Ио (юлдаш) битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Карточка планеты
| маленькая карточка = 
| тип = спутник
| фон = #a0ffa0
| название = Ио
| символ = 
| изображение = Io highest resolution true color.jpg
| ширина = 
| подпись = 1999 йылда «Галилео» аппараты эшләгән Ио фотоһы. Һарғылт төҫ көкөрттөң юғары кимәлдә һатылыуы тураһында һөйләй. Үҙәктең һул яғы - урғылған Прометей вулканы, уны көкөрт оксиды менән ҡапланған яҡты тигеҙлектәр уратып алған
| изображение2 = 
| ширина2 = 
| подпись2 = 
| другие названия = Юпитер I
| открытие-ref = 
| первооткрыватель = [[Галилей Галилео|Галилео Галилей]]
| место открытия = 
| дата открытия-ref = [[8 ғинуар]] [[1610 йыл|1610]]<ref name=IAU_Moon_Discoveries/>
| способ открытия = 
| орбита-ref = 
| эпоха = 
| апсида = иовий
| периапсида = 420 000 км<ref group="к">Перииовий вычисляется по большой полуоси ({{math|''а''}}) и эксцентриситету ({{math|''е''}}): <math>a\cdot (1-e)</math></ref>
| апоапсида = 423 400 км<ref group="к">Апоиовий вычисляется по большой полуоси ({{math|''a''}}) и эксцентриситету ({{math|''e''}}): <math>a\cdot (1+e)</math></ref>
| большая полуось = 
| радиус орбиты = 421&nbsp;700&nbsp;км
| эксцентриситет = 0,0041
| сидерический период = {{nobr|1,769137786 д (1 д 18 ч 28 мин)}}
| синодический период = 
| орбитальная скорость = 17,334 км/с
| аномалия = 
| наклонение = 2,21° (клиптика)<br>0,05° (Юпитер экваторына)
| угловое перемещение = 
| долгота восходящего узла = 
| долгота периастра = 
| время периастра = 
| аргумент перицентра = 
| половинная амплитуда = 
| чей спутник = [[Юпитер]]
| спутники = 
| физические характеристики-ref = 
| размеры = 3 660,0 × 3 637,4 × 3 630,6 км<ref name=Thomas1998/>
| приплюснутость = 
| экваториальный радиус = 
| полярный радиус = 
| средний радиус = 1 821,3 км (0,286 земного)<ref name=Thomas1998/>
| окружность большого круга = 
| площадь поверхности = {{nobr|41 910 000 км<sup>2</sup>}}<ref group="к">Площадь поверхности рассчитана по формуле <math>4\pi r^2</math></ref>
| объём = 2,53{{e|10}} км<sup>3</sup><ref group="к">Объём рассчитан по формуле <math>4\pi r^3/3</math></ref>
| масса = 8,9319{{e|22}} кг
| плотность = 3,528 г/см<sup>3</sup>
| ускорение свободного падения = 1,796 м/с<sup>2</sup> (0,183 [[Перегрузка (техника)|{{math|''g''}}]])<ref group="к">Ускорение свободного падения вычисляется по массе ({{math|''m''}}), [[Гравитационная постоянная|гравитационной постоянной]] ({{math|''G''}}) и радиусу ({{math|''r''}}) таким образом: <math>Gm/r^2</math></ref>
| первая космическая скорость = 1,809 км/с
| вторая космическая скорость = 2,558 км/с<ref group="к">Вторая космическая скорость вычисляется по массе ({{math|''m''}}), [[Гравитационная постоянная|гравитационной постоянной]] ({{math|''G''}}) и радиусу ({{math|''r''}}) таким образом: <math>\textstyle\sqrt{\frac{2Gm}{r}}</math></ref>
| скорость вращения = 271 км/ч
| период вращения = Минхронлаштырырған юлдаш (Юпитерға бер яғы менән ҡарай)
| наклон оси = билдәһеҙ
| прямое восхождение = 
| склонение = 
| полярная небесная широта = 
| полярная небесная долгота = 
| альбедо = 0,63 ± 0,02<ref name=jplfact>{{cite web|last=Yeomans|first=Donald K.|date=2006-07-13|title=Planetary Satellite Physical Parameters|publisher=JPL Solar System Dynamics|url=https://ssd.jpl.nasa.gov/?sat_phys_par|access-date=2007-11-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20100527091333/http://ssd.jpl.nasa.gov/?sat_phys_par|archive-date=2010-05-27}}</ref>
| спектральный класс = 
| видимая звёздная величина = 5,02 <ref name="magnitude">{{cite web|title=Classic Satellites of the Solar System|url=http://www.oarval.org/ClasSaten.htm|publisher=Observatorio ARVAL|access-date=2007-09-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20110920010842/http://www.oarval.org/ClasSaten.htm|archive-date=2011-09-20}}</ref>
| абсолютная звёздная величина = 
| угловой диаметр = 
| температура на поверхности = 
| температура 1 имя = өҫлөгөндә
| температура 1 минимум = 90 [[Кельвин|K]]
| температура 1 средняя = 110 K
| температура 1 максимум = 130 K<ref name=Rathbun2004>{{статья|заглавие=Mapping of Io's thermal radiation by the Galileo photopolarimeter-radiometer (PPR) instrument|том=169|номер=1|страницы=127—139|doi=10.1016/j.icarus.2003.12.021|bibcode=2004Icar..169..127R|язык=en|тип=journal|автор=Rathbun, J. A.; Spencer, J.R.; Tamppari, L.K.; Martin, T.Z.; Barnard, L.; Travis, L.D.|год=2004|издательство=[[Elsevier]]|издание=[[Icarus (журнал)|Icarus]]}}
</ref>
| температура 2 имя = 
| температура 2 минимум = 
| температура 2 средняя = 
| температура 2 максимум = 
| атмосфера-ref = 
| атмосферное давление = следовое
| шкала высоты = 
| состав атмосферы = 90 % [[көкөрт диоксиды]]
}}
'''И́ó'''{{ref+|Ударение на первый слог — согласно [[Большая российская энциклопедия|Большой российской энциклопедии]]<ref>{{БРЭ|ссылка=https://old.bigenc.ru/physics/text/3271166|автор=[[Ксанфомалити, Леонид Васильевич|Ксанфомалити Л. В.]]|архив=https://web.archive.org/web/20180206190325/https://bigenc.ru/physics/text/3271166|архив дата=2018-02-06}}</ref>; в некоторых других источниках указывается ударение на второй слог<ref>{{Книга|автор=Агеенко Ф.Л.|заглавие=Собственные имена в русском языке: словарь ударений|место=М.|издательство=НЦ ЭНАС|год=2001|страницы=|страниц=376|isbn=|isbn2=}}</ref><ref>{{cite web|url=http://orfo.ruslang.ru/search/word|title=Орфографический академический ресурс АКАДЕМОС|author=|website=Институт русского языка им. В. В. Виноградова РАН|date=|publisher=|access-date=2018-02-15|archive-date=2021-02-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20210215141252/http://orfo.ruslang.ru/search/word|deadlink=no}}</ref>.|group="к"}} ({{lang-grc|Ἰώ}}) — [[:ru:Юпитер (планета)|Юпитер]] [[:ru:Спутники Юпитера|юлдашы]], дүрт [[:ru:Галилеевы спутники|галилей юлдашынан]] <nowiki/>планетаға иң яҡыны. Исеме мифологик [[:ru:Ио|Ио]]— [[:ru:Гера (мифология)|Гераның]] <nowiki/>ҡанбабаһы һәм [[:ru:Зевс|Зевстың]] <nowiki/>һөйәркәһе хөрмәтенә ҡушылған. Диаметры 3642 км, ул [[:ru:Солнечная система|Ҡояш системаһында]] ҙурлығы буйынса дүртенсе юлдаш.

Был юлдаш — Ҡояш системаһында геологик йәһәттән иң әүҙем есем, унда 400-ҙән ашыу эшләп торған [[вулкан]] бар<ref name="book">{{Китап|заглавие=Encyclopedia of the Solar System|часть=Io: The Volcanic Moon|издательство=[[Academic Press]]|год=2006|страницы=419—431|isbn=978-0-12-088589-3|автор=[[Лопес, Розали|Rosaly MC Lopes]]|ответственный=Lucy-Ann McFadden, Paul R. Weissman, Torrence V. Johnson}}</ref><ref name="Lopes2004">{{Мәҡәлә|заглавие=Lava lakes on Io: Observations of Io’s volcanic activity from Galileo NIMS during the 2001 fly-bys|страницы=140—174|том=169|номер=1|doi=10.1016/j.icarus.2003.11.013|bibcode=2004Icar..169..140L|язык=en|тип=journal|автор=Lopes, R. M. C.; et al.|год=2004|издательство=[[Elsevier]]|издание=[[Icarus (журнал)|Icarus]]}}</ref>. Бындай әүҙемлек [[Юпитер]], Европа һәм [[Ганимед (юлдаш)|Ганимед]] яғынан, ташҡын гравитацион тәьҫирҙәр булыу сәбәпле, ышҡылыу һөҙөмтәһендә юлдаштың ер аҫты периодик рәүештә йылыныуына бәйле. Ҡайһы бер вулкандарҙа көкөрт һәм көкөрт диоксидының өҫкә атылыуы шул тиклем көслө, хатта уларҙың фонтаны 500 километр бейеклеккә күтәрелә. Ионың өҫтөндә йөҙҙән ашыу тауҙы күрергә мөмкин, улар, юлдаштың силикаттан торған ҡабығы нигеҙендә, ҡыҫылыу (сжатие) күҙәтелеү сәбәпле, хасил булған. Был түбәләрҙең ҡайһы берҙәре [[Джомолунгма]]нан<ref name="Schenk2001">{{Мәҡәлә|заглавие=The Mountains of Io: Global and Geological Perspectives from ''Voyager'' and ''Galileo''|том=106|номер=E12|страницы=33201—33222|doi=10.1029/2000JE001408|bibcode=2001JGR...10633201S|язык=en|тип=journal|автор=Schenk, P.; et al.|год=2001|издание={{Нп3|Journal of Geophysical Research}}}}</ref> бейегерәк, мәҫәлән, Көньяҡ Боосавла тауы унан ике тапҡырға бейегерәк. Ҡояш системаһының тышҡы өлөшөндәге күпселек юлдаштарҙан айырмалы рәүештә (улар башлыса һыу боҙҙарынан тора), Ио башлыса тимерҙән йәки көкөртлө тимерҙән иретелгән ядроны уратып алған силикат тоҡомдарынан тора. Ионың күпселек өлөшөн көкөрт йәки туңған көкөрт диоксиды менән ҡапланған тигеҙлектәр биләй.

Вулканизм Ионың өҫкө йөҙөнә уникаль үҙенсәлектәр бирә. Вулкан көлө һәм лава ағымы өҫкө йөҙөн даими үҙгәртә һәм уны һары, аҡ, ҡыҙыл, ҡара һәм йәшел төҫтәрҙең төрлө төҫтәренә буяй (күп осраҡта аллотроптар һәм көкөрт берләшмәләре йоғонтоһонда). Иола лава ағымынның оҙонлоғо 500 километрға етә. Вулкан сығанаҡтары Иола йоҡа бер төрлө булмаған атмосфераны һәм Юпитерҙың магнитосфераһында плазма ағымын, шул иҫәптән уның тирәләй уғата ҙур плазма торҙарын барлыҡҡа килтерә.

XVII—XVIII быуаттарҙа астрономияның үҫешендә Ио ҙур ғына роль уйнай. Уны, башҡа галилей юлдаштары менән бергә, 1610 йылда [[Галилео Галилей]] аса. Был асыш [[Гелиоцентризм|Коперниктың Ҡояш системаһы моделен,]] [[Йоһанн Кеплер|Кеплерҙың]] планеталарҙың хәрәкәте закондарын ҡабул итеүгә, һәм [[яҡтылыҡ тиҙлеге]]н беренсе тапҡыр үлсәүгә булышлыҡ итә. Ионы XIX быуат аҙағы — XX быуат башына тиклем сағыу нөктә булараҡ ҡына күҙәтәләр, шул ваҡытта уның өҫкө йөҙөнөң иң ҙур деталдәрен — ҡара-ҡыҙыл поляр һәм асыҡ экваториаль райондарын ҡарарға мөмкин була. 1979 йылда ике йыһан карабы «Вояджер» Ионы донъяға күп һанлы вулкандары, ҙур тауҙары булған һәм өҫкө йөҙөнөң сағыштырмаса йәш булыуын, әммә һиҙелерлек удар кратерҙары булмаған геологик әүҙем юлдаш итеп күрһәтә. «Галилео» йыһан аппараты 1990-сы йылдарҙа һәм 2000-се йылдар башында бер нисә тапҡыр Ио янына яҡынлашып оса һәм Ионың эске структураһы һәм өҫкө йөҙө составы тураһында мәғлүмәттәр ала. Был йыһан караптары шулай уҡ Юпитерҙың юлдашы һәм магнитосфераһы араһында бәйләнеш, шулай уҡ Ио орбитаһы буйлап радиация билбауы булыуын асыҡлай. Ио өҫтөндәге кеше көнөнә яҡынса 3600 рад (36 Гр) йотолған радиация дозаһын алыр ине.

Артабан Ионы 2000 йылда «Кассини-Гюйгенс» йыһан аппараты, 2007 йылда «Яңы офоҡтар» йыһан- планета-ара станцияһы", шулай уҡ, технологиялар үҫеше арҡаһында, ер өҫтөндәге телескоптар һәм «Хаббл» йыһан телескобы күҙәтә.

== Юпитер магнитосфераһы менән үҙ-ара йоғонто яһауы ==
[[Файл:Paris_Bordone_-_Giove_e_Io_-_Kunstmuseum,_Göteborg.jpg|мини|231x231пкс|«[[Юпитер (мифология)|Юпитер]] һәм Ио». Парис Бордоне картинаһы (1550-се йылдар)]]
Симон Марий галилей юлдаштарын беренсе булып асыусы тип танылмай, әммә ул биргән исемдәр ҡабул ителә. 1614 йылда уның «''Mundus Iovialis anno M.DC.IX Detectus Ope Perspicilli Belgici»'' исемле мәҡәләһе баҫылып сыға, унда ул Юпитерҙың иң яҡын юлдаштарына, шул иҫәптән «Юпитер Меркурийы» йәки «Юпитер планеталарының беренсеһе» исемдәрен тәҡдим итә<ref name="Marius">{{Китап|год=1614|заглавие=Mundus Iovialis anno M.DC.IX Detectus Ope Perspicilli Belgici|ссылка=http://articles.adsabs.harvard.edu//full/1916Obs....39..367./0000367.000.html|автор=[[Марий, Симон|Marius, S.]]}}</ref>. Ул, [[Йоһанн Кеплер|Иоганн Кеплерҙың]] 1613 йылдағы тәҡдимен хуплап, был планетаның юлдаштарын [[Зевс|Зевстың]] йәки уның [[Юпитер (мифология)|рим эквивалентының]] һөйгәндәре хөрмәтенә аталыуы менән риза булыуын белдерә. Эске айҙарҙың иң ҙурыһы булған Ионы ул грек мифологияһындағы Ио хөрмәтенә атай<ref name="Marius" /> Һуңынан Марий тәҡдим иткән атамалар онотола һәм XX быуат уртаһына тиклем ҡулланылыштан сыға. Боронғо әҙәбиәттә Ио, ниндәй планетаға ҡарауын иҫәпкә алып, планета атамаһына рим цифрҙарын өҫтәп, мәҫәлән, "{{S|Юпитер I}}, йәки ябай ғына итеп «Юпитерҙың беренсе айы» тип атала.

Ио рельефы деталдәренең исемдәре грек мифологияһындағы Ио мифындағы персонаждар һәм ундағы урындар хөрмәтенә, төрлө мифтарҙағы ут, вулкандар, Ҡояш һәм йәшен илаһтары хөрмәтенә, шулай уҡ [[Данте Алигьери|Дантеның]] вулкан тәбиғәте өсөн яраҡлы[[Данте Алигьери|Тамуғындағы]] персонаждар һәм урындар хөрмәтенә атала Ионың өҫтө «Вояджер-1» тарафынан етерлек дәрәжәлә өйрәнелгәндән һуң 225 вулкан, тау, яйла һәм альбедоһы юғары өлкәләргә исемдәр ҡушыла. Рельеф деталдәре исемдәре ошондай типтарға ҡарай: ''патера'' ({{Lang-la|patera}}) дөрөҫ булмаған формалы вулкан кратеры, ''ағым'' (''fluctus'') лава ағымы, ''үҙән'' (''vallis'') лава каналы, ''эруптив үҙәк'' — вулкандың тәүге билдәләре күренгән урын, ''тау'' (''mons''), ''ашхана тауы'' (''mensa''), ''көмбәҙ'' (''tholus''), ''яйла'' (''planum''), ''өлкә'' (''regio''). Ашхана тауы Пана, Тваштар патерҙары һәм Колхида өлкәһе исемләп аталған структуралар миҫалдары булып тора.

== Күҙәтеүҙәр ==
[[Файл:PIA01667-Io's_Pele_Hemisphere_After_Pillan_Changes.jpg|мини|«Галилео» ебәргән һүрәттә 1997 йылда Пиллан патераһының көслө атылыуы арҡаһында барлыҡҡа килгән ҡыҙыл ҡулса менән һыҙылған ҙур ҡара тап күренә]]
[[Файл:Iosurface.jpg|мини|300x300пкс|«Галилео» һәм «Яңы горизонттар» йыһан аппараттары эшләгән осорҙар араһында Ио өҫтөндә күҙәтелгән үҙгәрештәр]]
[[Галилео Галилей]] 1610 йылдың 7 ғинуарында Ионы беренсе тапҡыр күҙәтә. Ул уны Падуан университетында үҙе конструкциялаған һәм есемде 20 тапҡыр ҙурайтып күрһәткән рефракторҙа аша күрә. Әммә беренсе тапҡыр күҙәтеүҙә ул Ионы Юпитерҙың икенсе юлдашы Европанан айыра алмай, һәм уларҙы бер объект итеп билдәләй. Әммә икенсе көндө үк, 1610 йылдың 8 ғинуарында, ул уларҙы айырым-айырым итеп күрә (тап шул дата МАС тарафынан Ио асыу датаһы танылған). Ио һәм башҡа галилей юлдаштарын асыуҙы Галилео 1610 йылдың мартында ''Sidereus Nuncius'' тигән хеҙмәтендә баҫтырып сығара<ref name="IobookChap2">{{Китап|заглавие=Io after Galileo|ссылка=https://archive.org/details/ioaftergalileone00lope|год=2007|издательство=[[Springer Science+Business Media|Springer-Praxis]]|isbn=3-540-34681-3|страницы=[https://archive.org/details/ioaftergalileone00lope/page/5 5]—33|часть=A history of the exploration of Io|автор=Cruikshank, D. P.; and Nelson, R. M.|ответственный=Lopes, R. M. C.; and Spencer, J. R.}}</ref>. Симон Марий үҙенең 1614 йылда баҫылып сыҡҡан ''Mundus Jovialis'' тигән хеҙмәтендә Ио һәм Юпитерҙың башҡа юлдаштарын 1609 йылда, Галилей уларҙы асыуға бер аҙна ҡалғас, күҙәткәнен раҫлай. Галилей был раҫлауҙарҙың дөрөҫлөгөнә шик белдерә һәм Мариҙың ғаризаһын плагиат тип кире ҡаға. Әммә Марийҙың беренсе тапҡыр теркәлгән күҙәтеүе 1609 йылдың 29 декабрендә ([[юлиан календары]] буйынса, был 1610 йылдың 8 ғинуарына тап килә), ә Галилейҙың иҫәпләүе [[григориан календары]] буйынса (1610 йылдың 7 ғинуары) башҡарылған. Галилео хеҙмәтен беренсе булып баҫтырып сығарғанлыҡтан, «Юпитерҙы» юлдашы Ионы Галилей асҡан тип таныла.

Артабанғы ике быуат дауамында Иола бер ниндәй ҙә деталдәрҙе айыра алмайҙар: ул тик 5-се дәүмәлдәге яҡтылыҡ нөктәһе булараҡ ғына күҙәтелә. XVII быуатта Ио һәм башҡа Галилей юлдаштары төрлө маҡсаттарҙа ҡулланыла: улар ярҙамында моряктар [[Оҙонлоҡ (координат)|оҙонлоҡто]] (координат) билдәләй, Кеплерҙың планеталар хәрәкәте тураһындағы өсөнсө законы тикшерелә, шулай уҡ [[Яҡтылыҡ тиҙлеге|яҡтылыҡ]] Юпитер менән Ер араһындағы аранан үткән ваҡыт билдәләнә.<ref name="IobookChap2">{{Китап|заглавие=Io after Galileo|ссылка=https://archive.org/details/ioaftergalileone00lope|год=2007|издательство=[[Springer Science+Business Media|Springer-Praxis]]|isbn=3-540-34681-3|страницы=[https://archive.org/details/ioaftergalileone00lope/page/5 5]—33|часть=A history of the exploration of Io|автор=Cruikshank, D. P.; and Nelson, R. M.|ответственный=Lopes, R. M. C.; and Spencer, J. R.}}</ref> Джованни Кассини кеүек астрономдар алған эфемеридтар нигеҙендә [[Пьер-Симон Лаплас]] Ио, Европа һәм Ганимедтың орбиталь резонанстарын аңлатыусы математик теория төҙөй.<ref name="IobookChap2" /> Һуңыраҡ асыҡланғанса, был резонанстар был өс юлдаштың геологияһына ҙур йоғонто яһай.

XIX быуат аҙағында һәм XX быуат башында телескоптар эшләү технологияһы яҡшыра һәм теүәлерәк эшләүсе телескоптар барлыҡҡа килә. Һөҙөмтәлә астрономдар Ио өҫтөндәге ҙур масштаблы деталдәрҙе күреү мөмкинлеген ала. 1890-сы йылдарҙа Эдвард Барнард Ионың экваториаль һәм поляр өлкәләре араһындағы сағыулыҡ айырмаһын күргән беренсе астроном була һәм уларҙың был өлкәләрҙең төҫө һәм альбедоһы айырмаһы арҡаһында барлыҡҡа килеүен дөрөҫ фаразлай, ә Ионың овал формала булыуы (астроном Уильям Пикеринг тәҡдим иткәнсә) йәки экваториль һәм поляр өлкәләре ике айырым объект (тәүҙә үк Барнард тәҡдим иткәнсә) булып тороуы сәбәпле түгел<ref name="Barnard1894">{{Мәҡәлә|заглавие=On the Dark Poles and Bright Equatorial Belt of the First Satellite of Jupiter|том=54|номер=3|страницы=134—136|bibcode=1894MNRAS..54..134B|язык=en|тип=journal|автор={{Нп3|Barnard, E. E.|Barnard, E. E.||Барнард, Эдвард Эмерсон}}|год=1894|издательство=[[Oxford University Press]]|издание=[[Monthly Notices of the Royal Astronomical Society]]}}
</ref><ref name="Dobbins">{{Мәҡәлә|заглавие=The Story of Jupiter's Egg Moons|том=107|номер=1|страницы=114—120|автор=Dobbins, T.; and Sheehan, W.|год=2004|язык=en|издание=[[Sky & Telescope]]}}
</ref><ref name="Barnard1891">{{Мәҡәлә|заглавие=Observations of the Planet Jupiter and his Satellites during 1890 with the 12-inch Equatorial of the Lick Observatory|том=51|номер=9|страницы=543—556|bibcode=1891MNRAS..51..543B|язык=en|тип=journal|автор={{Нп3|Barnard, E. E.|Barnard, E. E.||Барнард, Эдвард Эмерсон}}|год=1891|издательство=[[Oxford University Press]]|издание=[[Monthly Notices of the Royal Astronomical Society]]}}
</ref>. Ио өҫтөн һуңғы осорҙағы телескопик күҙәтеүҙәр ҡыҙғылт-көрән поляр һәм һарғылт-аҡ экваториаль өлкәләр араһындағы айырманы раҫлай<ref name="Minton1973">{{Мәҡәлә|заглавие=The Red Polar Caps of Io|том=10|страницы=35—39|bibcode=1973CoLPL..10...35M|автор=Minton, R. B.|год=1973|язык=en|издательство={{Нп3|University of Arizona Press}}|издание={{Нп3|Communications of the Lunar and Planetary Laboratory}}}}
</ref>.

XX быуат уртаһында Ионың телескопик күҙәтеүҙәре уның ғәҙәттән тыш геологик әүҙемлеге тураһында фекер тыуҙыра башлай. Спектрографик күҙәтеүҙәр күрһәтеүенсә, Ионың өҫтө, моғайын, һыу боҙҙарынан мәхрүмдер (башҡа галилей юлдаштарында боҙ бик күп табылған).<ref name="Lee1972">{{Мәҡәлә|заглавие=Spectral Albedos of the Galilean Satellites|том=9|номер=3|страницы=179—180|bibcode=1972CoLPL...9..179L|автор=Lee, T.|год=1972|язык=en|издательство={{Нп3|University of Arizona Press}}|издание={{Нп3|Communications of the Lunar and Planetary Laboratory}}}}</ref> Шул уҡ күҙәтеүҙәр юлдаштың өҫтөндә натрий һәм көкөрт тоҙҙары өҫтөнлөк итеүен күрһәтә.<ref name="Fanale1974">{{Мәҡәлә|заглавие=Io: A Surface Evaporite Deposit?|издание=[[Science]]|страницы=922—925|том=186|номер=4167|doi=10.1126/science.186.4167.922|pmid=17730914|bibcode=1|автор=Fanale, F. P.; et al.|год=1974|язык=en}}</ref> Ионы радиотелескопик күҙәтеүҙәр уның Юпитерҙың магнитосфераһына йоғонто яһауын күрһәтә, был турала юлдаштың орбиталь осорона тиң булған осорҙа декаметрлы тулҡындарҙағы тоҡаныуҙар раҫлай<ref name="Bigg1964">{{Мәҡәлә|заглавие=Influence of the Satellite Io on Jupiter's Decametric Emission|издание=Nature|том=203|номер=4949|страницы=1008—1010|doi=10.1038/2031008a0|bibcode=1964Natur.203.1008B|язык=en|тип=journal|автор=Bigg, E. K.|год=1964}}
</ref>.

Фән өсөн Ионың 1971 йылдың 14 майында UTC<ref>{{Мәҡәлә|заглавие=The Occultation of Beta Scorpii by Jupiter and Io. II. Io|том=77|страницы=60—65|bibcode=1972AJ.....77...60B|язык=en|тип=journal|автор=Bartholdi, P.; Owen, F.|год=1972|издание=[[The Astronomical Journal]]|издательство=[[IOP Publishing]]}}
</ref> ваҡыты менән 2:00 сәғәттә Бета Скорпион йондоҙон ҡаплауы мөһим була[28], бындай сағыу йондоҙ өсөн бик һирәк күренеш. Шул асыш 1972 йылда Ионың уртаса радиусын бик яҡшы итеп билдәләү мөмкинлеген бирә: 1818±5 км.<ref>{{Мәҡәлә|заглавие=Io's Triaxial Figure|том=17|номер=1|страницы=209—215|doi=10.1016/0019-1035(72)90057-7|bibcode=1972Icar...17..209O|автор=O'Leary, Brian; Van Flandern, Thomas C.|год=1972|язык=en|издательство=[[Elsevier]]|издание=[[Icarus (журнал)|Icarus]]}}
</ref>

=== «Пионер» ===
Ио менән яҡынлашҡан тәүге йыһан аппараттары — 1973 йылдың 3 декабрендә һәм 1974 йылдың 2 декабрендә уның эргәһендә осоп үткән игеҙәк аппараттар «[[:ru:Пионер-10|Пионер-10]]<nowiki/>» и «[[:ru:Пионер-11|Пионер-11]]<nowiki/>». Уларҙы радиокүҙәтеү Ио-ның массаһын аныҡлау мөмкинлеген бирә. Был мәғлүмәттәр, уның күләме тураһындағы мәғлүмәттәр менән бергә, галилея юлдаштары араһында Ионың тығыҙлығы иң ҙуры булыуын һәм һыу боҙҙарынан түгел, ә силикат тоҡомдарынан тороуын күрһәтә. Шулай уҡ «Пионарҙар» ярҙамында Ио атмосфераһының ҡатламы бик нәҙек булыуы һәм уның орбитаһы эргәһендә интенсив радиация бүлкәте булыуын асыҡлана. «Пионьер-11» бортындағы камера Ионың төньяҡ поляр өлкәһенең бик яҡшы һүрәтен алыуға өлгәшә. «Пионер-10» да ентекле һүрәттәр төшөрөргә тейеш була, әммә юғары радиацияла аппаратураның дөрөҫ эшләмәүе арҡаһында, был күҙәтеүҙәрҙе алып барыу мөмкин булмай<ref name="Anderson1974">{{Мәҡәлә|заглавие=Gravitational parameters of the Jupiter system from the Doppler tracking of Pioneer&nbsp;10|издание=Science|том=183|номер=4122|страницы=322—323|doi=10.1126/science.183.4122.322|pmid=17821098|bibcode=1974Sci...183..322A|язык=en|тип=journal|автор=Anderson, J. D.; et al.|год=1974}}</ref>.

=== «Вояджер» ===
[[Файл:Loki_Patera_Color_Voyager.jpg|мини|Ио өҫтөнөң «[[:ru:Вояджер-1|Вояджер-1]]<nowiki/>» йыһан аппараты эшләгән һүрәттәрҙән йыйылған мозаикаһы. Аҫта — Локи патераһы, артабан төньяҡ-көнбайышҡа — Аматерасу патераһы һәм [[Патера Дажбога|Дажбога патераһы]]. ]]
1979 йылда игеҙәк «Вояджер-1» и «Вояджер-2» зондтарының Ио янынан осоп үтеүе, уларҙа төшөрөү системаһының камилыраҡ булыуы арҡаһында, юлдашты ентеклерәк һүрәтләй. «Вояджер-1» 1979 йылдың 5 мартында юлдаш эргәһенән 20 600 км алыҫлыҡта үтә. Был осош барышында төшөрөлгән һүрәттәр төрлө төҫтәге сәйер пейзажды күрһәтә, уларҙа удар кратерҙар ҙа күренмәй<ref name="Smith1979">{{Мәҡәлә|заглавие=The Jupiter system through the eyes of Voyager 1|издание=Science|страницы=951—972|том=204|номер=4396|doi=10.1126/science.204.4396.951|pmid=17800430|bibcode=1979Sci...204..951S|автор=Smith, B. A.; et al.|год=1979|язык=en}}</ref>. Юғары теүәллекле һүрәттәрҙә Ио йөҙөнөң сағыштырмаса йәш булыуы, сәйер формалағы соҡорҙар, Джомолунгманан бейегерәк тауҙар һәм лава ағымын хәтерләткән матдәләр менән ҡапланыуы күренә.

«Вояджера-2» осоуҙан һуң күп тә үтмәй, навигация инженеры Линда Морабито һүрәттәрҙең береһендә юлдаш өҫтөнән сыҡҡан шлейфты күреп ҡала. «Вояджера-1» һүрәттәрен анализлағанда туғыҙ шлейф күренә, был факт Иола вулкан әүҙемлеге булыуын иҫбатлай. «Вояджера-1» һүрәттәрен алғандан саҡ ҡына алда Стэн Дж. Пила, Патрик Кассен һәм Р. Т. Рейнольдстар ошо турала үҙ фараздарын белдерә. Авторҙар иҫәпләүенсә, Ионың Ганимед һәм Европа менән орбиталь резонансҡа инеүе арҡаһында, Ионың төбө һиҙелерлек рәүештә ваҡыт-ваҡыт йылынырға тейеш. «Вояджера-1»ҙән алынған мәғлүмәттәр Ионың өҫтөндә көкөрт һәм туңдырылған көкөрт оксиды өҫтөнлөк итә<ref name="Morabito1979">{{Мәҡәлә|заглавие=Discovery of currently active extraterrestrial volcanism|издание=Science|том=204|номер=4396|страницы=972|doi=10.1126/science.204.4396.972|pmid=17800432|bibcode=1979Sci...204..972M|язык=en|тип=journal|автор=Morabito, L. A.; et al.|год=1979}}</ref><ref name="Strom1979">{{Мәҡәлә|заглавие=Volcanic eruption plumes on Io|издание=[[Nature]]|страницы=733—736|том=280|номер=5725|doi=10.1038/280733a0|bibcode=1979Natur.280..733S|автор=Strom, R. G.; et al.|год=1979|язык=en}}</ref><ref name="Peale1979a">{{Мәҡәлә|заглавие=Melting of Io by Tidal Dissipation|издание=Science|страницы=892—894|том=203|номер=4383|doi=10.1126/science.203.4383.892|pmid=17771724|bibcode=1979Sci...203..892P|автор=Peale, S. J.; et al.|год=1979|язык=en}}</ref>. Улар Ио атмосфераһының һәм уның орбитаһында тупланған плазманың йоҡа ҡатламдарында ла өҫтөнлөк итә.<ref name="Soderblom1980">{{Мәҡәлә|заглавие=Spectrophotometry of Io: Preliminary Voyager 1 results|издание=Geophys. Res. Lett.|том=7|номер=11|страницы=963—966|doi=10.1029/GL007i011p00963|bibcode=1980GeoRL...7..963S|язык=en|тип=journal|автор=Soderblom, L. A.; et al.|год=1980}}</ref><ref name="Pearl1979">{{Мәҡәлә|заглавие=Identification of gaseous SO<sub>2</sub> and new upper limits for other gases on Io|издание=Nature|том=288|номер=5725|страницы=757—758|doi=10.1038/280755a0|bibcode=1979Natur.280..755P|язык=en|тип=journal|автор=Pearl, J. C.; et al.|год=1979}}</ref><ref name="Broadfoot1979">{{Мәҡәлә|заглавие=Extreme ultraviolet observations from ''Voyager 1'' encounter with Jupiter|издание=Science|том=204|номер=4396|страницы=979—982|doi=10.1126/science.204.4396.979|pmid=17800434|bibcode=1979Sci...204..979B|язык=en|тип=journal|автор=Broadfoot, A. L.; et al.|год=1979}}</ref>

«Вояджера-2» 1979 йылдың 9 июлендә Ио янынан 1 130 000 км алыҫлыҡта осоп үтә. Был йыһан аппараты, «Вояджера-1» кеүек, юлдашҡа яҡынлашмаһа ла, уларҙан адынған һүрәттәрҙе сағыштырып ҡарағанда, осоштар араһындағы дүрт ай эсендә юлдаштың өҫтөндә күҙәтелгән бер нисә үҙгәреш табыла. Бынан тыш, «Вояджера-2» Юпитер системаһынан алыҫлашҡандан һуңғы күҙәтеүҙәр күрһәтеүенсә, мартта күҙәтелгән туғыҙ шлейфтың етәүһе 1979 йылдың июлендә лә әүҙемлек күрһәтә һәм тик Пеле вулканы ғына пассив булып күренә.<ref name="Strom1982">{{Китап|заглавие=Satellites of Jupiter|ссылка=https://archive.org/details/satellitesofjupi0000unse|год=1982|издательство={{Нп3|University of Arizona Press}}|isbn=0-8165-0762-7|страницы=[https://archive.org/details/satellitesofjupi0000unse/page/598 598]—633|часть=Volcanic eruptions on Io|автор=Strom, R. G.; Schneider, N. M.|ответственный=Morrison, D.}}</ref>

=== «Галилео» ===
[[Файл:Io,_Earth_&_Moon_size_comparison.jpg|слева|мини| [[Ер|Ер,]] [[Ай (юлдаш)|Ай]] һәм Ио үлсәмдәрен сағыштырыу ,]]
1995 йылда (Ерҙән старт алғандан һуң алты йыл үткәс) «[[:ru:Галилео (КА)|Галилео]]<nowiki/>» йыһан аппараты Юпитерға барып етә. Уның маҡсаты — «Вояджерҙарҙың» уҙған йылдарҙағы тикшеренеүҙәрен һәм ер өҫтөндәге күҙәтеүҙәрҙе аныҡлау һәм дауам итеү. Ио Юпитерҙың иң интенсив радиация билбауҙары сиктәрендә урынлашыуы оҙайлы яҡын тикшеренеүҙәр үткәреү мөмкинлегенән мәхрүм итә, әммә «Галилео» үҙенең төп бурысын үтәү өсөн — Юпитер системаһын ентекле өйрәнеү өсөн кәрәк булған орбитаға сығыр алдынан Иоға бик яҡын үтә. 1995 йылдың 7 декабрендә булған был осош ваҡытында бер ниндәй ҙә һүрәт төшөрөлмәһә лә, ул байтаҡ һөҙөмтәләр килтерә: Ионың Ҡояш системаһындағы таш планеталар йәҙрәһенә оҡшаған тимер йәҙрәһе булыуы асыла<ref name="Anderson1996">{{Мәҡәлә|заглавие=Galileo Gravity Results and the Internal Structure of Io|издание=Science|том=272|номер=5262|страницы=709—712|doi=10.1126/science.272.5262.709|pmid=8662566|bibcode=1996Sci...272..709A|язык=en|тип=journal|автор=Anderson, J. D.; et al.|год=1996}}</ref>.

Ҙур планда төшөрөлгән һүрәттәрҙең етешмәүенә һәм алынған мәғлүмәттәр күләмен сикләүсе механик етешһеҙлектәр булыуға ҡарамаҫтан, «Галилео» төп миссия барышында бер нисә мөһим асыш яһай. Ул Пиллан патераһының ҙур атылыуының шаһиты була һәм вулкандарҙан атылған фонтандың магнийға бай һәм төп һәм ультратөп составлы силикат магманан тороуын раҫлай. "Галилео"ның төп миссияһы барышында һәр әйләнештә тип әйтерлек Ионы фотографияға төшөрөү дауам итә. Һөҙөмтәлә күп кенә эшләүсе вулкандарҙы (магманың йылылыҡ нурланышы һәм вулкан шлейфтары арҡаһында), төрлө морфологиялы күп һанлы тауҙарҙы һәм күҙәтеүҙәр араһындағы ҡайһы бер үҙгәрештәрҙе күреү мөмкин була. "Галилео"ның Юпитер тирәләй 35 тапҡыр әйләнеүенең 7-һе Ионы өйрәнеү маҡсатында проектлана (максималь яҡынлашыу — 102 км, 2002 йылдың 17 ғинуарында була)<ref name="Mcewen1998b">{{Мәҡәлә|заглавие=High-temperature silicate volcanism on Jupiter's moon Io|издание=Science|страницы=87—90|том=281|номер=5373|doi=10.1126/science.281.5373.87|pmid=9651251|bibcode=1998Sci...281...87M|язык=en|тип=journal|автор=McEwen, A. S.; et al.|год=1998}}</ref><ref name="IobookChap3">{{Китап|заглавие=Io after Galileo|ссылка=https://archive.org/details/ioaftergalileone00lope|год=2007|издательство=[[Springer Science+Business Media|Springer-Praxis]]|isbn=3-540-34681-3|страницы=[https://archive.org/details/ioaftergalileone00lope/page/n35 35]—59|часть=A Summary of the Galileo mission and its observations of Io|автор=Perry, J.; et al.|ответственный=Lopes, R. M. C.; and Spencer, J. R.}}</ref>.

Галилеоның миссияһы ике тапҡыр оҙайтыла — 1997 һәм 2000 йылдарҙа. Был миссия дауамында йыһан аппараты Ио эргәһенән өс тапҡыр — 1999 йыл аҙағында һәм 2000 йыл башында — һәм өс тапҡыр — 2001 йыл аҙағында һәм 2002 йыл башында — осоп үтә. Был осоштар ваҡытында күҙәтеүҙәр вулкандарҙа һәм Ио тауҙарында барған геологик процестарҙы күрһәтә, магнит ҡырының булмауын һәм вулкан эшмәкәрлегенең масштабын аса. 2000 йылдың декабрендә «[[:ru:Кассини-Гюйгенс|Кассини]]<nowiki/>» йыһан карабы Сатурнаға табан осҡанда, Юпитер системаһынан алыҫ булмаған аранан үтеп, «Галилео» менән бергә күҙәтеүҙәр яһай.<ref name="IobookChap3">{{Китап|заглавие=Io after Galileo|ссылка=https://archive.org/details/ioaftergalileone00lope|год=2007|издательство=[[Springer Science+Business Media|Springer-Praxis]]|isbn=3-540-34681-3|страницы=[https://archive.org/details/ioaftergalileone00lope/page/n35 35]—59|часть=A Summary of the Galileo mission and its observations of Io|автор=Perry, J.; et al.|ответственный=Lopes, R. M. C.; and Spencer, J. R.}}</ref> Шул саҡта Твашар патерҙарында яңы шлейф табыла һәм Ио балҡышының сәбәбе яҡшыраҡ аңлатыла.<ref name="Porco2003">{{Мәҡәлә|заглавие=Cassini imaging of Jupiter's atmosphere, satellites, and rings|издание=Science|том=299|номер=5612|страницы=1541—1547|doi=10.1126/science.1079462|pmid=12624258|bibcode=2003Sci...299.1541P|язык=en|тип=journal|автор={{Нп3|Porco, C. C.|Porco, C. C.||Carolyn Porco}}; et al.|год=2003}}</ref>
Бынан тыш, «[[:ru:Кассини-Гюйгенс|Кассини]]<nowiki/>» үҙенең һиҙгер [[Ультрафиолет нурланыш|ультрафиолет]] спектрометры ярҙамында Ионы барлыҡҡа килтергән плазма торы тураһында яңы мәғлүмәттәр ала. Тор ионлаштырылған атомдарҙан һәм башҡа матдәләр ҡушылған көкөрт молекулаларынан тора. Торҙың меридиональ киҫелеше сағыштырырлыҡ күсәрҙәре булған эллипс формаһына эйә.

=== Пионер ===
[[Файл:Iosurface.jpg|мини|300x300пкс|«Галилео» һәм «Яңы горизонттар» йыһан аппараттары эшләгән осорҙар араһында Ио өҫтөндә күҙәтелгән үҙгәрештәр]]
2003 йылдың 21 сентябрендә "Галилео"ның миссияһы тамамланғандан һуң был йыһан аппараты Юпитер атмосфераһында яна, Ионы ер өҫтө һәм йыһан телескоптары ярҙамында ғына күҙәтеү алып барыла. Атап әйткәндә, Гавайялағы Кека обсерваторияһында адаптив оптика ярҙамында эшләнгән һүрәттәрҙе һәм Хаббл телескобы һүрәттәрен айырып күрһәтергә мөмкин, улар ғалимдарға хатта Юпитер системаһындағы йыһан аппараттары ярҙамынан тыш та Иоаннда эшләүсе вулкандарҙы күҙәтергә мөмкинлек бирә.<ref name="Marchis2005">{{Мәҡәлә|заглавие=Keck AO survey of Io global volcanic activity between 2 and 5 μm|том=176|номер=1|страницы=96—122|doi=10.1016/j.icarus.2004.12.014|bibcode=2005Icar..176...96M|язык=en|тип=journal|автор=Marchis, F.; et al.|год=2005|издательство=[[Elsevier]]|издание=[[Icarus (журнал)|Icarus]]}}</ref>

«[[:ru:Новые горизонты|Новые горизонты]]<nowiki/>» йыһан карабы [[Плутон|Плутонға]] һәм [[Койпер билбауы]]на табан осҡанда Юпитер системаһы, шул иҫәптән Ио янынан 2007 йылдың 28 февралендә үтә. Шул мәлдә Ионы бик күп күҙәтеүҙәр яһала. Улар араһында Тваштара вулканындағы ҙур шлейфтың һүрәттәре лә була, улар 1979 йылда Пеле вулканының шлейфын күҙәтеү менән бергә, Иолағы иң ҙур класлы вулкан шлейфтарын беренсе тапҡыр ентекле күҙәтеү мөмкинлеген бирә.<ref name="Spencer2007">{{Мәҡәлә|заглавие=Io Volcanism Seen by New Horizons: A Major Eruption of the Tvashtar Volcano|издание=Science|страницы=240—243|том=318|номер=5848|doi=10.1126/science.1147621|pmid=17932290|bibcode=2007Sci...318..240S|язык=en|тип=journal|автор=Spencer, J. R.; et al.|год=2007}}</ref> «Новые горизонты» йыһан аппараты шулай уҡ Гирра патераһы янында вулкандың тәүләп атылыуының һәм артабан бер нисә тапҡыр атылыуын фотоға төшөрә.<ref name="Spencer2007" />

2011 йылдың 5 авгусында НАСА тарафынан осоролған аппарат Юпитер орбитаһында әйләнә. 2025 йылға тиклем киңәйтелгән миссия станцияның Ио өҫтөнән 1,5 мең км самаһы арауыҡта 11 тапҡыр осоп үтеүе күҙҙә тотола. Ғалимдар был яҡынайыуҙы Ио эсендә магманан торған иретелгән океандың булыу-булмауын билдәләү, шулай уҡ уның Юпитер һәм күрше объекттар менән үҙ-ара тәьҫире һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән тулҡын көстәрен өйрәнергә ниәтләй.

2023 йылдың 14 апрелендә осоролған Jupiter Icy Moons Explorer (JUICE) аппараты Ио менән яҡынлашыуҙы күҙҙә тотмай, шуға ҡарамаҫтан, JUICE юлдаштың вулкан әүҙемлеген дистанцион рәүештә тикшерәсәген планлаштыра.

Әлеге ваҡытта Ионы өйрәнеү буйынса миссиялар планлаштырылмай. NASA JEO-ны осороуҙан баш тарта һәм «[[:ru:Europa Clipper|Europa Clipper]]<nowiki/>» миссияһын эшләтергә ҡарар итә (уның программаһына Ионы өйрәнеү инмәй). Быға өҫтәп, тағы ла бер нисә махсуслаштырылған миссия тәҡдим ителә. Вулкандарҙы күҙәтеүсе тип аталған бер миссия 2015 йылда Discovery класы миссияһы булараҡ башларға тейеш була һәм бер нисә тапҡыр Ио янынан осоу планлаштырыла, әммә әлегә ул миссия ла концепцияһы фазаһында ҡала.

== Орбитаһы һәм әйләнеүе ==
[[Файл:Jupiter_magnetosphere_schematic.jpg|мини|300x300пкс|Юпитер магнитосфераһының схемаһы һәм Ио йоғонтоһо (һүрәттең үҙәге тирәһендә): плазмалы тор (ҡыҙыл), нейтраль болот (һары), ағым торбаһы (йәшел) һәм магнит ҡыры һыҙығы (зәңгәр)]]
Ио орбитаһы Юпитер үҙәгенән {{S|421 700 км}} һәм уның болоттарының өҫкө ҡатламынан {{S|350 000 км}} алыҫлыҡта урынлашҡан. Ио — Юпитерҙан алыҫлығы буйынса бишенсе һәм галилея юлдаштарының иң эстә урынлашҡаны. Уның орбитаһы Фива һәм Европа юлдаштары араһында ята. Юпитер тирәләй тулы әйләнеү өсөн уға 42,5 сәғәт талап ителә. Ио Европа менән 2:1 һәм [[Ганимед (юлдаш)|Ганимед]] менән 4:1 орбиталь резонанста тора, йәғни Европаның бер әйләнеү ваҡытында 2 тапҡыр һәм Ганимедтың бер әйләнеүе ваҡытында Юпитер тирәләй 4 тапҡыр әйләнеп өлгөрә. Бындай резонанс Ио орбитаһының эксцентриситетын (0,0041) хуплай, был юлдаштың геоактивлығының төп сәбәбе булып тора (Тулыраҡ аңлау өсөн «Приливный разгрев» бүлеген ҡара).<ref name="Peale1979a">{{Мәҡәлә|заглавие=Melting of Io by Tidal Dissipation|издание=Science|страницы=892—894|том=203|номер=4383|doi=10.1126/science.203.4383.892|pmid=17771724|bibcode=1979Sci...203..892P|автор=Peale, S. J.; et al.|год=1979|язык=en}}</ref> Әгәр бындай резонанс булмаһа, Ио орбитаһы йомроланыр ине һәм, моғайын, ул геологик яҡтан шул тиклем әүҙем булмаҫ ине.

Башҡа галилея юлдаштары, шулай уҡ Ерҙәге Ай кеүек үк, Ио — синхрон юлдаш: уның ярымшарҙарының береһе һәр ваҡыт Юпитерға йүнәлтелгән. Иола оҙонлоҡтарҙы (географ.) билдәләү системаһы тап шуға нигеҙләнә. Башланғыс меридиан Юпитерға ҡараған нөктә аша үтә. Юлдаштың орбита буйлап хәрәкәт итеү яғына йүнәлтелгән ярымшар — алып барыусы, ә ҡапма-ҡаршыһы — алып барылыусы тип атала.<ref name="Lopes2005">{{Мәҡәлә|заглавие=Io after ''Galileo''|издание={{Нп3|Reports on Progress in Physics}}|страницы=303—340|том=68|номер=2|doi=10.1088/0034-4885/68/2/R02|bibcode=2005RPPh...68..303L|автор=Lopes, R. M. C.; D. A. Williams|год=2005}}</ref>

== Номенклатураһы ==
Ио Юпитерҙың магнит ҡырын формалаштырыуҙа мөһим роль уйнай. Юпитерҙың магнитосфераһы үҙ эсенә Ионың йоҡа атмосфераһынан газдарҙы һәм саңды ала, секундына {{S|1 [[тонна]]}} тиҙлек менән<ref name="IobookChap11">{{Китап|заглавие=Io after Galileo|ссылка=https://archive.org/details/ioaftergalileone00lope|год=2007|издательство=[[Springer Science+Business Media|Springer-Praxis]]|isbn=3-540-34681-3|страницы=[https://archive.org/details/ioaftergalileone00lope/page/265 265]—286|часть=Io's neutral clouds, plasma torus, and magnetospheric interactions|автор=Schneider, N. M.; Bagenal, F.|ответственный=Lopes, R. M. C.; and Spencer, J. R.}}</ref>. Был материя башлыса ионлаштырылған һәм нейтраль көкөрт, кислород һәм хлорҙан; атомар натрий һәм калийҙан; көкөрттың молекуляр диоксидынан һәм көкөрттән; шулай уҡ натрий хлориды<ref name="IobookChap11" /><ref name="Postberg2006">{{Мәҡәлә|заглавие=Composition of jovian dust stream particles|том=183|номер=1|страницы=122—134|doi=10.1016/j.icarus.2006.02.001|bibcode=2006Icar..183..122P|автор=Postberg, F.; et al.|год=2006|язык=en|издательство=[[Elsevier]]|издание=[[Icarus (журнал)|Icarus]]}}</ref> туҙанынан тора. Улар Ио вулкандары тарафынан ташлана һәм уның атмосфераһына, ә артабан — Юпитерҙың магнитосфераһына һәм ҡайһы берҙә планета-ара арауыҡҡа барып эләгә. Бөтә был материя, уның составына һәм ионлашыу дәрәжәһенә ҡарап, Юпитерҙың магнитосфераһының төрлө нейтраль болоттарында һәм радиация билбауҙарына барып эләгә, ә ҡайһы берҙә Юпитер системаһы сиктәрен ташлап китә.

Ио көкөрт, кислород, натрий һәм калийҙан торған атомар болот менән уратып алынған. Ул уның өҫтөнән яҡынса үҙенең алты радиусына тигеҙ алыҫлыҡҡа һуҙыла. Был киҫәксәләр юлдаш атмосфераһының өҫкө ҡатламдарынан килә. Улар плазмалы тора киҫәксәләре менән бәрелешкәндә (түбәндә әйтелгәнсә) һәм Ионың Хилл сфераһында башҡа процестарҙа ҡуҙғала, унда уның ауырлыҡ көсө Юпитер көсөнән өҫтөнлөк итә. Был материяның бер өлөшө атмосфераны ташлап китә һәм Юпитер тирәләй орбитаға сыға. 20 сәғәт дауамында был киҫәксәләр Ионың Хилл сфераһын ташлап китә һәм бананға оҡшаш нейтраль болот барлыҡҡа килтерә, ул Ионан 6 Юпитер радиусына тиклем тарала ала — йә Ио орбитаһы эсендә һәм юлдаш алдында, йә Ио орбитаһынан ситтә һәм юлдаш артында<ref name="IobookChap112">{{книга|заглавие=Io after Galileo|ссылка=https://archive.org/details/ioaftergalileone00lope|год=2007|издательство=[[Springer Science+Business Media|Springer-Praxis]]|isbn=3-540-34681-3|страницы=[https://archive.org/details/ioaftergalileone00lope/page/265 265]—286|часть=Io's neutral clouds, plasma torus, and magnetospheric interactions|автор=Schneider, N. M.; Bagenal, F.|ответственный=Lopes, R. M. C.; and Spencer, J. R.}}</ref>. Киҫәксәләрҙе ҡуҙғытҡан бәрелештәр шулай уҡ ҡайһы берҙә [[плазма]]лы турҙағы натрий иондарын электрондар менән тәьмин итә, һәм барлыҡҡа килгән нейтраль атомдар торанан сыға. Әммә был киҫәксәләр һаман да 70 км/с тиҙлеген һаҡлай (шул уҡ ваҡытта Ионың орбиталь тиҙлеге- 17 км/с) һәмИо артында матдә ағымын формалаштыра.<ref name="IobookChap11">{{Китап|заглавие=Io after Galileo|ссылка=https://archive.org/details/ioaftergalileone00lope|год=2007|издательство=[[Springer Science+Business Media|Springer-Praxis]]|isbn=3-540-34681-3|страницы=[https://archive.org/details/ioaftergalileone00lope/page/265 265]—286|часть=Io's neutral clouds, plasma torus, and magnetospheric interactions|автор=Schneider, N. M.; Bagenal, F.|ответственный=Lopes, R. M. C.; and Spencer, J. R.}}</ref><ref name="Burger1999">{{Мәҡәлә|заглавие=Galileo's close-up view of Io sodium jet|издание=Geophys. Res. Let.|том=26|номер=22|страницы=3333—3336|doi=10.1029/1999GL003654|bibcode=1999GeoRL..26.3333B|автор=Burger, M. H.; et al.|год=1999}}</ref>

1992 йылда Юпитерға яҡынлашып, «Улисс» йыһан аппараты Юпитер системаһынан йүнәлтелгән саң һымаҡ киҫәксәләр ағымын теркәй. Был ағымдарҙағы саң секундына бер нисә йөҙ километр тиҙлектә Юпитерҙан ситкә китә, үлсәмдәре яҡынса 10 микрон һәм улар башлыса натрий хлоридынан тора.<ref name="Grun1993">{{Мәҡәлә|заглавие=Discovery of Jovian dust streams and interstellar grains by the ULYSSES spacecraft|издание=Nature|том=362|номер=6419|страницы=428—430|doi=10.1038/362428a0|bibcode=1993Natur.362..428G|язык=en|тип=journal|автор=Grün, E.; et al.|год=1993}}</ref><ref name="Postberg2006">{{Мәҡәлә|заглавие=Composition of jovian dust stream particles|том=183|номер=1|страницы=122—134|doi=10.1016/j.icarus.2006.02.001|bibcode=2006Icar..183..122P|автор=Postberg, F.; et al.|год=2006|язык=en|издательство=[[Elsevier]]|издание=[[Icarus (журнал)|Icarus]]}}</ref><ref name="Zook1996">{{Мәҡәлә|заглавие=Solar Wind Magnetic Field Bending of Jovian Dust Trajectories|издание=Science|том=274|номер=5292|страницы=1501—1503|doi=10.1126/science.274.5292.1501|pmid=8929405|bibcode=1996Sci...274.1501Z|язык=en|тип=journal|автор=Zook, H. A.; et al.|год=1996}}</ref> «Галилео» үткәргән туҙанды тикшереүҙәр күрһәтеүенсә, туҙан ағымы Ио өҫтөнән бара, әммә уларҙың формалашыуының аныҡ механизмы билдәһеҙ: улар вулкан әүҙемлеге йәки Ио өҫтөнән бәрелештәр һөҙөмтәһе булыуы ихтимал.<ref name="Grun1996">{{Мәҡәлә|заглавие=Dust Measurements During Galileo's Approach to Jupiter and Io Encounter|издание=Science|том=274|номер=5286|страницы=399—401|doi=10.1126/science.274.5286.399|bibcode=1996Sci...274..399G|язык=en|тип=journal|автор=Grün, E.; et al.|год=1996}}</ref>

Юпитерҙың Ио аша үткән магнит ҡыры һыҙаттары Ио атмосфераһын һәм нейтраль болоттарҙы Юпитерҙағы поляр атмосфераның өҫкө ҡатламдары менән электр тогы ярҙамында тоташтыра, ул Ионың ағым торбаһы тип атала. Был ток — Юпитер атмосфераһындағы поляр балҡыштарҙың сәбәбе, һәм улар «Ио эҙе» тип атала, шулай уҡ Ио атмосфераһында балҡыштар ҙа була. Был торба буйлап барған киҫәксәләр Юпитерҙың поляр өлкәләрен күренгән яҡтылыҡта ҡараңғылата. Ионың урынлашыуы һәм Ергә һәм Юпитерға ҡарата уның Юпитер атмосфераһындағы «эҙе» Юпитерҙың күҙәтелгән радионурланышының интенсивлығына ныҡ йоғонто яһай: Ио күренеү зонаһында булғанда ул ныҡ арта. 2011 йылдың 5 авгусында Юпитерға табан йүнәлештә старт алған һәм 2016 йылдың июлендә барып еткән [[:ru:Юнона (космический аппарат)|«Юнона»]]<nowiki/>йыһан аппараты, Ио менән Юпитерҙың магнитосфераһы араһындағы үҙ-ара тәьҫир итешеүгә асыҡлыҡ индерергә тейеш. Юпитерҙың Ио ионосфераһы аша үткән магнит ҡыры һыҙаттары электр тогын, шулай уҡ Ионың ер аҫтындағы магнит ҡырын барлыҡҡа килтерә. Ионың индуцирланған магнит ҡыры юлдаштың өҫкө йөҙө аҫтында 50 километрҙа өлөшләтә ирегән силикат магмаһын барлыҡҡа килтерә, тип иҫәпләнелә<ref name="IobookChap11">{{Китап|заглавие=Io after Galileo|ссылка=https://archive.org/details/ioaftergalileone00lope|год=2007|издательство=[[Springer Science+Business Media|Springer-Praxis]]|isbn=3-540-34681-3|страницы=[https://archive.org/details/ioaftergalileone00lope/page/265 265]—286|часть=Io's neutral clouds, plasma torus, and magnetospheric interactions|автор=Schneider, N. M.; Bagenal, F.|ответственный=Lopes, R. M. C.; and Spencer, J. R.}}</ref><ref name="Bigg1964">{{Мәҡәлә|заглавие=Influence of the Satellite Io on Jupiter's Decametric Emission|издание=Nature|том=203|номер=4949|страницы=1008—1010|doi=10.1038/2031008a0|bibcode=1964Natur.203.1008B|язык=en|тип=journal|автор=Bigg, E. K.|год=1964}}
</ref><ref name="IobookChap11" /><ref name="KerrInducedField">{{Мәҡәлә|заглавие=Magnetics Point to Magma 'Ocean' at Io|издание=Science|том=327|номер=5964|страницы=408—409|doi=10.1126/science.327.5964.408-b|pmid=20093451|автор=Kerr, R. A.|год=2010|язык=en}}</ref>. Башҡа галилея юлдаштарында ла шундай уҡ магнит ҡырҙары табылған, улар ер аҫты һыу океандары тарафынан хасил була.

== Структураһы ==
Ио [[:ru:Газовые планеты|газдан торған планеталар]]<nowiki/>юлдаштарына бөтөнләй оҡшамаған (уларҙа боҙ күп) һәм [[:ru:Планеты земной группы|Ер төркөмө планеталары]]<nowiki/>кеүек башлыса силикаттарҙан һәм тимерҙән тора. Үлсәме буйынса Ио Ер юлдашы Айҙан бер аҙ ғына ҙурыраҡ. Уның уртаса радиусы яҡынса {{nobr|1821,3 километра}} (Айҙың уртаса радиусынан 5 процентҡа ҙурыраҡ), ә массаһы {{nobr|8,9319×10<sup>22</sup> кг}} тәшкил итә (Айҙан яҡынса 21 процентҡа ҙурыраҡ). Ионың формаһы [[:ru:Эллипсоид|эллипсоид]]<nowiki/> кеүек, уның ҙур күсәре Юпитер яғына йүнәлтелгән. [[:ru:Галилеевы спутники|Галилей юлдаштары]] араһында массаһы һәм күләме буйынса Ио [[:ru:Ганимед (спутник)|Ганимедтан]] һәм [[:ru:Каллисто (спутник)|Каллистонан]] һуң, ләкин [[:ru:Европа (спутник)|Европа]] алдынан тора.

=== Эске структураһы ===
[[Файл:PIA01129_Interior_of_Io.jpg|мини|Тимерҙән йәки тимер сульфидынан (һоро төҫ менән айырылған), силикат ҡабыҡтан (көрән төҫ менән бүленгән) һәм улар араһында өлөшләтә иретелгән силикат мантиянан (ҡыҙғылт һары төҫ менән) торған йәҙрәле Ионың эске төҙөлөшө моделе]]
Башлыса силикат тоҡомдарҙан һәм тимерҙән торған Ио, [[Ҡояш системаһы|Ҡояш системаһының]]<ref name="Schubert2004">{{Китап|заглавие=Jupiter: The Planet, Satellites, and Magnetosphere|год=2004|издательство=[[Издательство Кембриджского университета|Cambridge University Press]]|страницы=281—306|isbn=978-0-521-81808-7|часть=Interior composition, structure, and dynamics of the Galilean satellites.|автор=Schubert, J. et al.|ответственный=F. Bagenal et al.}}</ref> тышҡы өлөшөндәге башҡа юлдаштарға ҡарағанда (улар башлыса һыу боҙҙарынан һәм силикаттарҙан тора) составы буйынса Ер төркөмө планеталарына яҡыныраҡ. Ионың уртаса тығыҙлығы 3,5275 г/см3 тәшкил итә, был башҡа галилея юлдаштарына ҡарағанда күберәк (һәм Айға ҡарағанда ла), һәм был Ионы Ҡояш системаһындағы юлдаштар араһында тығыҙлығы буйынса беренсе урынға ҡуя. Массаһы, радиусы һәм гравитацион квадруполдең (объект сиктәрендә массаның бүленешен һүрәтләгән һандар) үлсәмдәре буйынса төҙөлгән моделдәр Ионың тимер йәҙрәһенә йәки [[тимер]] сульфидынан һәм мантиялы ҡабыҡҡа бүленеүен күрһәтә. Металл йәҙрәһе Ио массаһының яҡынса 20 процентын тәшкил итә. Йәҙрәнең радиусы көкөрт миҡдарына бәйле: әгәр ул таҙа тимерҙән булһа, уның радиусы 350—650 км сиктәрендә ята, ә әгәр ул тимер һәм көкөрт берләшмәләренән тора икән — {{S|550—900 км}} сиктәрендә.<ref name="Anderson1996">{{Мәҡәлә|заглавие=Galileo Gravity Results and the Internal Structure of Io|издание=Science|том=272|номер=5262|страницы=709—712|doi=10.1126/science.272.5262.709|pmid=8662566|bibcode=1996Sci...272..709A|язык=en|тип=journal|автор=Anderson, J. D.; et al.|год=1996}}</ref><ref name="Anderson2001">{{Мәҡәлә|заглавие=Io's gravity field and interior structure|издание={{Нп3|Journal of Geophysical Research}}|том=106|номер=E12|страницы=32963—32969|doi=10.1029/2000JE001367|bibcode=2001JGR...10632963A|язык=en|автор=Anderson, J. D.; et al.|год=2001}}</ref> «[[:ru:Галилео (КА)|Галилео]]<nowiki/>» мМагнитометры Иола магнит ҡырын тапмаған, һәм был уның тимер йәҙрәһендә конвекция булмауын күрһәтә.<ref name="Kivelson2001">{{Мәҡәлә|заглавие=Magnetized or Unmagnetized: Ambiguity persists following Galileo's encounters with Io in 1999 and 2000|издание={{Нп3|Journal of Geophysical Research}}|том=106|номер=A11|страницы=26121—26135|doi=10.1029/2000JA002510|bibcode=2001JGR...10626121K|язык=en|автор=Kivelson, M. G.; et al.|год=2001}}</ref>

=== Өҫтө ===
{{Панорама|Io from Galileo and Voyager missions RUS.jpg|1000px|Карта поверхности Ио}}
Айҙың, Марстың һәм Меркурийҙың боронғо йөҙө менән оҡшашлығы буйынса ғалимдар Ионың тәүге һүрәттәрендә күп һанлы удар кратерҙарын күрергә өмөтләнә (уларҙың концентрацияһы ер йөҙөнөң йәшен баһаларға мөмкинлек бирәсәк). Әммә улар, унда удар кратерҙарҙың юҡлығын күреп, бик ғәжәпләнәләр. Улар урынына бейек тауҙар, төрлө формалағы һәм ҙурлыҡтағы лавалар һәм соҡорҙар менән ҡапланған шыма тигеҙлектәр күренә. Башҡа йыһан объекттарынан айырмалы рәүештә, Ио төрлө төҫтәге матдәләр, башлыса аллотроп модификациялар һәм көкөрт берләшмәләре менән ҡапланған. Удар кратерҙарының аҙ булыуы Ио өҫтөнөң, Ерҙең өҫтө кеүек үк, геологик яҡтан йәш булыуын күрһәтә. Иолағы кратерҙар тиҙ арала вулкан ташландыҡтары менән ҡаплана. Был һығымталар кәм тигәндә туғыҙ вулкан менән раҫлана.<ref name="Smith1979">{{Мәҡәлә|заглавие=The Jupiter system through the eyes of Voyager 1|издание=Science|страницы=951—972|том=204|номер=4396|doi=10.1126/science.204.4396.951|pmid=17800430|bibcode=1979Sci...204..951S|автор=Smith, B. A.; et al.|год=1979|язык=en}}</ref><ref name="Strom1979">{{Мәҡәлә|заглавие=Volcanic eruption plumes on Io|издание=[[Nature]]|страницы=733—736|том=280|номер=5725|doi=10.1038/280733a0|bibcode=1979Natur.280..733S|автор=Strom, R. G.; et al.|год=1979|язык=en}}</ref>
[[Файл:Galileo.arp.300pix.jpg|слева|мини|[[Галилео Галилей]], Ионы беренсе асыусы]]
[[Вулкан|Вулкандарға]] өҫтәп, Иола вулкан булмаған тауҙар, йөҙҙәрсә километрға еткән йәбешкәк лава ағымдары, ирегән көкөрт күлдәре һәм тәрәнлеге бер нисә километрға тиклем еткән кальдерҙар бар.

2012 йылда Ионың тулы геологик картаһы төҙөлә, уның өсөн төрлө детализациялы һүрәттәр ҡулланыла, уларҙы компьютер ярҙамында бер пиксельға {{S|1 км}} теүәллек менән берҙәм мозаикаға йәбештерәләр. Карта 6 йыл төҙөлә. Проектҡа Аризона университетынан Дэвид Уильямс (David Williams) етәкселек итә. Тикшеренеүселәр шулай уҡ яңы геологик картаны ғына түгел, йыһан аппараттарынан күп һанлы һүрәттәрҙе һәм башҡа үлсәмдәрҙең мәғлүмәттәрен үҙ эсенә алған Ио буйынса онлайн мәғлүмәттәр базаһын төҙөй.

==== Өҫтөнөң составы ====
[[Файл:Tvastarpic2.jpg|мини|300x300пкс|Тваштар патерҙарында лаваның әүҙем ағымы, 1999 йылдың ноябрендә һәм 2000 йылдың февралендә алынған һүрәттәр]]
Ионың сағыу тышҡы күренеше — төрлө матдәләр ташлаған вулкандарҙың интенсив эш һөҙөмтәһе. Улар араһында — силикаттар (мәҫәлән, [[ортопироксен]]), көкөрт һәм көкөрс диоксиды<ref name="IobookChap9">{{Китап|заглавие=Io after Galileo|ссылка=https://archive.org/details/ioaftergalileone00lope|год=2007|издательство=[[Springer Science+Business Media|Springer-Praxis]]|isbn=3-540-34681-3|страницы=[https://archive.org/details/ioaftergalileone00lope/page/194 194]—229|часть=Io's surface composition|автор=Carlson, R. W.; et al.|ответственный=Lopes, R. M. C.; and Spencer, J. R.}}</ref>. Көкөрт диоксидынан яһалған һоро бәҫ Ионың өҫтөн, ҙур өлкәләрҙе аҡ йәки һоро төҫкә буяп, тулыһынса тиерлек ҡаплай. Күп кенә өлкәләрҙә юлдаш үҙенең һары йәки һары-йәшел төҫө арҡаһында һары йәки һарығылт-йәшел булып күренә. Урта һәм юғары киңлектәрҙә радиация, ғәҙәттә, S8 көкөртенең тотороҡло һигеҙ атомлы цикллы молекулаларын вата, һөҙөмтәлә Ионың поляр өлкәләре ҡыҙыл-көрән төҫкә буяла.

==== Вулканизм ====
[[Файл:Io_Tupan_Patera.jpg|слева|мини|Тупан патераһы. Ҙурлығы — 75 км, ҡаяларҙың бейеклеге — 900 м. (Галилео)]]
[[Файл:Io_Aurorae_color.jpg|слева|мини|240x240пкс|Ио атмосфераһының өҫкө ҡатламдарында [[Һаҙағай|поляр балҡыш атмосфераның төрлө компоненттары төрлө төҫтәр менән яҡтыртыла. Йәшел яҡтылыҡ натрий бирә, ҡыҙыл — кислород, зәңгәр — көкөрт диоксиды кеүек вулкан газдары. Иола ҡояш тотолоу ваҡытында алынған һүрәт]]
Орбиталь эксцентриситеты тыуҙырған яҡынса йылытыу Ио — Ҡояш системаһындағы йөҙҙәрсә вулкан һәм лава ағымдары булған иң геологик әүҙем ай. Айырыуса ҙур атылыуҙар ваҡытында лава ағымы тиҫтәләрсә һәм хатта йөҙҙәрсә километрға һуҙыла ала. Улар башлыса [[Основные горные породы|төп]] йәки ультратөп составы менән (магнийы күп) [[базальт]] лаванан тора. Вулкан активлығы һөҙөмтәһендә көкөрт диоксиды (газ рәүешендә) һәм силикат пирокластик материя (көл рәүешендә) 200 километрға тиклем бейеклеккә күтәрелә, асыҡ йыһанға үҙенсәлекле зонтиктар рәүешендә күтәрелә, ә төшөп ҡалғандан һуң урындарҙы ҡыҙыл, ҡара һәм аҡ төҫкә буяй. Бынан тыш, был материя йоҡа Ио атмосфераһын барлыҡҡа килтерә һәм Юпитерҙың иркен магнитосфераһын тултыра.

=== Атмосфераһы ===
Ио бик йоҡа атмосфераға эйә, ул башлыса көкөрт диоксидынан (SO2) тора, уның составында көкөрт монооксиды (SO), натрий хлориды (NaCl) һәм атомар көкөрт һәм [[кислород]] бик аҙ<ref name="IobookChap10">{{Китап|заглавие=Io after Galileo|ссылка=https://archive.org/details/ioaftergalileone00lope|год=2007|издательство=[[Springer Science+Business Media|Springer-Praxis]]|isbn=3-540-34681-3|страницы=[https://archive.org/details/ioaftergalileone00lope/page/n231 231]—264|часть=Io's atmosphere|автор=Lellouch, E.; et al.|ответственный=Lopes, R. M. C.; and Spencer, J. R.}}</ref>. Атмосфераның тығыҙлығы һәм температураһы тәүлек ваҡытына, киңлеккә, вулкан әүҙемлегенә һәм өҫкө бәҫтең күплегенә бәйле. Иола максималь атмосфера баҫымы 0,33×10−4 Па йәки, 3×10−4-гә тиклем йәки 0,3-тән 3 нбарға тиклем тирбәлә. Ул Ионың Юпитерға ҡаршы торған ярымшарында һәм экватор буйлап күҙәтелә, ҡайһы берҙә көндөң икенсе яртыһында, Ионың өҫтөндәге температураһы максимумға еткәндә күҙәтелә. Вулкан шлейфтарында баҫымдың иң юғары нөктәләре лә күҙәтелә, унда ул 5×10−4 — 40×10−3 Па (5 — 40 нбар) тәшкил итә. Иң түбән атмосфера баҫымы юлдаштың төнгө яғында күҙәтелә, унда ул 0,0001 — 0,001 нбар дәүмәленә тиклем төшә. Иола атмосфера температураһы бәләкәй бейеклектәрҙә ер өҫтөндәге температура сиктәрендә тирбәлә, унда газ һымаҡ көкөрт диоксиды бәҫ менән бер тигеҙ, ҙур бейеклектәрҙа {{S|1800 К}} тиклем етә<ref name="IobookChap10" /><ref name="Walker2010">{{Мәҡәлә|заглавие=A Comprehensive Numerical Simulation of Io’s Sublimation-Driven Atmosphere|том=207|номер=1|страницы=409—432|doi=10.1016/j.icarus.2010.01.012|bibcode=2010Icar..207..409W|язык=en|автор=Walker, A. C.; et al.|год=2010|издательство=[[Elsevier]]|издание=[[Icarus (журнал)|Icarus]]}}</ref><ref name="Spencer2005">{{Мәҡәлә|заглавие=Mid-infrared detection of large longitudinal asymmetries in Io’s SO<sub>2</sub> atmosphere|том=176|номер=2|страницы=283—304|doi=10.1016/j.icarus.2005.01.019|bibcode=2005Icar..176..283S|язык=en|тип=journal|автор=Spencer, A. C.; et al.|год=2005|издательство=[[Elsevier]]|издание=[[Icarus (журнал)|Icarus]]}}</ref><ref name="Pearl1979">{{Мәҡәлә|заглавие=Identification of gaseous SO<sub>2</sub> and new upper limits for other gases on Io|издание=Nature|том=288|номер=5725|страницы=757—758|doi=10.1038/280755a0|bibcode=1979Natur.280..755P|язык=en|тип=journal|автор=Pearl, J. C.; et al.|год=1979}}</ref><ref name="IobookChap10" /><ref name="Walker2010" /><ref name="IobookChap10" /><ref name="Walker2010" /> Баҫымдың түбән булыуы атмосфераның юлдашдың өҫкө йөҙөнә йоғонтоһон сикләй, иҫкәрмә — көкөрт диоксидын бәҫкә бай һәм ярлы өлкәләре араһында ваҡытлыса бүленеүе<ref name="IobookChap10" /><ref name="Walker2010" />. Ионың йоҡа атмосфераһы шулай уҡ Иоға төшөүсе теләһә ниндәй зондтарҙың йылылыҡ экраны булған аэродинамик тышлыҡҡа мохтаж булмауын күрһәтә, әммә осоусы объектты уңайлы төшөрөп ултырытыу һәм аппаратты әкренәйтеү һәм туҡтатыу өсөн ул ретро-ракеталар менән йыһазландырылырға тейеш. Атмосфера ҡалынлығы йоҡа булғанлыҡтан, аппараттың радиацияға тотороҡло булыуы талап ителә.


== Иҫкәрмәләр ==

=== Төшөрмәләр ===
{{примечания|group="к"}}


=== Сығанаҡтар ===

{{примечания|2|refs=
<ref name=IAU_Moon_Discoveries>{{cite web
 |last        = Blue
 |first       = Jennifer
 |date        = 2009-11-09
 |url         = https://planetarynames.wr.usgs.gov/append7.html
 |title       = Planet and Satellite Names and Discoverers
 |publisher   = USGS
 |access-date  = 2010-01-13
 |archive-url  = https://www.webcitation.org/610c8g3sc?url=https://planetarynames.wr.usgs.gov/Page/Planets
 |archive-date = 2011-08-17
}}</ref>
<ref name=Thomas1998>{{статья
|заглавие=The Shape of Io from Galileo Limb Measurements
|том=135
|номер=1
|страницы=175—180
|doi=10.1006/icar.1998.5987
|bibcode=1998Icar..135..175T
|автор=Thomas, P. C.; et al.
|год=1998
|язык=en
|издательство=[[Elsevier]]
|издание=[[Icarus (журнал)|Icarus]]
}}</ref>
<ref name=Ringwald_2000>{{cite web
 |title       = SPS 1020 (Introduction to Space Sciences)
 |author      = Frederick A. Ringwald
 |publisher   = California State University, Fresno
 |url         = http://zimmer.csufresno.edu/~fringwal/w08a.jup.txt
 |date        = 2000-02-29
 |access-date  = 2009-07-04
 |archive-url  = https://web.archive.org/web/20120130224350/http://zimmer.csufresno.edu/~fringwal/w08a.jup.txt
 |archive-date = 2012-01-30
}}</ref>
}}

== Әҙәбиәт ==

* {{книга |автор=[[Бурба, Георгий Александрович|Бурба Г. А.]] |ответственный=Отв. ред. [[Флоренский, Кирилл Павлович|К. П. Флоренский]] и Ю. И. Ефремов |заглавие=Номенклатура деталей рельефа галилеевых спутников Юпитера |ссылка=https://books.google.com.ua/books?hl=ru&id=N3Y4AAAAIAAJ |место=Москва |издательство=Наука |год=1984 |страниц=84 |ref=}}
* {{книга|автор=Силкин Б. И.|заглавие=В мире множества лун|место=М.|издательство=[[Наука (издательство)|Наука]]|год=1982|страниц=208|тираж=150000|ref=Силкин}}
* ''Джонсон Т., Содерблом Л''. Ио. // [[В мире науки]], 1984, № 2, с.12-25

== Һылтанмалар ==
{{Навигация
|Портал = Астрономия
}}
* {{cite web |url = https://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Jup_Io |title = Профиль спутника  |lang = en  |archive-url = https://web.archive.org/web/20151107085325/https://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Jup_Io |archive-date = 2015-11-07 }} на сайте НАСА
* {{cite web |title = Видео о вращении Ио |url = http://sos.noaa.gov/videos/Io.mov |archive-url = https://web.archive.org/web/20120301025914/http://sos.noaa.gov/videos/Io.mov |archive-date = 2012-03-01 |deadlink = yes  |lang = en }}
* [https://photojournal.jpl.nasa.gov/target/Io Каталог НАСА изображений Ио]{{ref-en}}
* [http://pirlwww.lpl.arizona.edu/missions/Galileo/releases/ Изображения со спутника «Галилео»]{{ref-en}}
* [https://astrogeology.usgs.gov/maps/io-voyager-galileo-global-mosaics Глобальная карта Ио] на сайте {{cite web |title = планетной геологии USGS |url = https://astrogeology.usgs.gov/ |archive-url = https://web.archive.org/web/20170810044014/https://astrogeology.usgs.gov/ |archive-date = 2017-08-10 |deadlink = yes |lang = en |access-date = 2017-10-04 }}, основанная на снимках с «Вояджеров» и «Галилео»
* [https://planetarynames.wr.usgs.gov/Page/IO/target Список наименованных деталей поверхности Ио] и [https://planetarynames.wr.usgs.gov/images/io_comp_color.pdf карта с их названиями] на [https://planetarynames.wr.usgs.gov/ сайте планетной номенклатуры USGS]{{ref-en}}
* {{cite web |title = Сайт об Ио |url = http://www.freescience.ru/io/main.html |archive-url = https://web.archive.org/web/20100407012057/http://www.freescience.ru/io/main.html |archive-date = 2010-04-07 |deadlink = yes  |lang = ru }}
* {{cite web |title = Извержения миров |author=[[Бурба, Георгий Александрович|Бурба Г. А.]] |publisher=Вокруг Света |url = http://www.vokrugsveta.ru/vs/article/2667/ |archive-url = https://web.archive.org/web/20190102040346/http://www.vokrugsveta.ru/vs/article/2667/ |archive-date = 2019-01-02 |deadlink = no }}


[[Категория:Ио (юлдаш)]]
[[Категория:Тәржемәһе тикшерелмәгән биттәр]]