Кесерткән битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Taxobox
| name = Кесерткән
| image file = Urtica dioica10 ies.jpg
| image descr = Сәскә атыусы үҫемлектең дөйөм күренеше 
| regnum = Үҫемлектәр 
| divisio = [[Ябыҡ орлоҡлолар]]
| classis = [[Ике өлөшлөләр]]
| ordo = [[Рауза сәскелеләр]]
| familia = [[Кесерткән һымаҡтар]]
| tribus = Кесерткәндәр
| genus = Кесерткән
| species = '''Кесерткән'''
| latin = {{btname|Urtica dioica|[[L.]]}}
| commons = Urtica dioica
| wikispecies = Urtica dioica
| itis = 19152
| ncbi = 3501
}}

'''Кесерткән''' ({{lang-ru|Крапи́ва двудо́мная}}, {{lang-la|Urtíca dióica}}) — [[кесерткән һымаҡтар]] ғаиләһенән күп йыллыҡ, бейеклеге 120 см-ға етә алған, сағыусы үлән үҫемлек.

Майҙан алып октябргәсә йәшкелт [[сәскә]] ата, [[емеш]]е июль-октябрҙә өлгөрә. Кесерткән әрһеҙ үлән: йорт эргәһендә, юл буйында, йылға-күл ярҙарында, дымлы тупраҡлы ағастар, ҡыуаҡтар араһында һ.б. ерҙәрҙә үҫә.

[[Латин теле|Латинса]] атамаһы dioicus боронғо грек теленән килеп сыҡҡан: δι— «ике тапҡыр» һәм οἶκος — «йорт, торлаҡ» мәғәнәһендә.

Башҡа урыҫ атамалары: жегала, жигалка, стракива, стрекава, стрекучка{{sfn|Даль|1880—1882}}, жигачка, жгучка, стрекалка<ref name="Книга природы">''Дмитриев Ю. и др. ''. Книга природы. — М.: Дет. лит., 1990. — С. 196—198. — ISBN 5-08-000604-8</ref>.

== Ботаник тасуирламаһы ==
Кесерткән — көслө тамырлы һәм горизонталь тарбаҡлы, оҙон тамырһабаҡлы күп йыллыҡ үлән. 60 — 200 см бейеклеккә етә (идеал климат шарттарҙа һәм үҫемлектәр үҫкән урында урынлашыу тығыҙлығы юғары булғанда). Бөтә үҫемлек ҡуйы, сағыусан төк менән ҡапланған.

Сәскәһенең формулаһы: {{Nobr|[[Файл:Male black symbol.svg|12px]]<math>\ast P_{(4)} \; A_4 \;  G_0</math>}} и {{Nobr|[[Файл:Venus symbol.svg|15px]]<math>\ast P_{(4)} \;  \; A_0 \;  G_{(\underline2)}</math>}}<ref name="Barabanov">{{книга|автор=Барабанов Е. И.|заглавие=Ботаника: учебник для студ. высш. учеб. заведений|место=М.|издательство=Издат. центр «Академия»|год=2006|страницы=280|страниц=448|isbn=5-7695-2656-4}}</ref>.

Бер үҫемлек 22 000 тиклем орлоҡ бирә<ref name="Губанов">{{ИОРСР|часть=442. ''Urtica dioica'' L. — Крапива двудомная|том=2|стр=40}}</ref>. Май айынан көҙгә тиклем сәскә ата, емеше бер үк ваҡытта өлгөрә. [[Ел]] ярҙамында һеркәләнә.

[[Хромосома]] йыйылмаһы ''2n'' = 26, 48, 52<ref>{{книга|заглавие=Числа хромосом цветковых растений флоры СССР : Moraceae — Zygophyllaceae|ответственный=под ред. А. Л. Тахтаджяна|место=СПб.|издательство=Наука|год=1993|страницы=369|страниц=429|isbn=5-02-026693-0}}</ref>.

{| align=center cellspacing=0
|- bgcolor=#BAFF99 align=center valign=top
||[[Рәсем:Grote brandnetel rhizomen (Urtica dioica).jpg|240px|center]]<small>Тамыр системаһы
||[[Рәсем:Urtica dioica12 ies.jpg|160px|center]]<small>Һабағы (киҫелеше; <br> ҙурайтылған)
||[[Рәсем:Urtica dioica1 ies.jpg|160px|center]]<small>Япрағы
||[[Рәсем:Urtica dioica38 ies.jpg|160px|center]]<small>Һабаҡтағы сағыусы сәнскестәр <br> (сильно увеличено)
|}
{| align=center cellspacing=0
|- bgcolor=#BAFF99 align=center valign=top
||[[Рәсем:Urtica dioica24 ies.jpg|160px|center]]<small>Ата сәскәләр <br> (увеличено)
||[[Рәсем:Urtica dioica35 ies.jpg|160px|center]]<small>Инә сәскәләр <br> (увеличено)
||[[Рәсем:Urtica dioica28 ies.jpg|160px|center]]<small>Емештәре <br> (увеличено)
||[[Рәсем:Aglais urticae - Urtica dioica3 ies.jpg|160px|center]]<small>Кесерткән күбәләге ҡарышлауыҡтары <br> кесерткәндә
|}

== Таралыуы һәм экология ==
Бөтә ерҙә лә ике ярымшарҙың да уртаса зонаһында: [[Европа]]ла, [[Кавказ аръяғы]]нда, [[Алғы Азия|Алғы]] һәм [[Кесе Азия]]ла, [[Ҡытай Халыҡ Республикаһы|Ҡытай]]ҙа, Һиндостан субконтинентында (шул уҡ ваҡытта Непал тауҙарында [[диңгеҙ кимәле]]нән 3500-4000 м тиклем бейеклектә үҫә ала<ref>{{Cite web |url=http://www.efloras.org/florataxon.aspx?flora_id=110&taxon_id=220014002 |title=Urtica dioica in Annotated Checklist of the Flowering Plants of Nepal @ efloras.org |access-date=2008-05-29 |archive-date=2012-07-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120721165641/http://www.efloras.org/florataxon.aspx?flora_id=110&taxon_id=220014002 |deadlink=no }}</ref>) таралған, [[Төньяҡ Африка]]ла [[Ливия]]нан [[Марокко]]ға тиклем осрай, [[Төньяҡ Америка]]ға һәм [[Австралия]]ға индерелгән һәм яраҡлашҡан.

[[Файл:Illustration Urtica dioica0 clean.jpg|thumb|left|О. В. Томе ''Flora von Deutschland, Österreich und der Schweiz'' (1885) китабынан ботаник иллюстрация]]
[[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй]]ҙең Европа өлөшөндә һәм Көнбайыш Себерҙә үҫә, Көнсығыш Себергә һәм Алыҫ Көнсығышҡа индерелә һәм киң тарала. Урман һәм урман-дала зоналарында өҫтөнлөк итә.

Рудераль үҫемлек. Ҡыйлыҡта, торлаҡ һәм ҡоймалар, мал аҙбарҙары янында, юл буйҙарында, ташландыҡ ерҙәрҙә, урман ҡырҡындыларында, дымлы болондар һәм урмандар (айырыуса ереклектәрҙә) буйлап, һыу ятҡылыҡтары ярҙарында, канауҙарҙа һәм йырындарҙа үҫә. Оҙон тамырһабаҡтар ярҙамында вегетатив юл менән үрсей, йыш ҡына киң, тик кесерткәндән торған ''кесерткәнлек'' барлыҡҡа килә<ref name="ДпрСССР">{{Книга:Дикорастущие полезные растения СССР|стр=101—102}}</ref>.

Орлоҡтан һәм вегетатив юл менән үрсей. Орлоҡтан барлыҡҡа килгән кесерткән үҫемлектәренең күбәйеүе күпселек осраҡта вегетатив рәүештә бара, тамырҙары бер йылда 35-40 сантиметрға тиклем үҫә ала<ref name="Greig-Smith">{{статья|автор=Greig-Smith P.|заглавие=Urtica L.: Biological Flora of the British Isles|издание=[[Journal of Ecology]]|год=1948|volume=36|номер=2|pages=339—355|issn=0022-0477}}</ref>

Нетрофиль үҫемлек. Азотлы матдәләргә бай булған тупраҡ күрһәткесе булып хеҙмәт итә<ref>{{статья|ссылка=|автор=Работнов Т. А., Меднис Я. А.|заглавие=Ольха как азотсобиратель|год=1936|издание=Природа|тип=журнал|номер=6|страницы=96}}</ref>.

Баҡсаларҙа ныҡ тамыр йәйгән ҡый үләне, бөтөрөүе ауыр.

== Әһәмиәте һәм ҡулланыу ==
{| border=1 align=right
|bgcolor=#D9D9D9 align=center|<font color=#835300>'''''Злое семя крапива: не сварить из него пива! <br> С ним водиться, что в крапиву садиться. <br> Не садись под чужой забор, а хоть в крапивку, да под свой. <br> Хороша слобода, да крапивой поросла. <br> Кабы на крапиву не мороз, с нею б и ладов не было!'''''</font><br>'''''Русские пословицы и поговорки'''''<br><small>Толковый словарь В. Даля{{sfn|Даль|1880—1882}}</small>
|}
Кесерткән — ашарға яраҡлы үҫемлек. Яҙ көнө йәш япраҡтарҙан һәм үренделәрҙән аш бешерелә, уларҙы айырыуса яҙ көнө, [[организм]]да [[витаминдар]] запасы кәмегәндә, диетик булған борщтарға һәм аштарға өҫтәйҙәр. Кавказда йәш япраҡтарҙан салат эшләйҙәр, башҡа йәшелсәгә ҡушалар, тоҙлайҙар<ref name="ДпрСССР" />.

Уны эре мөгөҙлө мал, [[Йорт аты|ат]], [[Сусҡалар|сусҡа]] һәм ҡош-ҡорт яратып ашай<ref>{{книга|ref=Александрова|автор=[[Александрова, Вера Даниловна|Александрова В. Д.]]|заглавие=Кормовая характеристика растений Крайнего Севера|ответственный=В. Н. Андреев|год=1940|место={{Л.}}—{{М.}}|издательство=Изд-во Главсевморпути|страницы=62|страниц=96|серия=Труды Научно-исследовательского института полярного земледелия, животноводства и промыслового хозяйства. Серия «Оленеводство»|тираж=600|серия выпуск=11}}</ref>. Быҡтырылған кесерткән [[һыйыр]]ҙарҙың һауымын һәм [[һөт]]тә май миҡдарын арттыра<ref name="Губанов" />. Уның емештәре хайуандарҙың енси әүҙемлеген арттыра, тип иҫәпләнә; [[тауыҡ]]тарға [[Йомортҡа (ризыҡ)|йомортҡа]] һалыуҙы арттырыу өсөн бирәләр<ref name="ДпрСССР" />.

Үҫемлек силос һалыу өсөн яраҡлы<ref>КормРастСССР|автор=Ларин И. В., Ларина В. К.|том=3|стр=800|часть=Общие выводы и заключения</ref>.

Кесерткән [[медицина]]ла борондан ҡулланыла. [[Юлий Цезарь|Цезар]]ҙың легионерҙары Галл һуғышы ваҡытында, йылыныр өсөн кесерткән менән сабынған. Урыҫ үләндәре араһында кесерткән XVI быуаттан алып яраларҙы уңалтыусы сара итеп телгә алына. Дарыу булараҡ кесерткәндең япрағы ({{lang-la|Folium Urticae}}) ҡулланыла, уны май — июль айҙарында йыйып алалар. Үҫемлектәр ҡырҡып йәки сабып алып, 2 — 3 сәғәт киптергәс, япраҡтары өҙөп алалар. Киптергестә 40 — 50 СС температурала йәки яҡшы елләтелгән бинала киптерелә, 3 — 5 см ҡалынлыҡтағы туҡымаға йәки [[ҡағыҙ]]ға йәйеп һалына. Сеймалды һаҡлау ваҡыты ике йыл<ref name="БФС">{{книга|автор=Блинова К. Ф. и др.|заглавие=Ботанико-фармакогностический словарь : Справ. пособие|ссылка=http://herba.msu.ru/shipunov/school/books/botaniko-farmakognost_slovar1990.djvu|ответственный=Под{{Недоступная ссылка|date=Октябрь 2017 |bot=InternetArchiveBot }} ред. К. Ф. Блиновой, Г. П. Яковлева|место={{М}}|издательство=Высш. шк.|год=1990|страницы=198|isbn=5-06-000085-0|archivedate=2014-04-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140420180900/http://herba.msu.ru/shipunov/school/books/botaniko-farmakognost_slovar1990.djvu}}</ref>.

Кесерткән япраҡтарынан төнәтмә — аналыҡ, геморрой һәм ашҡаҙан-эсәктән ҡан киткәндә борондан ҡулланылған сара. К<ref name="ДпрСССР" /> витамины булғанға шыйыҡ экстракт һәм япраҡтарҙың төнәтмәләре үпкәнән, бауырҙан һәм башҡаларҙан ҡан киткәндә ҡанды туҡтатыусы сифатында ҡулланыла; ул ҡандың ойошоусанлығын күтәреүгә булышлыҡ итә<ref name="БФС" />. Яңы кесерткән һуты матдәләр алмашыныуын яҡшырта. [[Башҡорт халыҡ медицинаһы|Халыҡ медицинаһы]]нда япраҡтары һәм һабаҡтары [[радикулит]] һәм быуын ауырыуҙарын дауалау өсөн ҡулланыла<ref name="Губанов"/>.

Һабаҡтарының сүстәренән элек еп иләп, туҡыма етештергәндәр, әммә был кәсеп үҫешмәй.
Япрағынан йөн өсөн йәшел, тамырынан һары буяу алынған<ref name="ДпрСССР" />.

Япрағы күп кенә косметик саралар яһағанда ҡулланыла<ref name="ДпрСССР" />.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* Губанов И. А., Киселёва К. В., Новиков В. С., Тихомиров В. Н. 442. Urtica dioica L. — Крапива двудомная // Иллюстрированный определитель растений Средней России. В 3-х томах — М.: Т-во науч. изд. КМК, Ин-т технолог. иссл, 2003. — Т. 2. Покрытосеменные (двудольные: раздельнолепестные). — С. 40. — ISBN 9-87317-128-9.* Ғүмәров В. З. Тыуған яҡтың шифалы үҫәмлектәре. —Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1996. −160 б. ISBN 5-295-01499-1
{{wikisource|Ботанический словарь (Анненков)/Urtica dioica/ДО|Urtica dioica}}
* {{книга|заглавие=Всё о лекарственных растениях на ваших грядках|место=СПб.|ответственный=под ред. С. Ю. Раделова|издательство=ООО «СЗКЭО»|год=2010|страницы=177|страниц=224|isbn=978-5-9603-0124-4}}
* {{ИОРСР|часть=442. ''Urtica dioica'' L. — Крапива двудомная|том=2|стр=40}}
* {{Даль|Крапива}}

== Һылтанмалар ==
* {{Плантариум|39727}}{{проверено|15|2|2016}}
* [http://plants.usda.gov/java/profile?symbol=URDI ''Крапива двудомная''] на сайте USDA NRCS{{ref-en}} <small>Проверено 16 февраля 2009</small>

{{herb-stub}}
[[Категория:Космополит үҫемлектәр]]
[[Категория:Евразия флораһы]]
[[Категория:Африка флораһы]]
[[Категория:Аҙыҡ үҫемлектәре]]
[[Категория:Дарыу үҫемлектәре]]
[[Категория:Мал аҙығы үҫемлектәре]]