
* {{Bt-latrus|Panax stipuleanatus|}}
* {{Bt-latrus|Panax trifolius|Женьшень трёхлистный}}
* {{Bt-latrus|Panax vietnamensis|Женьшень вьетнамский}}
* {{Bt-latrus|Panax wangianus|}}
* {{Bt-latrus|Panax zingiberensis|}}
<references group="" responsive="1"></references>

== Әҙәбиәт ==

* {{Китап|автор={{s|Востриков Л. А.}} и др.|заглавие=Женьшень и его братья|ссылка=http://ashipunov.info/shipunov/school/books/vostrikov1979_zhenshen_i_ego_bratiya.djvu|место=Хабаровск|год=1979}}
* ''{{Comment|Гегельский И. Н.|Иван Никифорович Гегельский}}'' Женьшень. — К.: [[Урожай (издательство)|Урожай]], 1989. 55 с.
* ''[[Грушвицкий, Игорь Владимирович|Грушвицкий И. В.]]'' Женьшень. Вопросы биологии. — Владивосток: Дальневосточный филиал СО АН СССР, 1961.
* {{БСЭ3|заглавие=Женьшень|автор=[[Грушвицкий, Игорь Владимирович|Грушвицкий И. В.]]}}
* Гутникова З. И. Женьшень (в помощь искателям и заготовителям). Дальневосточная научно-исследовательская база им. В. Л. Комарова. — Владивосток: Примиздат, 1949. — 16 с. (Серия научно-популярная)

== Һылтанмалар ==

[[Категория:Төньяҡ Америка флораһы]]
[[Категория:Дөйөм тонусты күтәрә торған саралар һәм адаптогендар]]
[[Категория:Дарыу үҫемлектәре]]
[[Категория:Википедия:Мәҡәләлә Викикитапханаға һылтанмаһы булған мәҡәләләр]]
[[Категория:Азия флораһы]]
[[Категория:Алыҫ Көнсығыш флораһы]]