Каллисто (юлдаш) битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

<references group="" responsive="1"></references>
{{Ук}}
Каллисто (лат. Callisto; др.-греч. Καλλιστώ) - Юпитерҙың ҙурлығы буйынса икенсе юлдашы (Ганимедтан ҡала), дүрт галилея юлдашының береһе һәм улар араһында планетанан иң алыҫы. Ҡояш системаһында Ганимед һәм Титандан ҡала ҙурлығы буйынса өсөнсө юлдаш. Титан 1610 йылда Галилео Галилей тарафынан асыла, боронғо грек мифологияһы персонажы - Зевстың һөйәркәһе Каллисто хөрмәтенә аталған.

Каллисто тирәһендә радиация фонының түбән кимәлдә һәм уның күләме ярайһы уҡ ҙур булыуы сәбәпле, Юпитер системаһын артабан үҙләштереүҙе яҡынлаштырыу маҡсатында, йыш ҡына уның өҫтөндә кешелеккә файҙа килтерә алған станция төҙөргә тәҡдим итәләр. 2015 йылға был юлдаш тураһында төп мәғлүмәт "Галилео" аппараты тарафынан алынған; башҡа автоматик планета-ара станциялар (АПС-тар) — "Пионер-10", "Пионер-11",  "Вояджер-1", "Вояджер-2", "Кассини" һәм "Яңы горизонттар" — уны башҡа объекттарға осоп барғанда юл ыңғайы ғына тикшерәләр.

== Төп мәғлүмәттәр ==
Каллисто - синхрон юлдаш: уның үҙ күсәре тирәләй әйләнеү осоро уның орбиталь осорона тиң, шулай итеп, ул һәр ваҡыт Юпитерға бер яҡ менән генә ҡарай. Каллисто, башҡа эре юлдаштар менән юғары йышлыҡтағы орбиталь резонанста булмау сәбәпле, Ио, Европа, Ганимед яғынан булған ҡуҙғытыу уның орбитаһының эксцентриситетын арттырмай һәм үҙәк планета менән үҙ-ара тәьҫир итешеү арҡаһында тулҡынлы йылытыуға килтермәй<ref name="Musotto2002">{{Мәҡәлә|заглавие=Numerical Simulations of the Orbits of the Galilean Satellites|том=159|номер=2|страницы=500—504|doi=10.1006/icar.2002.6939|bibcode=2002Icar..159..500M|язык=en|тип=journal|автор=Musotto, Susanna; Varadi, Ferenc; Moore, William; Schubert, Gerald|год=2002|издательство=[[Elsevier]]|издание=[[Icarus (журнал)|Icarus]]}}</ref>.

Каллисто - [[Ҡояш системаһы|Ҡояш системаһында]] ҙурлығы буйынса өсөнсө юлдаш, ә Юпитер юлдаштары системаһында - [[Ганимед (юлдаш)|Ганимед]] ҡала икенсе юлдаш. Каллистоның диаметры [[Меркурий]] диаметрының яҡынса 99 процентын, ә массаһы - был планета массаһының өстән бер өлөшөн тәшкил итә. Каллистоның уртаса тығыҙлығы яҡынса 1,83 г/см, һәм ул яҡынса тигеҙ күләмдә таш һәм боҙҙан тора. Спектроскопия Каллисто өҫтөндә Һыу боҙҙары, углекислый газ, силикаттар һәм органик матдәләр булыуын асыҡлай.

Каллисто, Юпитерҙан ярайһы уҡ алыҫ урынлашҡанға күрә, был планетаға яҡын булған юлдаштарға ҡарағанда, Юпитерҙың магнитосфераһы йоғонтоһона әллә ни дусар ителмәй. Уның өҫтө бихисап кратерҙар менән ҡапланған, тимәк, уның өҫкө йөҙөнөң йәше ярайһы уҡ ҙур ғына. Унда ер аҫты процестарының (мәҫәлән, [[Плиталар тектоникаһы|тектоник]] йәки [[Вулкан|вулкандар]] эшмәкәрлеге) эҙҙәре һиҙелмәй тиерлек, күрәһең, юлдаш рельефының формалашыуында метеориттарҙың һәм эре объекттарҙың килеп һуғылыуы төп роль уйнай<ref name="Greeley 2000">{{Мәҡәлә|заглавие=Galileo views of the geology of Callisto|ссылка=https://archive.org/details/sim_planetary-and-space-science_2000-08_48_9/page/829|том=48|номер=9|страницы=829—853|bibcode=2000P&SS...48..829G|doi=10.1016/S0032-0633(00)00050-7|автор=Greeley, R.; Klemaszewski, J. E.; Wagner, L.; et al.|год=2000|язык=en|издательство=[[Elsevier]]|издание=[[Planetary and Space Science]]}}</ref>. Каллистоның өҫкө йөҙөнөң төп үҙенсәлеге - күп ҡулсалы структуралар, шулай уҡ төрлө формалағы күп һанлы удар кратерҙар, уларҙың ҡайһы берҙәре үҙенсәлекле кратерҙар сылбырын һәм был структуралар менән бәйле ҡалҡыулыҡтар,  һырттар һәм ултырмалар хасил итә<ref name="Greeley 2000" />. Юлдаштың уйһыу урындарына тигеҙләнгән ландшафт һәм ҡараңғы төҫ хас, ә ҡалҡыулыҡтарҙың өҫкө өлөштәре сағыу бәҫ менән ҡапланған. Ҙур кратерҙар менән сағыштырғанда бәләкәй кратерҙар һаны сағыштырмаса аҙ, шулай уҡ ҡалҡыулыҡтарҙың байтаҡ булыуы юлдаш рельефын сублимация процестары менән тигеҙләүҙе күрһәтә<ref name="Moore1999">{{Мәҡәлә|заглавие=Mass Movement and Landform Degradation on the Icy Galilean Satellites: Results of the Galileo Nominal Mission|том=140|номер=2|страницы=294—312|doi=10.1006/icar.1999.6132|bibcode=1999Icar..140..294M|язык=en|тип=journal|автор=Moore, Jeffrey M.; Asphaug, Erik; Morrison, David; et al.|год=1999|издательство=[[Elsevier]]|издание=[[Icarus (журнал)|Icarus]]}}</ref>. Каллисто геоструктураларының аныҡ йәше билдәһеҙ.

Каллисто углекислый газдан, ә, бәлки, молекуляр [[Кислород|кислородтан,]] шулай уҡ сағыштырмаса ҡеүәтле ионосферанан торған бик шыйыҡ атмосфера менән уратып алынған<ref name="Carlson 1999">{{Мәҡәлә|заглавие=A Tenuous Carbon Dioxide Atmosphere on Jupiter's Moon Callisto|издание=Science|том=283|страницы=820—821|doi=10.1126/science.283.5403.820|ссылка=https://trs-new.jpl.nasa.gov/dspace/bitstream/2014/16785/1/99-0186.pdf|pmid=9933159|номер=5403|bibcode=1999Sci...283..820C|язык=en|тип=journal|автор=Carlson, R. W.; et al.|год=1999|archivedate=2008-10-03|archiveurl=https://web.archive.org/web/20081003231710/https://trs-new.jpl.nasa.gov/dspace/bitstream/2014/16785/1/99-0186.pdf}}</ref><ref name="Kliore 2002">{{Мәҡәлә|заглавие=Ionosphere of Callisto from Galileo radio occultation observations|издание=Journal of Geophysics Research|том=107|номер=A11|страницы=1407|doi=10.1029/2002JA009365|bibcode=2002JGRA.107kSIA19K|язык=en|тип=journal|автор=Kliore, A. J.; Anabtawi, A; Herrera, R. G.; et al.|год=2002}}</ref>

Каллисто, Юпитер формалашҡандан һуң уратып алған газ-саң дискыһынан әкрен аккреция барышында барлыҡҡа килгән, тип фараз ителә<ref name="Canup2002">{{Мәҡәлә|заглавие=Formation of the Galilean Satellites: Conditions of Accretion|том=124|номер=6|страницы=3404—3423|doi=10.1086/344684|ссылка=https://www.boulder.swri.edu/~robin/cw02final.pdf|bibcode=2002AJ....124.3404C|язык=en|тип=journal|автор=Canup, Robin M.; Ward, William R.|год=2002|издание=[[The Astronomical Journal]]|издательство=[[IOP Publishing]]|archivedate=2019-06-15|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190615104621/https://www.boulder.swri.edu/~robin/cw02final.pdf}}</ref>. Юлдаштың массаһы бик түбән тиҙлектә арта, һәм уның эсендәге температура уларҙың дифференциацияһы өсөн етерлек булмай. Әммә Каллисто формалаша башлағандан һуң уның эсендә әкренләп конвекция башлана, ул өлөшләтә дифференциацияға килтерә - {{S|100—150 км}} тәрәнлектә ер аҫты океаны һәм ҙур булмаған силикат йәҙрә барлыҡҡа килә. "Галилео" бортынан яһалған үлсәүҙәр буйынса, шыйыҡ [[Һыу|һыуҙың]]  тәрәнлек ҡатламы 100 километрҙан ашыу<ref name="Kuskov2005">{{Мәҡәлә|заглавие=Internal structure of Europa and Callisto|том=177|номер=2|страницы=550—369|doi=10.1016/j.icarus.2005.04.014|bibcode=2005Icar..177..550K|автор=Kuskov, O.L.; Kronrod, V.A.|год=2005|язык=en|издательство=[[Elsevier]]|издание=[[Icarus (журнал)|Icarus]]}}</ref><ref name="Showman1999">{{Мәҡәлә|заглавие=The Galilean Satellites|издание=Science|том=286|номер=5437|страницы=77—84|doi=10.1126/science.286.5437.77|ссылка=https://www.lpl.arizona.edu/~showman/publications/showman-malhotra-1999.pdf|pmid=10506564|автор=Showman, Adam P.; Malhotra, Renu|год=1999|язык=en|archivedate=2020-10-01|archiveurl=https://web.archive.org/web/20201001082347/http://www.lpl.arizona.edu/~showman/publications/showman-malhotra-1999.pdf}}</ref>. Каллисто еренең аҫтында [[Океан|океандың]] булыуы был юлдашта [[Ерҙән ситтәге тереклек|Ерҙән ситтәге тормоштоң]] булыуына ишара яһай. Әммә Каллистола хемосинтез нигеҙендә йәшәү өсөн шарттар Европалағыға бик үк уңайлы түгел.

== Юлдашты асыу һәм уның атамаһы ==
Каллистоны [[Галилео Галилей]] 1610 йылдың ғинуарында Юпитерҙың башҡа өс ҙур юлдашы ([[Ио (юлдаш)|Ио]], Европа һәм [[Ганимед (юлдаш)|Ганимед]]) менән бергә таба һәм, башҡа галилей юлдаштары кеүек үк, үҙенең исемен боронғо грек аллаһы Зевстың һөйгәне  хөрмәтенә ала. Каллисто һунар алиһәһе [[Артемида|Артемидаға]] яҡын нимфа (башҡа сығанаҡтар буйынса - Ликаон ҡыҙы) була. Марий, был атаманы [[Йоһанн Кеплер|Иоганн Кеплер]] тәҡдим итте, ти бәйләй. Әммә хәҙерге галилея юлдаштарының атамалары ХХ быуат уртаһына тиклем киң ҡулланылмай. Күп кенә иртә [[Астрономия|астрономик]] әҙәбиәттә Каллисто Юпитер IV (Галилео тәҡдим иткән система буйынса) йәки Юпитерҙың дүртенсе юлдашы булараҡ телгә алына. <ref name="Barnard1892">{{Мәҡәлә|ссылка=http://adsabs.harvard.edu//full/seri/AJ.../0012//0000081.000.html|заглавие=Discovery and Observation of a Fifth Satellite to Jupiter|том=12|страницы=81—85|doi=10.1086/101715|bibcode=1892AJ.....12...81B|язык=en|тип=journal|автор=Barnard, E. E.|год=1892|издание=[[The Astronomical Journal]]|издательство=[[IOP Publishing]]|archivedate=2019-05-19|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190519101246/http://adsabs.harvard.edu//full/seri/AJ.../0012//0000081.000.html}}</ref>.

== Тикшеренеүҙәр ==
1970-се йылдарҙа "Пионер-10", "Пионер-11" автоматик планета-ара станцияларының  Юпитер янынан осоп үтеүе Каллистоның эске структураһына ҡарата күҙаллауҙарҙы бер аҙ киңәйтә. 1979-1980 йылдарҙа Юпитер янынан осоп үтеү барышында йыһан аппараттары менән спутникты тикшереү ысын мәғәнәһендә алға китеш була. Улар юлдаштың өҫкө йөҙөнөң яртыһынан ашыуын 1 - {{S|1—2 км}} теүәллек менән фотоға төшөрә һәм өҫкө йөҙҙөң массаһы, формаһы һәм температураһы тураһында аныҡ мәғлүмәттәр алырға мөмкинлек бирә. Тикшеренеүҙәрҙең яңы дәүере 1994 йылдан 2003 йылға тиклем дауам итә, ул саҡта "Галилео" йыһан аппараты Каллисто янынан һигеҙ тапҡыр осоп үтә, ә 2001 йылда C30 орбитаһы буйлап һуңғы осош ваҡытында юлдаш өҫтөнән {{S|138 км}} алыҫлыҡта үтә."Галилео" юлдаштың өҫкө йөҙөн глобаль фотоға төшөрә һәм ҡайһы бер айырым райондар өсөн 15 метрға тиклемге теүәллек менән байтаҡ фото алыуға өлгәшә<ref name="Greeley 2000">{{Мәҡәлә|заглавие=Galileo views of the geology of Callisto|ссылка=https://archive.org/details/sim_planetary-and-space-science_2000-08_48_9/page/829|том=48|номер=9|страницы=829—853|bibcode=2000P&SS...48..829G|doi=10.1016/S0032-0633(00)00050-7|автор=Greeley, R.; Klemaszewski, J. E.; Wagner, L.; et al.|год=2000|язык=en|издательство=[[Elsevier]]|издание=[[Planetary and Space Science]]}}</ref>. 2000 йылда, [[Сатурн (планета)|Сатурн]] системаһына табан осоп, "Кассини" йыһан аппараты Каллистоның инфраҡыҙыл спектрын юғары теүәллектә төшөрөп ала<ref name="Brown2003">{{Мәҡәлә|заглавие=Observations with the Visual and Infrared Mapping Spectrometer (VIMS) during Cassini's Flyby of Jupiter|том=164|номер=2|страницы=461—470|doi=10.1016/S0019-1035(03)00134-9|bibcode=2003Icar..164..461B|язык=en|тип=journal|автор=Brown, R. H.; Baines, K. H.; Bellucci, G.; et al.|год=2003|издательство=[[Elsevier]]|издание=[[Icarus (журнал)|Icarus]]}}</ref>. 2007 йылдың февраль-мартында [[Плутон|Плутонға]] табан осоп барғанда ла Каллистоны яңынан төшөрөп ала<ref name="Morring2007">{{Мәҡәлә|заглавие=Ring Leader|издание=Aviation Week & Space Technology|страницы=80—83|автор=Morring, F.|год=2007}}</ref>.

=== Киләсәктәге йыһан аппараттары проекттары ===
2020 йылда осоуға тәҡдим ителгән Europa Jupiter System Mission (EJSM) НАСА һәм Европа Йыһан Агентлығының Юпитер планетаһы айҙарын һәм уның магнитосфераһын тикшереү буйынса берлектәге проекты булып тора. 2009 йылдың февралендә Европа Йыһан Агентлығы һәм НАСА миссияға Titan Saturn System Mission-ға ҡарағанда юғарыраҡ өҫтөнлөк бирелеүен раҫлай. Әммә Европа Йыһан Агентлығы бер үк ваҡытта башҡа программаларға ярҙам итә, шуға күрә был программаға Европаның өлөшө финанс ҡыйынлыҡтарына тарый. EJSM яҡынса 4 аппараттан торасаҡ: Jupiter Europa Orbiter (НАСА), Jupiter Ganymede Orbiter, һәм, бәлки, Jupiter Magnetospheric Orbiter.

== Орбитаһы һәм әйләнеүе ==
[[Файл:001221_Cassini_Jupiter_&_Europa_&_Callisto.jpg|слева|мини|Каллисто (аҫта һәм һулда), Юпитер (өҫтә һәм уңда) һәм Европа (Оло Ҡыҙыл таптан түбәнерәк һәм һулғараҡ). Фото "Кассини" бортынан яһалған.]]
Каллисто - дүрт галилея айының тышҡыһы. Уның орбитаһы Юпитерҙан {{S|1 882 000 км}} алыҫлыҡта ята, һәм уның яҡынса 26,3 радиусын (71 492 км) тәшкил итә. Был дәүмәл унан алдараҡ торған галилей юлдашы Ганимедтың орбита радиусынан күпкә ҙурыраҡ, ул {{S|1 070 000 км}} тәшкил итә. Сағыштырмаса алыҫ орбитала булыуы арҡаһында Каллисто бер ҡасан да башҡа өс галилей юлдашы менән орбиталь резонансҡа эләкмәй<ref name="Musotto2002">{{Мәҡәлә|заглавие=Numerical Simulations of the Orbits of the Galilean Satellites|том=159|номер=2|страницы=500—504|doi=10.1006/icar.2002.6939|bibcode=2002Icar..159..500M|язык=en|тип=journal|автор=Musotto, Susanna; Varadi, Ferenc; Moore, William; Schubert, Gerald|год=2002|издательство=[[Elsevier]]|издание=[[Icarus (журнал)|Icarus]]}}</ref>.

Планеталарҙың күпселек регуляр юлдаштары кеүек үк, Каллисто үҙенең орбитаһында синхрон рәүештә әйләнә: Каллистола көн оҙайлығы Ерҙәге 16,7 тәүлеккә тиң<ref name="Anderson 2001">{{Мәҡәлә|заглавие=Shape, mean radius, gravity field and interior structure of Callisto|том=153|номер=1|страницы=157—161|doi=10.1006/icar.2001.6664|bibcode=2001Icar..153..157A|язык=en|тип=journal|автор=Anderson, J. D.; Jacobson, R. A.; McElrath, T. P.; et al.|год=2001|издательство=[[Elsevier]]|издание=[[Icarus (журнал)|Icarus]]}}</ref>. Юлдаштың орбитаһы ҙур булмаған эксцентриситетҡа һәм Юпитер [[экватор]]<nowiki/>ына ҡарата бер аҙ ауыбыраҡ тора, быуаттар дауамында Ҡояштан һәм планеталарҙан гравитацион йоғонто алыу арҡаһында юлдаш квази-периодик үҙгәрештәргә дусар була. Үҙгәрештәр диапазоны 0,0072 - 0,0076 һәм 0,20 - 0,60° тәшкил итә<ref name="Musotto2002">{{Мәҡәлә|заглавие=Numerical Simulations of the Orbits of the Galilean Satellites|том=159|номер=2|страницы=500—504|doi=10.1006/icar.2002.6939|bibcode=2002Icar..159..500M|язык=en|тип=journal|автор=Musotto, Susanna; Varadi, Ferenc; Moore, William; Schubert, Gerald|год=2002|издательство=[[Elsevier]]|издание=[[Icarus (журнал)|Icarus]]}}</ref>. Бындай орбиталь тайпылыштар шулай уҡ әйләнеү күсәренең ауышлығын 0,4° һәм 1,6° араһында үҙгәртә<ref name="Bills2005">{{Мәҡәлә|заглавие=Free and forced obliquities of the Galilean satellites of Jupiter|том=175|номер=1|страницы=233—247|doi=10.1016/j.icarus.2004.10.028|bibcode=2005Icar..175..233B|язык=en|тип=journal|автор=Bills, Bruce G.|год=2005|издательство=[[Elsevier]]|издание=[[Icarus (журнал)|Icarus]]}}</ref>. Каллистоның Юпитерҙан алыҫ тороуы сәбәпле, ул бер ҡасан да йылытыуға дусар ителмәй, һәм ошо сәбәп юлдаштың эске структураһын һәм уның геологик эволюцияһын мөһим эҙемтәләргә килтерә>.

== Физик характеристикалары ==

=== Составы ===
[[Файл:PIA00844_NIMS_spectra.gif|справа|мини|220x220пкс|Ҡараңғы кратерлы тигеҙлектәрҙең (ҡыҙыл) һәм Асгард (зәңгәр) удар кратерының яҡын инфраҡыҙыл спектр был кратерҙа һыу боҙҙарының артыҡ булыуын (1 Мкм-ҙан 2 мкм-ға тиклем йотоу һыҙығы) һәм ҡая тоҡомдарының аҙ булыуын күрһәтә.<ref name="Clark">{{Мәҡәлә|заглавие=Water frost and ice: the near-infrared spectral reflectance 0.65–2.5 μm|том=86|номер=B4|страницы=3087—3096|ссылка=https://www.agu.org/pubs/crossref/1981/JB086iB04p03087.shtml|doi=10.1029/JB086iB04p03087|bibcode=1981JGR....86.3087C|язык=en|тип=journal|автор=Clark, R. N.|год=1981|издание={{Нп3|Journal of Geophysical Research}}|archivedate=2012-10-31|archiveurl=https://web.archive.org/web/20121031122830/http://www.agu.org/pubs/crossref/1981/JB086iB04p03087.shtml}}</ref>]]
Каллистоның уртаса тығыҙлығы 1,83 г/см<sup>3</sup><ref name="Anderson 2001">{{Мәҡәлә|заглавие=Shape, mean radius, gravity field and interior structure of Callisto|том=153|номер=1|страницы=157—161|doi=10.1006/icar.2001.6664|bibcode=2001Icar..153..157A|язык=en|тип=journal|автор=Anderson, J. D.; Jacobson, R. A.; McElrath, T. P.; et al.|год=2001|издательство=[[Elsevier]]|издание=[[Icarus (журнал)|Icarus]]}}</ref>. Был уның яҡынса бер тигеҙ миҡдарҙа һыу боҙонан һәм ҡая тоҡомдарынан һәм туңған газдарҙың өҫтәмә тоҡомонан тороуын раҫлай<ref name="Kuskov2005">{{Мәҡәлә|заглавие=Internal structure of Europa and Callisto|том=177|номер=2|страницы=550—369|doi=10.1016/j.icarus.2005.04.014|bibcode=2005Icar..177..550K|автор=Kuskov, O.L.; Kronrod, V.A.|год=2005|язык=en|издательство=[[Elsevier]]|издание=[[Icarus (журнал)|Icarus]]}}</ref>. Боҙҙар массаһы яҡынса 49-55% тәшкил итә<<ref name="Kuskov2005" />. Юлдаштың таш өлөшө аныҡ ҡына билдәле түгел. Каллистола тимер менән кремний араһындағы масса нисбәте 0,9 - 1,3 сиктәрендә ята (мәҫәлән, Ҡояшта был нисбәт яҡынса 1:8-гә тигеҙ)<ref name="Kuskov2005" />.

=== Эске структураһы ===
[[Файл:PIA01478_Interior_of_Callisto.jpg|слева|мини|150x150пкс|Каллистоның эске төҙөлөш моделе. Боҙ ҡабығы, һыу океаны һәм боҙҙарҙан һәм таштарҙан торған йәҙрә күрһәтелгән]]
Кратерҙар менән ныҡ йырғысланған Каллистоның өҫкө ҡатламы һалҡын һәм ҡаты боҙ [[Литосфера|литосфераһында]] ята, уның ҡалынлығы төрлө баһалар буйынса 80 километрҙан 150 километрға тиклем тәшкил итә<ref name="Kuskov2005" /><ref name="Khurana 2000">{{Мәҡәлә|заглавие=Induced magnetic fields as evidence for subsurface oceans in Europa and Callisto|издание=Nature|том=395|страницы=777—780|doi=10.1038/27394|ссылка=http://www.igpp.ucla.edu/people/mkivelson/Publications/N395777.pdf|pmid=9796812|номер=6704|bibcode=1998Natur.395..777K|язык=en|тип=journal|автор=Khurana, K. K.; et al.|год=1998|archivedate=2017-10-05|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171005154834/http://www.igpp.ucla.edu/people/mkivelson/Publications/N395777.pdf}}</ref><ref name="Zimmer 2000">{{Мәҡәлә|заглавие=Subsurface Oceans on Europa and Callisto: Constraints from Galileo Magnetometer Observations|том=147|номер=2|страницы=329—347|doi=10.1006/icar.2000.6456|ссылка=http://www.igpp.ucla.edu/people/mkivelson/Publications/ICRUS147329.pdf|bibcode=2000Icar..147..329Z|язык=en|тип=journal|автор=Zimmer, C.; Khurana, K. K.|год=2000|издательство=[[Elsevier]]|издание=[[Icarus (журнал)|Icarus]]|archivedate=2009-03-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090327052124/http://www.igpp.ucla.edu/people/mkivelson/Publications/ICRUS147329.pdf}}</ref>. Каллисто Юпитерҙың магнит ҡыры менән үҙ-ара тәьҫир итешә: магнит ҡыры юлдаштың төбөнә үтеп инә алмай, тимәк, был арауыҡта 10 километрҙан кәм булмаған ҡалынлыҡтағы электр импульстарын үткәреүгә һәләтле шыйыҡсаның тотош ҡатламының булыуын күрһәтә <ref name="Zimmer 2000" />. Әгәр унда аммиактың (массаһы буйынса 5 процентҡа тиклем) йәки башҡа Антифриз булыуы ихтимал, тип билдәләнһә, бындай шарттарҙа океандың тәрәнлеге 250-300 километрға тиклем барып етеүе мөмкин<ref name="Kuskov2005" />. Океан өҫтөндә ятҡан литосфера бер аҙ ҡалын булырға мөмкин - 300 километрға тиклем.

Каллистоның литосферанан һәм күҙалланған тоҙло океандан түбәнерәк ятҡан  йәҙрәһе, күрәһең, тулыһынса бер төрлө һәм тотошлай ҡатлы-ҡатлы түгел, ә яйлап үҫә барыусы силикаттарҙан ғибәрәт. Тығыҙлығы һәм инерция ваҡыты юлдаштың үҙәгендә бәләкәй силикат йәҙрәнең булыуы менән тап килә. Һәр хәлдә, бындай йәҙрәнең радиусы 600 километрҙан артмаҫҡа тейеш, ә уның тығыҙлығы 3,1 г/см-нан алып 3,6 г/см<sup>3</sup> сиктәрендә ята ала<ref name="Anderson 2001">{{Мәҡәлә|заглавие=Shape, mean radius, gravity field and interior structure of Callisto|том=153|номер=1|страницы=157—161|doi=10.1006/icar.2001.6664|bibcode=2001Icar..153..157A|язык=en|тип=journal|автор=Anderson, J. D.; Jacobson, R. A.; McElrath, T. P.; et al.|год=2001|издательство=[[Elsevier]]|издание=[[Icarus (журнал)|Icarus]]}}</ref><ref name="Kuskov2005">{{Мәҡәлә|заглавие=Internal structure of Europa and Callisto|том=177|номер=2|страницы=550—369|doi=10.1016/j.icarus.2005.04.014|bibcode=2005Icar..177..550K|автор=Kuskov, O.L.; Kronrod, V.A.|год=2005|язык=en|издательство=[[Elsevier]]|издание=[[Icarus (журнал)|Icarus]]}}</ref>. Шулай итеп, Каллистоның ер аҫты Ганимед ер аҫтынан бик ныҡ айырыла<ref name="Showman1999">{{Мәҡәлә|заглавие=The Galilean Satellites|издание=Science|том=286|номер=5437|страницы=77—84|doi=10.1126/science.286.5437.77|ссылка=https://www.lpl.arizona.edu/~showman/publications/showman-malhotra-1999.pdf|pmid=10506564|автор=Showman, Adam P.; Malhotra, Renu|год=1999|язык=en|archivedate=2020-10-01|archiveurl=https://web.archive.org/web/20201001082347/http://www.lpl.arizona.edu/~showman/publications/showman-malhotra-1999.pdf}}</ref><ref name="Sohl2002">{{Мәҡәлә|заглавие=Implications from Galileo Observations on the Interior Structure and Chemistry of the Galilean Satellites|том=157|номер=1|страницы=104—119|doi=10.1006/icar.2002.6828|bibcode=2002Icar..157..104S|язык=en|тип=journal|автор=Sohl, F.; Spohn, T; Breuer, D.; Nagel, K.|год=2002|издательство=[[Elsevier]]|издание=[[Icarus (журнал)|Icarus]]}}</ref>.

=== Өҫкө йөҙөнөң деталдәре ===
[[Файл:Cratered_plains_PIA00745.jpg|справа|мини|330x330пкс|"Галилео́" йыһан аппаратынан алынған фотоһүрәт. Унда юлдаштың өҫкө йөҙө локаль рәүештә тигеҙләнгән һәм кратерланған тигеҙлектәрҙан тора.]]
[[Файл:Callisto_Har_PIA01054.jpg|справа|мини|250x250пкс|Үҙәк көмбәҙле удар Хар кратеры. Һүрәттә бер нисә сылбыр — һүрәттең өҫкө уң мөйөшөндә Тиндр исемле икенсе удар кратерҙың формалашыуы күренә.]]
Каллистоның өҫкө йөҙөн түбәндәге геологик яҡтан айырылып торған төбәктәргә бүлергә мөмкин: кратерланған тигеҙлектәр, асыҡ тигеҙлектәр, сағыу һәм ҡараңғы шыма тигеҙлектәрҙе, шулай уҡ удар кратерҙар һәм күп ҡулсалы геоструктуралар өлөштәрен биләгән төрлө райондар<ref name="Greeley 2000">{{Мәҡәлә|заглавие=Galileo views of the geology of Callisto|ссылка=https://archive.org/details/sim_planetary-and-space-science_2000-08_48_9/page/829|том=48|номер=9|страницы=829—853|bibcode=2000P&SS...48..829G|doi=10.1016/S0032-0633(00)00050-7|автор=Greeley, R.; Klemaszewski, J. E.; Wagner, L.; et al.|год=2000|язык=en|издательство=[[Elsevier]]|издание=[[Planetary and Space Science]]}}</ref><ref name="Bender 1997">{{Мәҡәлә|заглавие=Geological map of Callisto|издательство=U.S. Geological Survey|ссылка=https://astrogeology.usgs.gov/Projects/PlanetaryMapping/DIGGEOL/galsats/callisto/jcglobal.htm|автор=Bender, K. C.; Rice, J. W.; Wilhelms, D. E.; Greeley, R.|год=1997|издание=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150124085702/http://astrogeology.usgs.gov/Projects/PlanetaryMapping/DIGGEOL/galsats/callisto/jcglobal.htm|archivedate=2015-01-24}}</ref>. Кратерланған тигеҙлектәр юлдаштың күп өлөшөн ҡаплап тора, һәм был уның иң боронғо участкалары. Улар боҙҙар һәм ҡая тоҡомдары ҡатнашмаһы менән ҡапланған. Яҡты тигеҙлектәр әллә ни киң таралмаған. Улар Бура һәм Лофна кеүек сағыу удар кратерҙарҙы, шулай уҡ палимпсестар булараҡ билдәле боронғо һәм эре кратерҙарҙың эҙҙәрен, күп ҡулсалы геоструктураларҙың үҙәк төбәктәрен һәм кратерланған тигеҙлектәрҙәге айырым участкаларҙы үҙ эсенә ала [i]<ref name="Greeley 2000" />. Аҡһыл тигеҙлектәр импакт сығышлы боҙ ҡалдыҡтары менән ҡапланған тип һанала. Сағыу, тигеҙләнгән тигеҙлектәр Каллисто өҫтөндә һирәк осрай һәм башлыса Вальхалла һәм Асгард эргәһендәге уйһыулыҡтарҙа, йәки ҡайһы бер кратерланған тигеҙлектәрҙә осрай. Тәүҙә улар юлдаштың эндоген активлығы менән бәйле тип һаналған, әммә юғары теүәллектәге фотоһүрәттәр сағыу һәм шыма тигеҙлектәрҙең тарҡала торған тулҡынлы йөҙ менән бәйле булыуын һәм тектоник йәки вулкан сығышлы булыуын күрһәтә<ref name="Greeley 2000" />. Шулай уҡ 10 000<sup>2</sup> километрҙан кәмерәк майҙанлы ҙур булмаған ҡараңғы тигеҙләнгән райондарҙы айырырға мөмкинлек бирә. Бәлки, улар криовоулкандар ташландыҡтары менән ҡапланғандыр<ref name="Greeley 2000" />. Тигеҙлек участкаларында кратерҙарҙың тығыҙлығы фондан түбәнерәк булғанлыҡтан, был участкалар сағыштырмаса йәш булырға тейеш<ref name="Greeley 2000" />.
[[Файл:Valhalla_crater_on_Callisto.jpg|слева|мини|250x250пкс|Вальхалла һүрәте, диаметры яҡынса 3800 км булған күп ҡулсалы астроблема, "Вояджер-1" йыһан аппараты төшөрөп алған.]]
[[Файл:Callisto_Gomul_PIA00581.jpg|слева|мини|250x250пкс|{{Тәржемәһеҙ 5|Цепочка Гомул|Цепочка Гомул|en|Gomul Catena}} һәм уның ҙурайтылған фрагменты]]

=== Атмосфераһы һәм ионосфераһы ===
[[Файл:Callisto_base.PNG|слева|мини|180x180пкс|Рәссамдың Каллистолағы базаһы]]
Каллистола углекислый газдан торған шыйығайтылған атмосфера табыла<ref name="Carlson 1999">{{Мәҡәлә|заглавие=A Tenuous Carbon Dioxide Atmosphere on Jupiter's Moon Callisto|издание=Science|том=283|страницы=820—821|doi=10.1126/science.283.5403.820|ссылка=https://trs-new.jpl.nasa.gov/dspace/bitstream/2014/16785/1/99-0186.pdf|pmid=9933159|номер=5403|bibcode=1999Sci...283..820C|язык=en|тип=journal|автор=Carlson, R. W.; et al.|год=1999|archivedate=2008-10-03|archiveurl=https://web.archive.org/web/20081003231710/https://trs-new.jpl.nasa.gov/dspace/bitstream/2014/16785/1/99-0186.pdf}}</ref>. Ул яҡын инфраҡыҙыл өлкәлә (NIMS) 4,2 микрометр тулҡын оҙонлоғондағы йотоу һыҙығы буйынса карталаштырыу өсөн спектрометр ярҙамында теркәлгән. Өҫкө йөҙҙәге баҫым яҡынса 7,5 {{E|−12}} бар (0,75 МкПа), ә киҫәксәләрҙең концентрацияһы - 4⋅10 киҫәксә/см<sup>3.</sup> Әгәр даими рәүештә тулыландырылмаһа, бындай атмосфера 4 көн эсендә юғалыр ине.

Каллистоның ионосфераһы шулай уҡ "''Галилео"'' йыһан аппараты осошонда табыла; һәм уның юғары электрон тығыҙлығы (7 - 17{{E|4}} см)  атмосфералағы углекислый газдың фотоионизацияһы менән аңлатыла алмай. <ref name="Kliore 2002">{{Мәҡәлә|заглавие=Ionosphere of Callisto from Galileo radio occultation observations|издание=Journal of Geophysics Research|том=107|номер=A11|страницы=1407|doi=10.1029/2002JA009365|bibcode=2002JGRA.107kSIA19K|язык=en|тип=journal|автор=Kliore, A. J.; Anabtawi, A; Herrera, R. G.; et al.|год=2002}}</ref><sup>−3.</sup> Шуға ла Каллисто атмосфераһы башлыса [[Кислород|молекуляр кислородтан]] тора, һәм уның массаһы углекислый газдан 10-100 тапҡырға ҙурыраҡ, тип фаразлана.

== Океанда тереклектең булыу мөмкинлеге ==
Европа һәм [[Ганимед (юлдаш)|Ганимед]] осрағындағы кеүек, Каллистоның ер аҫты океанында ерҙән ситтәге микроб тормош булыуы ихтималлығы тураһындағы идея популяр Әммә Каллистола йәшәү шарттары Европала йәки Ганимедтаға ҡарағанда насарыраҡ. Төп сәбәптәре: тау тоҡомдары менән бәйләнештең етерлек булмауы һәм юлдаштың ер аҫтынан йылылыҡ ағымы түбән булыуы. Ғалим Торренс Джонсон Каллистола йәшәү шарттарының башҡа галилея юлдаштарынан айырмаһы тураһында тикшереүҙәр үткәрә:

Был ғалимдың һәм башҡа фекерҙәр нигеҙендә, бөтә галилей айҙары араһында Европала , кәм тигәндә, микроб тормоштоң булыу ихтималлығы күҙәтелә, тип фараздана.

== Колониялаштырыу потенциалы ==
1980-се йылдар башлап Каллисто Марсҡа шундай уҡ миссиянан һуң пилотлы йыһан осошо өсөн йәлеп итеү маҡсаты тип һанала, сөнки ул Юпитерҙың радиация билбауынан ситтә ята.<ref>{{Мәҡәлә|заглавие=Revolutionary Concepts for Human Outer Planet Exploration (HOPE)|издание=American Institute of Physics Conference Proceedings|том=654|страницы=821—828|doi=10.1063/1.1541373|язык=en|тип=journal|автор=Troutman, Patrick A.; Bethke, Kristen; Stillwagen, Fred; Caldwell, Darrell L. Jr.; Manvi, Ram; Strickland, Chris; Krizan, Shawn A.|год=2003}}</ref>

== Шулай уҡ ҡарағыҙ. ==
* Спутники Юпитера
* Вальхалла
* [[:ru:The_Callisto_Protocol|The Callisto Protocol]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Иҫкәрмәләр ==
;Комментарии
<div class="references-small">
<ol type="a">
<li>{{Note_label|A|a|none}} Апоапсида выводится из большой полуоси (''a'') и эксцентриситета орбиты (''e''): <math>a(1+e)</math>.
<li>{{Note_label|B|b|none}} Периапсида выводится из большой полуоси (''a'') и эксцентриситета орбиты (''e''): <math>a(1-e)</math>.
<li>{{Note_label|C|c|none}} Площадь поверхности выведена из радиуса (''r''): <math>4\pi r^2</math>.
<li>{{Note_label|D|d|none}} Объём выведен из радиуса (''r''): <math>\frac{4}{3}\pi r^3</math>.
<li>{{Note_label|E|e|none}} [[Ускорение свободного падения]] на экваторе выведено из массы (''m'') и [[Гравитационная постоянная|гравитационной постоянной]] (''G'') а также радиуса (''r''): <math>\frac{Gm}{r^2}</math>.
<li>{{Note_label|F|f|none}} Первая космическая скорость для Каллисто вычислена исходя из массы (''m''), [[Гравитационная постоянная|гравитационной постоянной]] (''G''), а также радиуса (''r''): <math>\textstyle\sqrt{\frac{2Gm}{r}}</math>.
<li>{{Note_label|G|g|none}} Ведущее полушарие — полушарие, обращённое в направлении орбитального движения; ведомое полушарие направлено в противоположную сторону.
<li>{{Note_label|H|h|none}} Однородные шарообразные тела имеют момент инерции 0,4''mr''<sup>2</sup>. Коэффициент ниже 0,4 говорит о том что плотность повышается с глубиной.
<li>{{Note_label|I|i|none}} В случае ледяных спутников палимпсесты — круглые яркие геоструктуры, вероятно, остатки древних ударных кратеров; см. Greeley, 2000<ref name="Greeley 2000"/>.
</ol>
</div>

;Источники
{{примечания|2}}

== Литература ==
* {{книга
 |автор         =[[Бурба, Георгий Александрович|Бурба Г. А.]]
 |ответственный =Отв. ред. [[Флоренский, Кирилл Павлович|К. П. Флоренский]] и Ю. И. Ефремов
 |заглавие      =Номенклатура деталей рельефа галилеевых спутников Юпитера
 |ссылка        =
 |место         =Москва
 |издательство  =Наука
 |год           =1984
 |страниц       =84
 |ref           =
}}

== Һылтанмалар ==
{{Навигация
|Портал = Астрономия
}}
* {{cite web |title = Краткая характеристика Каллисто |url = https://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Jup_Callisto |archiveurl = https://web.archive.org/web/20140328070532/http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Jup_Callisto |archivedate = 2014-03-28 |deadlink = yes }}
* [http://www.nineplanets.org/callisto.html Страничка Каллисто]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120815180550/http://www.nineplanets.org/callisto.html |date=2012-08-15 }} на ''NinePlanets.org''{{ref-en}}
* [http://solarviews.com/eng/callisto.htm Страничка Каллисто]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191118094903/http://solarviews.com/eng/callisto.htm |date=2019-11-18 }} на ''Views of the Solar System''{{ref-en}}
* {{cite web |title = Видео вращающейся Каллисто |url = http://sos.noaa.gov/videos/Callisto.mov |archiveurl = https://web.archive.org/web/20100601171427/http://sos.noaa.gov/videos/Callisto.mov |archivedate = 2010-06-01 |deadlink = yes }}
* [https://photojournal.jpl.nasa.gov/catalog/PIA03876 Карта Каллисто с названиями деталей поверхности]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200115162715/https://photojournal.jpl.nasa.gov/catalog/PIA03876 |date=2020-01-15 }} // [[НАСА]]{{ref-en}}
* [https://planetarynames.wr.usgs.gov/images/callisto_comp.pdf Карта Каллисто с названиями деталей поверхности]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191224003911/https://planetarynames.wr.usgs.gov/images/callisto_comp.pdf |date=2019-12-24 }} на ''Gazetteer of Planetary Nomenclature''{{ref-en}}