Кимереүселәр битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Тәржемә кәрәк|ru}}
{{taxobox
| name =Кимереүселәр
| image file = Streifenhoernchen.jpg
| image descr = Себер борондоғо (''Tamias sibiricus'')
| regnum = Хайуандар
| phylum = [[Хордалылар]]
| classis = [[Һөтимәрҙәр]]
| ordo = '''Кимереүселәр'''
| latin = {{btname|Rodentia|[[Bowdich]], [[1821]]}}
| wikispecies = Rodentia
| commons = Category:Rodentia
| itis = 180130
| ncbi = 9989
}}
'''Кимереүселәр''' ({{lang-la|Rodentia}}) — [[һөтимәрҙәр]] араһында иң күп һанлы хайуандар. Донъяла барлығы 2277 төрө бар<ref>{{китап|автор=Wilson, D. E.; Reeder, D. M. (Ред)|башы=Mammal Species of the World: A Taxonomic and Geographic Reference.|урыны=Baltimore|нәшриәт=Johns Hopkins University Press.|год=2005|isbn=0801882214}}</ref>.Улар [[Антарктида]]нан башҡа бар континеттарҙа ла күпләп таралған.

Кимереүселәр диастемаһы, аҫҡы һәм өҫкө яңаҡ һөйәктәрендә берәр пар эре ҡырҡҡыс тештәре булыуы менән айырылып торалар. .

== Этимология ==
Отрядтың латинса аталышы ''rodo'' «кимереү, тешләү» һүҙенән алынған.

== Тышҡы күренеше ==
Кимереүселәр ғәҙәттә кәүҙәгә ҙур түгел. Дәүмәлдәре 5 сантиметрҙан алып (сысҡансыҡ), 130 сантиметрға хәтлем етә (капибаралар)<ref name="Соколов">{{книга|автор = Соколов В.Е.|часть = |заглавие = Систематика млекопитающих. Отряды: зайцеобразных, грызунов|оригинал = |ссылка = |ответственный = |издание = |место = М:|издательство = Высшая школа|год = 1977|том = |страницы = 29-39|страниц = 494|серия = |isbn = |тираж = 20000}}</ref>. Әммә ғәҙәттә 50 см-ҙан уҙмай<ref name="Громов">{{книга|автор = Громов И.М., Ербаева М.А. |часть = |заглавие = Млекопитающие фауны России и сопредельных территорий. Зайцеобразные и грызуны |оригинал = |ссылка = |ответственный = |издание = |место = СПб. |издательство = |год = 1995 |том = |страницы = 58-61 |страниц = 522 |серия = |isbn = |тираж = 1000}}</ref>. Кимереүселәрҙең ҡойроғо кәүҙәһенән оҙонораҡ булырға ла (мәҫ.сысҡансыҡ  һәм ялмандар), бөтөнләй булмаҫҡа ла мөмкин (мәҫ. диңгеҙ сусҡаларында)<ref name="Соколов" />.

Тән төҙөлөшө һәм тәпәйҙәре йәшәү рәүешенә бәйле бик ныҡ айырылыуы ихтимал. Ырғып йөрөй торғандарының артҡы аяҡтары ныҡ үҫешкән булыусан. Ер йырып йөрөүселәре оҙонсараҡ бәдәнле, алғы тәпәйҙәренең тырнаҡтары көслө.
Шулай уҡ, ҡабырға яғынан ярылы кимереүселәр ҙә була, улар «осоп» йөрөй ала<ref name="Павлинов">{{книга|автор = Павлинов И.Я., Крускоп С.В., Варшавский А.А., Борисенко А.В.|часть = |заглавие = Наземные млекопитающие России|оригинал = |ссылка = |ответственный = |издание = |место = М. |издательство = КМК|год = 2002 |том = |страницы = 132-133 |страниц =  298|серия = |isbn = 5-87317-094-0|тираж = }}</ref>.

== Анатомия ==

=== Тештәре ===
[[Рәсем:Gnagarnas tandsystem, Nordisk familjebok.png|left|200px|thumb|Кимереүселәрҙең теш системаһы]]
Кимереүселәрҙең иң ҙур айырмаһы — өҫкө һәм аҫҡы яңаҡ һөйәктәрендәге берәр пар ҡырҡҡыс тештәре. Ҡырҡҡыс тештәр даими үҫә һәм ашала бара. Улар тәүлегенә 0,8 мм-ға тиклем үҫә (ҡондоҙ)<ref name="Громов" />. Ҡырҡҡыс тештәрҙең ал яғы — эмаль, арт яғы дентин менән ҡапланған, шуға күрә кимергәндә тештәре эс яҡтан нығыраҡ ашала һәм үҙенән-үҙе үткерләнә<ref name="Громов" />.
Кимереүселәрҙең ҡаҙыҡ тештәре юҡ, ҡырҡҡыс тештәр менән ҡыҫҡа тештәр аралығы — диастема бар.
Аҙау тештәр сәйнәргә яраҡлашҡан, яҫы өҫлөклө<ref name="Nowak">{{книга|автор = Nowak R., Paradiso J. |часть = |заглавие = Walker's Mammals of the World |оригинал = |ссылка = |ответственный = |издание = 4th|место = Baltimore |издательство = The Johns Hopkins University Press|год = 1983 |том = 1|страницы = 493 |страниц = 1306 |серия = |isbn = 0-8018-2525-3|тираж = }}</ref>. Ҡырҡҡыс тештәрҙең (ә ҡайһы бер төрҙәрҙең аҙау тештәренең дә) теш тамыры юҡ. <br />
Тештәренең һаны 12-нән 22-гә тиклем(зубная формула <math>I{1 \over 1} C{0 \over0} P{2-0 \over 1-0} M{3-1 \over3-1}</math>)<ref name="Соколов" /><ref name="Громов" />.
[[Рәсем:Cranium of a European Beaver.JPG|thumb|220px|[[Ҡондоҙ]]ҙоң баш һөйәге]]

=== Эсәктәре ===
Тупаҫ аҙыҡ менән туҡланыу һөҙөмтәһендә кимереүселәрҙең эсәктәре ярайһы оҙон. Йоҡосо кеүектәрҙән башҡаларының һуҡыр эсәге бар<ref name="Соколов" />, бында аҙыҡ әсеп эшкәртелә. Бигерәк тә үлән һәм ағас ҡайырыһы ашаған төрҙәренең һуҡыр эсәге ныҡ үҫешкән.

== Тормош рәүеше ==
Күпселек кимереүселәр төнөн йә эңерҙә сығып йөрөй башлайҙар, ҡайһы бер төрҙәрен көндөҙ ҙә осратырға мөмкин. Кимереүселәр айырым да, ҙур төркөмдәр булып та йәшәүе мөмкин 100 данаға тиклем). Кимереүселәр бар ерҙә лә йәшәй, хатта һауала ла көн күрә ала (осар тейендәр). Улар [[Антарктида]]ла һәм ҡайһы бер ваҡ утрауҙарҙа ғына осрамай. Кимереүселәр һәм [[ҡуян һымаҡтар]] [[үҫемлек]] аҙыҡ менән туҡланғанлыҡтан, үҙ тиҙәктәренең ҡайһы бер төрҙәрен яңынан ашап, икенсегә эшкәртеп сығара ала.

== Килеп сығыуы һәм эволюцияһы ==
Молекуляр-генетик мәғлүмәттәргә ярашлы, кимереүселәр яҡынса 60 миллион йыл элек барлыҡҡа килгәндәр<ref>{{статья|автор=Douzery EJ, Delsuc F, Stanhope MJ, Huchon D.|заглавие=Local molecular clocks in three nuclear genes: divergence times for rodents and other mammals and incompatibility among fossil calibrations|оригинал=|ссылка=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15008417|автор издания=|издание=|тип=|место=|издательство=J Mol Evol|год=2003|выпуск=|том=57|номер=|страницы=201-213|isbn=|issn=|doi=|язык=en}}</ref><ref>{{статья|автор=Horner DS, Lefkimmiatis K, Reyes A, Gissi C, Saccone C, Pesole G.|заглавие=Phylogenetic analyses of complete mitochondrial genome sequences suggest a basal divergence of the enigmatic rodent Anomalurus|оригинал=|ссылка=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/17288612|автор издания=|издание=|тип=|место=|издательство=BMC Evol Biol.|год=2007|выпуск=|том=8|номер=|страницы=7-16|isbn=|issn=|doi=|язык=en}}</ref>. Был палеонтологик мәғлүмәттәр менән дә тап килә. Шулай, иң боронғо ҡаҙылма кимереүселәр булып, хәҙерге [[Төньяҡ Америка]] биләмәһендә йәшәүсе [[палеоцен]] төрөндәге кимереүселәр вәкиле тора ''[[Paramys]]''.

Кимереүселәрҙең хәҙерге төркөмө һуңғы [[эоцен]] дауамында барлыҡҡа килә һәм бик тиҙ эволюция кисерәләр<ref>{{книга|автор= Kemp T.S.|часть= |заглавие=The origin and evolution of mammals|оригинал= |ссылка= |ответственный= |издание= |место= New York|издательство= Oxford University Press|год= 2005|volume= |pages= 273-274|allpages= 331|cерия= |isbn= |тираж = }}</ref>.

== Систематика ==

=== Внешняя систематика ===
Раньше грызунов вместе с зайцеобразными объединяли в один общий отряд [[Glires]]. После того, как от этого концепта на долгое время полностью отказались, сегодня снова появляются биологи, поддерживающие такую классификацию. Некоторые пытаются их объединить даже с [[прыгунчиковые|прыгунчиковыми]]. Однако такие тезисы спорные. Другие исследования приводят к противоположенным результатам и видят в зайцеобразных признаки совсем другой [[эволюция|эволюционной]] линии. Что касается прыгунчиковых, то большинство считает, что они не являются даже представителями одного надотряда с грызунами (надотряд [[Euarchontoglires]]), будучи частью надотряда [[Afrotheria]].

=== Внутренняя систематика ===
Традиционно грызуны разделяются на три подотряда: [[белкообразные]] (Sciuromorpha), [[мышеобразные]] (Myomorpha) и [[дикобразообразные]] (Hystricomorpha). Но в последнее время всё больше замечают, что систематика грызунов гораздо сложнее.

* Подотряд [[белкообразные]] (Sciuromorpha)
** семейство [[аплодонтовые]] (Aplodontiidae)
** семейство [[беличьи]] (Sciuridae), в том числе [[белка]] (''Sciurus'') и [[сурок]] (''Marmota'')
** семейство [[соневые]] (Gliridae)
* Подотряд [[боброобразные]] (Castorimorpha)
** семейство [[бобровые]] (Castoridae)
** семейство [[гоферовые]] (Geomyidae)
** семейство [[мешотчатопрыгуновые]] (Heteromyidae)
* Подотряд [[дикобразообразные]] (Hystricomorpha)
** надсемейство [[свинкообразные]] (Cavioidea)
*** семейство [[агутиевые]] (Dasyproctidae)
*** семейство [[водосвинковые]] (Hydrochoeridae)
*** семейство [[пакарановые]] (Dinomyidae)
*** семейство [[свинковые]] (Caviidae)
** надсемейство [[нутриеобразные]] (Octodontoidea)
*** семейство [[восьмизубые]] (Octodontidae)
*** семейство [[колючешиншилловые]] (Echimyidae)
*** семейство [[хутиевые]] (Capromyidae)
*** семейство [[нутриевые]] (Myocastoridae)
** надсемейство [[шиншиллобразные]] (Chinchilloidea)
*** семейство [[шиншилловые]] (Chinchillidae)
*** семейство [[крысиношиншилловые]] (Abrocomidae)
** (не распределены)
*** семейство [[Diatomyidae]]
*** семейство [[дикобразовые]] (Hystricidae)
*** семейство [[древеснодикобразовые]] (Erethizontidae)
*** семейство [[землекоповые]] (Bathyergidae)
*** семейство [[скальнокрысиные]] (Petromuridae)
*** семейство [[тростниковокрысиные]] (Thryonomyidae)
** семейство [[гребнепалые]] (Ctenodactylidae)
** семейство [[гребнемышиные]] (Ctenomyidae)
* подотряд [[шипохвостообразные]] (Anomaluromorpha)
** семейство [[долгоноговые]] (Pedetidae)
** семейство [[шипохвостые]] (Anomaluridae)
* подотряд [[мышеобразные]] (Myomorpha)
** семейство {{bt-ruslat|тушканчиковые|Dipodidae}}
** семейство {{bt-ruslat|полутушканчиковые|Zapodidae}}
** семейство {{bt-ruslat|мышиные|Muridae}}
** семейство {{bt-ruslat|колючие сони|Platacanthomyidae}}
** семейство {{bt-ruslat|слепышовые|Spalacidae}}
** семейство {{bt-ruslat|мышевидные хомячки|Calomyscidae}}
** семейство {{bt-ruslat|незомииды|Nesomyidae}}
** семейство {{bt-ruslat|хомяковые|Cricetidae}}

При этом белкообразные составляют самый древний подотряд грызунов. Вероятно все остальные, за исключением дикобразообразных, откололись от них в течение эволюции. Особым предметом споров являются дикобразообразные. Некоторые исследователи считают, что их вообще не следует причислять к грызунам, а составить из них отдельный отряд.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Laonastes aenigmamus]] — Лаоcская скальная крыса
== Әҙәбиәт ==
* {{книга|автор=Наумов С. П.&nbsp;|заглавие=Зоология позвоночных|место=М.|издательство=Просвещение|год=1982|страниц=464|ref=Наумов}}
* Латюшин В. В. Хайуандар. Дөйөм белем биреү учреждениелары өсөн дәреслек. — Өфө.: Китап. 2011. ISBN 978-5-295-05368-9
*Биология: Хайуандар: Урта мәктәптең 7—8-се кластары өсөн дәреслек / Б. Е. Быховский, Е. В. Козлова, А. С. Мончадский һ. б.; М. А. Козлов редакцияһында. — Яңынан эшләнгән 19-сы баҫманан тәржемә. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1990. — Һүрәттәре менән 268 бит. ISBN 5-295-00538-0
Башҡортсаға тәржемә. Мырҙаҡаев Ф. С., Мырҙаҡаева Д. Ғ., 1990
*Лемеза Н.А., Камлюк Л.В., Лисов Н.Д. Биология в экзаменационных вопросах и ответах. (Лемеза Н.А., Комлюк А.В. Лисов Н.Д. – 10-е изд. – М.: Айрис-пресс, 2006 – 512с.: ил
*Под редакцией акдемика РАМН, профессора Ярыгина В.Н. Для поступающих в ВУЗы. Биология. (А.Г. Мустафин, Ф.К.Лажуева, Н.Г. Быстренина и др., Под ред. В.Н. Ярыгина. -7-е изд., стер. _ М.: Высш.шк., 2004. – 492с. Ил.
*Чебышев Н.В., Кузнецов С.В., Зайчикова С.Г. Поступающим в ВУЗы. Биология (Чебышев Н.В. – Биология. Пособие для поступающих в ВУЗы. Том I.- М.:ООО»Издатель ОНИКС», 1999.-448с.
*Богданова Т.Л. Биология. Задания и упражнения. Пособие для поступающих в ВУЗы. (Богданова Т.Л. – 2-е издание, переработанное и дополненное. – М.: Высшая школа, 1991.350с.:ил.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

[[Категория:Кимереүселәр]]
[[Категория:Һөтимәрҙәр отрядтары]]
[[Категория:Умыртҡалылар]]
[[Категория:Хордалылар]]
[[Төркөм:Хайуандар]]
[[Категория:Биология]]
[[Категория:Зоология]]