Кислород битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Карточка химического элемента
| имя = Кислоро́д / Oxygenium (Oxygen)(O)
| символ = O
| номер = 8
| внешний вид =еҫе, тәме булмаған<br />зәңгәрһыу шыйыҡлыҡ (түбән температураларҙа)
| атомная масса = 15,9994
| радиус атома = 60 (48)
| энергия ионизации 1 = 1313,1 (13,61)
| конфигурация = [He]&nbsp;2s<sup><nowiki>2</nowiki></sup>&nbsp;2p<sup>4</sup>
| ковалентный радиус = 73
| радиус иона = 132 (-2e)
| электроотрицательность = 3,44
| электродный потенциал = 0
| степени окисления = -2, [[Пероксиды|−1]], [[Надпероксиды|-½]], [[Озониды|-⅓]], 0, ½, +1, +2
| плотность = 0,00142897
| теплоёмкость = 29,4<ref name="ХЭ">{{книга
|автор = Редкол.:Кнунянц И. Л. (гл. ред.)
|часть = 
|заглавие = Химическая энциклопедия: в 5 т
|оригинал = 
|ссылка = 
|ответственный = 
|издание = 
|место = Москва
|издательство = Советская энциклопедия
|год = 1990
|том = 2
|страницы = 387
|страниц = 671
|серия = 
|isbn = 
|тираж = 100 000
}}
</ref>
| теплопроводность = 0,027
| температура плавления = 54,8
| теплота плавления = 0,444
| температура кипения = 90,19
| теплота испарения = 3,4099 кДж/моль
| молярный объём = 14,0
| структура решётки = моноклинная
| параметры решётки = a=5,403 b=3,429 c=5,086 β=135,53
| отношение c/a =
| температура Дебая = 155
}}
{|  style="text-align: left; background-color: #a0ffa0; width: 100px; height: 100px;" border="0" cellpadding="4" cellspacing="0"
|  style="width: 50%; color: rgb(255, 255, 255);" | <big><big>O</big></big>
|  style="width: 50%; text-align: right; color: rgb(255, 255, 255);" | <big><big>8</big></big>
|-  style="color: rgb(255, 255, 255);" align="right"
|  colspan="2" | '''15,9994'''
|-  style="color: rgb(255, 255, 255);"
|  colspan="2" | '''2s<sup>2</sup>2p<sup>4</sup>'''
|-  style="color: rgb(255, 255, 255);" align="center"
|  colspan="2" | <big>'''Кислород'''</big>
|}
'''Кислород''' — [[химик элементтарҙың периодик системаһы]]ндағы алтынсы төркөмдөң төп төркөмсәһендәге, икенсе периодындағы 8-се химик элемент.
Символы — '''O''' ({{lang-la|Oxygenium}}). Кислород химик әүҙем металл булмаған элемент. Кислородтың ябай матдәһе — молекулаһы ике атомдан торған (формулаһы O<sub>2</sub>) (CAS-номеры: 7782-44-7) төҫө, еҫе, тәме булмаған [[газ]].

Кислородтың башҡа [[Аллотропия|аллотропик формалары]] ла бар, мәҫәлән  [[озон]] — нормаль шарттарҙа үҙенә генә хас еҫле өс кислород атомынан торған зәңгәр төҫлө газ (формулаһы O<sub>3</sub>).{{-|left}}

== Асылыу тарихы ==
Рәсми рәүештә кислородты 1774 йылдың 1 августында  инглиз химигы  [[Пристли Джозеф|Джозефом Пристли]] [[терегөмөш оксидын (II)|терегөмөш оксидын]] герметик һауытты тарҡатыу юлы менән асҡан тип иҫәпләнә (Пристли көслө линза ярҙамы менән ҡояш нурҙарые был ҡушылмаға й-нәлткән). 
<ref>J. Priestley, Experiments and Observations on Different Kinds of Air, 1776.</ref><ref>W. Ramsay, The Gases of the Atmosphere (the History of Their Discovery), Macmillan and Co, London, 1896.</ref>

:: <math>\mathsf{ 2HgO \ \xrightarrow{^ot} \ 2Hg + O_2 \uparrow}</math>

Тик Пристли башта яңы ябай матдә асҡан икәнен аңламаған, ул һауаның бер өлөшөн айырып алдым тип уйлаған («[[флогистон]] айырылған һауа»). Үҙенең асышы тураһында күренекле француз химигы 
[[Лавуазье Антуан Лоран|Антуан Лавуазье]]ға хәбәр итә. 1775 йылда А. Лавуазье кислород бик күп матдәләр составында. шулай уҡ һауаның бер өлөшө һәм кислоталар составында булыуын билдәләй.

Бер нисә йыл алдараҡ (1771 йылда) швед ғалимы [[Шееле Карл Вильгельм|Карл Шееле]] кислородты айырып алған. Ул селитраны көкөрт кислотаһы менән ҡыҙҙырған, бүленеп сыҡҡан азот оксидын тарҡатҡан. Шееле был газды «утлы һауа» тип атай һәм үҙенең асышы тураһында 1777 йылда сыҡҡан китапта хәбәр итә (китап һуңыраҡ сыҡҡан өсөн Пристли кислородты асыусы булып һанала). Шееле үҙенең асышы тураһында француз химигы Лавуазьеға хәбәр итә.

Терегөмөштө окислау һәм артабан уны оксидтарға тарҡатыу буйынса Француз ғалимы [[Байен Пьер|Пьер Байен]]дың нәшер ителгән хеҙмәттәре кислород асышында мөһим этаптар булып тора.

Пристли һәм  Шееле хеҙмәттәре менән танышҡас А. Лавуазье яңы асылған газдың тәбиғәтен аңлай. Уның был хеҙмәте ҙур әйәмиәткә эйә була, сөнки ул заманда хөкөмлөк иткән химия үҫешен тотҡарлаусы [[флогистон|флогистон теорияһы]] ҡолатыла. Лавуазье төрлө матдәләрҙе яндырып барлыҡҡа килгән элементтарҙы үлсәп тәжрибәләр үткәрә һәм флогистон теорияһын кире ҡаға. Яныуҙан һуң ҡалған көлдөң ауырлығы алынған матдә ауырлығынан ҙурыраҡ була, тимәк яныу процессында матдә химик реакцияға инә (кислород менән ҡушыла). Был фекер яныу процесында флогистон бүленеп сыға һәм матдә ауырлығын юғалта тигән тәғлимәтте кире ҡаға.

Шулай итеп кислород асышында Пристли, Шееле һәм Лавуазье өлөштәре бар.

== Атамаһы ==
Кислород һүҙенең рус теленә килеп инеүе [[Ломоносов, Михаил Васильевич|М. В. Ломоносов]] менән бәйле, ул башҡа неологизмдар менән кислота һүҙен ҡуллана башлай.
Шулай итеп  «кислород» термины А. Лавуазье тәҡдим иткән '''оксиген'''» ({{lang-fr|oxygène}})  терминының [[Калька (лексика)|калькһы]] булып тора ({{lang-grc|ὀξύς}} — «әсе» һәм {{lang-grc2|γεννάω}} — «тыуҙырам»). Баштараҡ кислород кислота барлыҡҡа килтереүсе тип уйлағандар.

== Тәбиғәттә таралыуы ==
Кислород — ер ҡабығында иң таралған элемент, ҡаты ер ҡабығында (башлыса силикаттар кеүек ҡушылмалар составында) уның өлөшө 47% етә. Диңгеҙ һыуы һәм сөсө һыу составында химик бәйләнештә массһы буйынса 85,82% кислород тәшкил итә. Шулай уҡ ер ҡабығында булған 1500 ҡатнашма составында кислород бар <ref name="Хим">{{книга|автор=Кнунянц И. Л. и др.|заглавие=Химическая энциклопедия|место=Москва|издательство=Советская энциклопедия|год=1990|том=2|страницы=387-389|страниц=671|тираж=100000}}</ref>. 
[[Ер атмосфераһы]]нда ирекле кислород күләм буйынса  20,95 % һәм масса буйынса 23,10 % (10<sup>15</sup> тонна тирәһе<ref name="Угай">{{книга|автор=Я. А. Угай|заглавие=Общая и неорганическая химия|место=Москва|издательство=Высшая школа|год=1997|страницы=432-435|страниц=527}}</ref>). Әммә 3,5 млрд йыл элек беренсе фотосинтезлаусы [[архейҙар]] барлыҡҡа килгәнсе атмосферала ирекле кислород булмаған. Ҙур күләмдә ирекле кислород 3,5 млрд йыл элек [[палеопротерозой]] осоронда ер атмосфераһы глобаль үҙгәрештәр кисергән осорҙа барлыҡҡа килгән (3—2,3 млрд йыл элек). Тәүге миллиард йыл буйы барлыҡҡа килгән кислород океанда эрегән тимер тарафынан йотолоп  [[джеспилит]] ятҡылығы барлыҡҡа килтергән.

3—2,7 млрд йыл элек кислород атмосфераға бүленеп сыға башлай һәм 1,7 млрд йыл эсендә хәҙерге кимәлдең 10% тәшкил итә <ref>{{статья|автор= Crowe, S. A.; Døssing, L. N.; Beukes, N. J.; Bau, M.; Kruger, S. J.; Frei, R.; Canfield, D. E.|заглавие=Atmospheric oxygenation three billion years ago|язык=en|издательство=Nature|год=2013|выпуск=501|номер=7468|страницы=535–538|doi=10.1038/nature12426|pmid=24067713}}</ref><ref>{{книга|автор=Campbell, Neil A.; Reece, Jane B.|заглавие=Biology, 7th Edition|место=San Francisco|издательство=Pearson – Benjamin Cummings|год=2005|страницы=522–23|isbn=0-8053-7171-0}}</ref>.

Океан һыуында эрегән һәм атмосферала ҙур миҡдарҙа ирекле кислород булыуы күпселек [[Кислород һәләкәте|анаэроб организмдарҙың юҡҡа сығыуына]] килтерә. Шуға ҡарамаҫтан, күҙәнәктәрҙең кислород ярҙамында һулыш алыуы аэроб организмдарға, анаэроб организмдарға ҡарағанда, күбәрәк АТФ етештерергә мөмкинлек бирә һәм уларҙы өҫтөнлөккә сығара<ref>{{книга|автор=Freeman, Scott|заглавие=Biological Science, 2nd|место=Upper Saddle River, NJ|издательство=Pearson – Prentice Hall|год=2005|pages=214, 586|isbn=Biological Science, 2nd}}</ref>.

540 млн йыл элек [[кембрий]] башланған осорҙа кислород миҡдары күләм буйынса 15 % — 30 % тәшкил итә<ref>{{статья|автор=Berner, Robert A.|заглавие= Atmospheric oxygen over Phanerozoic time|ссылка=http://www.pnas.org/content/96/20/10955.full|издательство=Proceedings of the National Academy of Sciences of the USA|год=1999|doi=10.1073/pnas.96.20.10955|pmid=10500106}}</ref>. [[Ташкүмер осоро]] аҙағында (300 млн йыл элек) кислород күләме 35%-ҡа етә һәм ҙур-ҙур бөжәктәр һәм ер-һыу хайуандары барлыҡҡа килеһенә булышлыҡ итә <ref>{{статья|автор=Butterfield, N. J.|заглавие=Oxygen, animals and oceanic ventilation: An alternative view|язык=en|издательство=Geobiology|год=2009|выпуск=7|номер=1|страницы=1-7|doi=10.1111/j.1472-4669.2009.00188.x|pmid=19200141}}</ref>.

Ер шарындағы кислородтың күпселек өлөшөн Донъя океанындағы фитопланктондар етештерә. Урмандар һәм йәшел үҫемлектәр етештергән кислородтың 60% шул уҡ урмандарҙа сереү һәм тарҡалыу процессына тотола<ref>[http://www.pravda.ru/science/planet/environment/27-08-2010/1046889-planetspulm-0/ «Лёгкие планеты» находятся в океане]</ref>.

Атмосфералағы кислород миҡдарына кеше эшмәкәрлеге тәьҫире бик аҙ кимәлдә<ref>[http://www.activestudy.info/obrazovanie-kisloroda-v-prirode-i-poluchenie-ego-v-texnike/ Образование кислорода в природе и получение его в технике. © Зооинженерный факультет МСХА]</ref>.
Хәҙерге [[фотосинтез]] темпы менән иҫәпләгәндә атмосфералаға барлыҡ кислородты кире ҡайтарыу өсөн 2000 йыл кәрәк буласаҡ<ref>{{статья|автор=Dole, Malcolm|заглавие=The Journal of General Physiology|ссылка=http://jgp.rupress.org/content/49/1/5.full.pdf|язык=en|год=1965|выпуск=49|номер=1|doi=10.1085/jgp.49.1.5|pmid=5859927}}</ref>.

Кислород күпселек органик матдәләр һәм тере күҙәнәктәр составына инә. Тере күҙәнәктәрҙә атом һаны буйынса кислород 25%, массаһы буйынса 65% самаһы <ref name="Хим"/>.

2016 йылда Дания ғалимдары атмосфера составында ирекле кислород 3,8 млрд йыл элек булғанын иҫбат итте<ref>[http://tass.ru/nauka/3016634 ТАСС: Наука — Учёные: кислород в атмосфере Земли появился на 800 млн лет раньше, чем считалось ранее]</ref>.

== Алыу ==
=== Шыйығайтылған һауанан ҡыуыу юлы ===
Хәҙерге ваҡытта сәнәғәттә кислородты һауанан алалар.

В настоящее время в промышленности кислород получают из воздуха.
Криоген [[ректификация]] ысулы — бөгөнгө көндә сәнәғәттә төп кислород алыу ысулы.
Шулай уҡ, мембрана технологияһын ҡулланыусы кислород ҡоролмалары ла киң ҡулланыла.

Лабораторияларҙа сәнәғәттә етештерелгән 15 МПа баҫым тултырылған ҡорос баллондар ҡулланыла.

=== Составында кислород булған матдәләрҙе тарҡатыу ===
[[Калий перманганаты]]н KMnO<sub>4</sub> тарҡатып кислород алырға мөмкин:

:: <math>\mathsf{ 2KMnO_4 \rightarrow K_2MnO_4 + MnO_2 + O_2 \uparrow }</math>

[[Марганц оксиды(IV)]] ҡатнашлығында водород пероксидын каталик тарҡатыу реакцияһы ярҙамында кислород алырға мөмкин:

:: <math>\mathsf{ 2H_2O_2 \ \xrightarrow{MnO_2} \ 2H_2O + O_2 \uparrow }</math>

Калий хлораты([[Бертолетов тоҙо]]н) KClO<sub>3</sub> каталик тарҡатыу ысулы менән кислород алырға мөмкин:

:: <math>\mathsf{ 2KClO_3 \rightarrow 2KCl + 3O_2 \uparrow}</math>

[[Терекөмөш оксиды (II)|Терекөмөш оксидын]] тарҡатыу (t = 100&nbsp;°C) кислород синтезлауҙың беренсы ысулы була :

:: <math>\mathsf{ 2HgO \xrightarrow{100^oC}\ 2Hg + O_2 \uparrow }</math>

=== Һыу иретмәләрен электролизлау ===
Һелте, кислота һәм ҡайһы бер тоҙҙарҙың (сульфаттар, һелтеле металдарҙың нитраттары) һыуҙағы шыйығайталған иретмәһенән электролизлау — лабораторияла кислород алыу ысулы.

:: <math>\mathsf{ 2H_2O \xrightarrow{e-}\ 2H_2 + O_2 \uparrow }</math>

=== Углекислый газ һәм перекис ҡушылмалары реакцияһы ===
Һыу аҫты кәмәләрендә һәм орбитала осоусы станцияларҙа ғәҙәттә кислородты кеше һулап сығарған [[углекислый газ]] һәм натрий пероксиды реакцияһында алана.

:: <math>\mathsf{ 2Na_2O_2 + 2CO_2 \rightarrow 2Na_2CO_3 + O_2 \uparrow}</math>

Реакцияға ингән углекислый газ һәм бүленеп сыҡҡан кислород балансын көйләү өсөн килий надпероксидын ҡушалар. Космос караптарында ауырлыын еңеләйтеү өсөн литий пероксидын ҡулланалар.

== Физик үҙенсәлектәре ==
[[Файл:AYool WOA surf O2.png|thumb|left|В мировом океане содержание растворённого O<sub>2</sub> больше в холодной воде, а меньше — в тёплой]]
[[Файл:Liquid oxygen in a beaker 2.jpg|мини|[[Жидкий кислород]]]]

Нормаль шарттарҙа кислород төҫө, тәме һәм еҫе булмаған [[газ]].

1 л кислородтың массаһы 1,429 г. Һауанан әҙ генә ауырыраҡ. [[Һыу]]ҙа   (4,9 мл/100 г  0&nbsp;°C-та, 2,09 мл/100 г  +50&nbsp;°C-та) һәм [[спирт]]та (2,78 мл/100 г  +25&nbsp;°C-та) {{comment|насар эрей|плохо растворяется}}. {{comment|Иретергән|в расплавленном}} көмөштә яҡшы эрей (+961&nbsp;°C-та 1 күләм көмөштә Ag 22 күләм кислород O<sub>2</sub> эрей). Перфторланған углеводородтарҙа ла яҡшы  эрей (20-40 күләм %).

Атомдар араһы — 0,12074 нм. [[парамагнетик]] булып тора, йәғни шайыҡ хәлдә магнитҡа тартыла.

Йылытҡанда газ хәлендәге кислородтың кире атомдарға [[Диссоциация (химия)|диссоциациялана]]:  +2000&nbsp;°C — 0,03 %,  +2600&nbsp;°C — 1 %, +4000&nbsp;°C — 59 %, +6000&nbsp;°C — 99,5 %.

[[Шайыҡ кислород]] (ҡайнау температураһы −182,98&nbsp;°C) —  зәңгәрһыу [[шыйыҡса]].

[[Файл:Phase diagram of oxygen.png|thumb|250px|right|<center>Фаза диаграммаһы O<sub>2</sub></center>]]

Ҡаты хәлдәге кислород (иреү температураһы  −218,35&nbsp;°C) зәңгәр [[кристалл]]дар барлыҡҡа килтерә.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

{{Периодик таблица}}

[[Категория:Химик элементтар]]
[[Категория:Металл булмаған элементтар]]
[[Категория:Аҙыҡ ҡушылмалары]]
[[Категория:Ябай матдәләр]]
[[Категория:Кислород]]
[[Категория:Газдар]]


{{chem-stub}}