Йышлыҡ битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Ук}}

{{Физическая величина
| Название    = Частота
| Размерность = {{math|''T''<sup>−1</sup>}}
| Символ      = <math>\nu = \frac{n}{t}</math>
| СИ          = [[Герц (единица измерения)|Гц]]
| Другие      = оборот/с, оборот/мин
}}
'''Йышлыҡ''' — периодик барыштың характеристикаһы, ваҡыт берәмеге эсендә ваҡиға, йәки барыштарҙың ҡабатланыу, йәки хасил булыу һанының физик(матди) дәүмәле. Ваҡиғаның (барыштың) ҡабатланыу, йәки барлыҡҡа килеү дәүмәлен (һанын) улар барған ваҡыт һанына бүлеп иҫәпләнә<ref>[http://dic.academic.ru/dic.nsf/ntes/5486/%D0%A7%D0%90%D0%A1%D0%A2%D0%9E%D0%A2%D0%90 Частота] Статья в Научно-техническом энциклопедическом словаре.</ref>. Формулаларҙа стандарт билдәләнеше — {{math|ν}}, {{math|''f''}} йәки {{math|''F''}}. Йышлыҡ тирбәлеү периодына тиҫкәре пропорциональ: {{math|''ν'' {{=}} 1/''T''}}.

Халыҡ-ара берәмектәр системаһы буйынса (Международной системе единиц (СИ)) йышлыҡ үлсәү дәүмәле — герц (русса билдә: '''Гц'''; халыҡ-ара: '''Hz''') немец физигы Генрих Герц хөрмәтенә бирелгән.

{| class="wikitable"
|-
! Йышлыҡ
| 1 мГц (10<sup>−3</sup> Гц)
| 1 Гц (10<sup>0</sup> Гц)
| 1 кГц (10<sup>3</sup> Гц) || 1 МГц (10<sup>6</sup> Гц)
| 1 ГГц (10<sup>9</sup> Гц) || 1 ТГц (10<sup>12</sup> Гц)
|-
! Период
| 1 кс (10<sup>3</sup> с)
| 1 с (10<sup>0</sup> с)
| 1 мс (10<sup>−3</sup> с) || 1 мкс (10<sup>−6</sup> с)
| 1 нс (10<sup>−9</sup> с) || 1 пс (10<sup>−12</sup> с)
|}

Йышлыҡ [[ваҡыт]] кеүек иң теүәл үлсәнә торған физик(матди) дәүмәлдәрҙең береһе:10<sup>−17</sup> — сағыштырма теүәллегенә тиклем<ref name="record">{{cite web|url=http://www.membrana.ru/particle/3678|title=Поставлен новый рекорд точности атомных часов|date=5 февраля 2010|publisher=[[Membrana]]|accessdate=2011-03-04|archiveurl=https://www.webcitation.org/65JoP77Ex|archivedate=2012-02-09}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120407011700/http://www.membrana.ru/particle/3678 |date=2012-04-07 }}</ref>.

Тәбиғәттә {{nobr|~10<sup>−16</sup> Гц}} йышлыҡлы периодик барыштарҙан башлап ([[Ҡояш]]тың [[Галактика]] үҙәге тирәләй әйләнеү йышлығы), {{nobr|~10<sup>35</sup> Гц}} тиклем (иң юғары ғәйрәтле йыһан нурҙарына хас ҡыр тирбәлеүҙәре йышлығы).

== Миҫалдар ==

=== Электромагнит нурланыш ===
[[Файл:EM spectrum.svg|thumb|490px|right|Электромагнит нурланыштың айырып алынған күренгән өлөшөнөң тулы спектры]]
Күренгән яҡтылыҡ — арауыҡта (пространство) күсеп йөрөүсе, осциллирлашыусы электр һәм магнит ҡырынан торған [[электромагнит тулҡындары]]. Тулҡын йышлығы уның төҫөнә тәьҫир итә: {{nobr|4×10<sup>14</sup> Гц}} — [[ҡыҙыл төҫ]], {{nobr|8×10<sup>14</sup> Гц}} — фиолет төҫ (миләүшә төҫ); улар араһында{{nobr|(4...8)×10<sup>14</sup> Гц}} диапазонында ҡалған төҫтәр урынлашҡан. {{nobr|4×10<sup>14</sup> Гц}} әҙерәк йышлыҡлы кеше күҙе күрә алмаған электромагнит тулҡындарҙы [[Инфраҡыҙыл нурланыш|инфраҡыҙыл (ИК) нурланыш]] тиҙәр. Спектрҙа унан түбәнерәк [[микротулҡын нурланышы]] һәм [[радио]]тулҡындар. {{nobr|8×10<sup>14</sup> Гц}} юғарыраҡ йышлыҡлы яҡтылыҡты кеше күҙе күрмәй; бындай электромагнит тулҡындар [[Ультрафиолетовое излучение|ультрафиолет (УФ) нурланыш]] тип атала. Йышлыҡ артһа, электромагнит тулҡын спектрҙың [[рентген нурланыш]] өлөшөнә, унан да юғарыраҡ йышлыҡта— [[гамма-излучение|гамма- нурланыш]] өлөшөнә күсә.

Был иң түбән йышлыҡтағы радиотулҡындарҙан алып, иң юғары гамма- нурҙарға тиклем тулҡындар бер төрлө, улар электромагнит нурланыш тип аталалар. Улар барыһы ла вакуумда [[яҡтылыҡ тиҙлеге]] менән тарала.

Электромагнит тулҡындарҙың икенсе характеристикаһы — [[тулҡын оҙонлоғо]]. Тулҡын оҙонлоғо йышлыҡҡа кире пропорциональ, тимәк юғарыраҡ йышлыҡтағы электромагнит тулҡындарҙың тулҡын оҙонлоғо ҡыҫҡараҡ була һәм киреһенсә. Вакуумда тулҡын оҙонлоғо

: <math>\lambda = c/\nu,</math>

бында {{math|''с''}} — вакуумда яҡтылыҡ тиҙлеге. Электромагнит тулҡын таралыуы [[фаза тиҙлеге]] {{math|''c''′}} булған мөхиттә, вакуумдағы яҡтылыҡ тиҙлегенән айырыла({{math|''c''′ {{=}} ''c/n''}}, бында {{math|''n''}} — [[һынылыш күрһәткесе]]), тулҡын оҙонлоғо менән йышлыҡ араһындағы бәйләнеш түбәндәгесә була:

: <math>\lambda = \frac{c}{n\nu}.</math>

Тулҡындың тағы бер йыш ҡулланылған характеристикаһы — [[тулҡын һаны]] (арауыҡ йышлығы), оҙонлоҡ берәмегенә тап килеүсе тулҡындар һанына тигеҙ: {{math|''k'' {{=}} 1/λ}}. Ҡайһы ваҡыт был дәүмәл 2{{math|π}} коэффициенты менән ҡулланыла(ғәҙәти һәм түңәрәк йышлыҡҡа оҡшатып){{math|''k''<sub>s</sub> {{=}} 2π/λ}}. Мөхиттә электромагнит тулҡын булған осраҡта

: <math>k = 1/\lambda = \frac{n\nu}{c}.</math>
: <math>k_s = 2\pi/\lambda = \frac{2\pi n\nu}{c} = \frac{n \omega}{c}.</math>

=== Тауыш ===
{{main|Звук}}
Тауыштың сифаты (мөхиттең механик тирбәлеүе) уның йышлығынан тора. Кеше {{nobr|20 Гц}} йышлыҡтағы тирбәлеүҙән {{nobr|20 кГц}} (кеше олоғайған һайын ишетелгән тауыш йышлығының юғары сиге түбәнәйә бара) йышлыҡҡа тиклем ишетә ала. {{nobr|20 Гц}} -тан түбәнерәк йышлыҡтағы тауыш (субконтр октавала ''ми'' нотаһына тап килә) [[инфратауыш]] тип атала<ref>Ҡайһы ваҡыт инфратауыш һәм ишетелгән тауыш араһындағы сик итеп, 16 Гц йышлыҡты алалар.</ref>. Инфратауыш тирбәлеүҙәрен ишетелмәһәләр ҙә, тойоп була. {{nobr|20 кГц}} юғарыраҡ йышлыҡтағы тауыш [[ультратауыш]], ә {{nobr|1 ГГц}} юғарырағы— [[гипертауыш]]
тип атала.

Музыкала ғәҙәттә юғарылығы (төп йышлығы) субконтроктаванан 5-се октаваға тиклем арала ятҡан тауыштарҙы ҡулланалар. Стандарт 88-клавишалы фортепиано клавиатураһы тауыштары субконтраоктаваның ''[[Ля (нота)|ля]]'' нотаһынан ({{nobr|27,5 Гц}}) 5-се октаваның ''[[До (нота)|до]]'' нотаһына тиклем ({{nobr|4186,0 Гц}}) диапазонда урынлашҡан. Тик музыкаль тауыш таҙа төп йышлыҡтағы саф тауыштан ғына түгел, уға ҡушылған [[обертон]]дар, йәки гармоникаларҙан да тора; гармоникаларҙың сағыштырма амплитудаһы тауыштың тембрын билдәләй . Музыкаль тауыштарҙың обертондары тотошлай ҡолаҡ ишетерлек йышлыҡ диапазонында урынлашҡан.

=== Алмаш ток йышлығы ===
[[Файл:World Map of Mains Voltages and Frequencies, Detailed.svg|thumb|350px|Напряжение и частота:
{{legend|#00E000|220-240 В/60 Гц}}
{{legend|#0040E0|220-240 В/50 Гц}}
{{legend|#E00000|100-127 В/60 Гц}}
{{legend|#E08000|100-127 В/50 Гц}}]]
[[Файл:An-26-radioman.jpg|thumb|250px|[[Ан-26]] самолётының [[Радист|борт радисыны]]ң эш урыны. Өҫкө уң яҡтағы мөйөштә 400 Гц [[йышлыҡ үлсәгес]] күренә]]
Европала (шулай уҡ Рәсәйҙә һәм элекке СССР республикаларында), Азияның күп өлөшөндә, Океанияла (Микронезиянан башҡа), Африкала һәм Көньяҡ Америкала сәнәғәттә алмаш токтың көс селтәрендәге йышлығы {{nobr|50 Гц}} тәшкил итә. Төньяҡ Америкала (АҠШ, Канада, Мексикала), Үҙәк һәм ҡайһы бер Көньяҡ Америка илдәрендә (Бразилия, Венесуэла, Колумбия, Перу),ҡайһы бер Азия илдәрендә (Японияның көньяҡ-көнбайышында, Көньяҡ Кореяла, Сәғүд Ғәрәбстанында, Филиппинда һәм Тайванда) {{nobr|60 Гц}} йышлыҡ ҡулланыла. (Ҡара. [[Список стандартов штепсельных разъёмов и электросетей#Стандарты разъёмов, напряжений и частот в разных странах|Стандарты разъёмов, напряжений и частот электросети в разных странах]]). Бөтә электроприборҙар ҙа тиерлек селтәрҙә көсөргәнеш (напряжение) бер төрлө булғанда 50 һәм 60 Гц йышлыҡлы селтәрҙә һәйбәт эшләй. XIX быуат аҙағы — XX быуаттың беренсе яртыһында, стандартизацияға тиклем төрлө изоляциялаған селтәрҙәрҙә 16 {{frac|2|3}}-нан {{nobr|133{{frac|1|3}} Гц}}- ҡа тиклем йышлыҡтар ҡулланылған. Тәүгеһе әле һаман 15 кВ көсөргәнешле (напряжениелы) тимер юлдарында ҡулланыла, унда турайтҡысһыҙ (выпрямителһеҙ) электровоздарҙа ҡулланыр өсөн индерелгән булған — даими токлы тартыусы электродвигателдәр тураға [[трансформатор]]ҙан туҡланғандар.

Самолёттар, һыу аҫты кәмәләре һәм башҡа урындарҙа борт селтәрендә {{nobr|400 Гц}} йышлыҡ ҡулланыла. Көс селтәренең юғарыраҡ йышлығы трансформаторҙарҙың массаһын һәм габариттарын әҙәйтергә һәм асинхрон двигателдәрҙең юғарыраҡ йышлыҡ менән әйләнеүенә ирешергә мөмкинлек бирә, тик алыҫ араға биргән саҡта юғалтыуҙар күбәйә (күләм юғалтыуҙары, линияның индуктив ҡаршылығы үҫеүе һәм [[нурланыш]] арҡаһында).

Йышлыҡ төшөнсәһе математикала ла ҡулланыла.

== Иҫкәрмәләр ==
{{примечания}}

== Әҙәбиәт ==
* {{Книга|автор=Финк Л. М.|заглавие=Сигналы, помехи, ошибки…|ответственный=|издание=|место=М.|издательство=Радио и связь|год=1984|страницы=|страниц=|isbn=|isbn2=}}
* {{Книга|автор=Бурдун Г. Д., Базакуца В. А.|заглавие=Единицы физических величин|ответственный=|издание=|место=Харьков|издательство=Вища школа|год=1984|страницы=|страниц=|isbn=|isbn2=}}
* {{Книга|автор=Яворский Б. М., Детлаф А. А.|заглавие=Справочник по физике|ответственный=|издание=|место=М.|издательство=Наука|год=1981|страницы=|страниц=|isbn=|isbn2=}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.physdep.isu.ru/method/rtcs/Theory/spectrumfm.htm Радиотехнические цепи и Сигналы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060720200707/http://www.physdep.isu.ru/method/rtcs/Theory/spectrumfm.htm |date=2006-07-20 }}
* [http://www.nsu.ru/matlab/MatLab_RU/communication/book3/index.asp.htm  Очерк А. Б. Сергиенко «Аналоговая модуляция»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070319195720/http://www.nsu.ru/matlab/MatLab_RU/communication/book3/index.asp.htm |date=2007-03-19 }} {{недоступная ссылка|число=22|месяц=05|год=2013|url=http://www.nsu.ru/matlab/MatLab_RU/communication/book3/index.asp.htm|id=20070309}}
* [http://prodav.exponenta.ru/signals/index.html Сигналы и линейные системы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070202202727/http://prodav.exponenta.ru/signals/index.html |date=2007-02-02 }}
* [http://foroff.phys.msu.su/phys/programs/nr1.htm ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ РАДИОТЕХНИКИ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071117132925/http://foroff.phys.msu.su/phys/programs/nr1.htm |date=2007-11-17 }}

[[Категория:Тирбәлеү теорияһы]]
[[Категория:Тулҡындар теорияһы]]
[[Категория:Радитехникалағы дәүмәлдәр һәм параметрҙар]]