Метр битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Единица измерения
 |название    = Метр
 |изображение = Platinum-Iridium meter bar.jpg
 |описание    = 1889 йылдан 1960 йылға тиклем ҡулланылған халыҡ-ара метр эталоны
 |обозначение = м, m
 |величина    = оҙонлоҡ
 |система     = [[СИ]]
 |эталон      = есть
 |nocat       = 1
 }}
'''Метр''' (русса тамғаланышы: '''м'''; халыҡ-ара тамғаланышы: '''m'''; {{lang-grc|μέτρον}} «мера, измеритель») һүҙенән — [[Халыҡ-ара берәмектәр системаһы|(СИ) Халыҡ-ара берәмектәр системаһында]] [[оҙонлоҡ]] [[үлсәү берәмеге]], СИ системаһының ете төп берәмегенең береһе. Шулай уҡ оҙонлоҡ берәмеге булып тора һәм МКС, [[МКС (система единиц измерения)|МКСА]], [[МКС (система единиц измерения)|МКСК]], [[МКС (система единиц измерения)|МКСГ]], [[МСК (система единиц измерения)|МСК]], [[МКСЛ (система единиц измерения)|МКСЛ]], [[МСК (система единиц измерения)|МСС]], [[МКГСС]] һәм [[МТС (система единиц измерения)|МТС]] системаларында төп үлсәү берәмектәре иҫәбенә инә. Бынан тыш, бөтә телгә алынған системаларҙа  метр — [[тирбәлеү ышҡылыуы коэффициенты]], нурланыштың [[тулҡын оҙонлоғо]], [[ирекле юл үтеү оҙонлоғо]], [[оптик юл оҙонлоғо]], [[фокус алыҫлығы]], [[Комптон тулҡын оҙонлоғо]], [[де Бройль тулҡыны оҙонлоғо]] һәм башҡа оҙонлоҡ [[Физик дәүмәлдең үлсәнеше|үлсәнеше]] булған [[Физик дәүмәл|физик дәүмәлдәрҙең]] берәмеге<ref name="Деньгуб">{{книга |автор= Деньгуб В. М., Смирнов В. Г.|заглавие= Единицы величин. Словарь-справочник|ответственный= |ссылка= |место=М. |издательство=Издательство стандартов|год=1990 |том= |страниц=240 |страницы=77—82 |isbn= 5-7050-0118-5|ref= }}</ref>.

== Метрҙың билдәләмәһе ==
Метрҙың [[ваҡыт]] һәм [[яҡтылыҡ тиҙлеге]] терминдарындағы хәҙерге заман билдәләмәһе XVII [[Үлсәмдәр һәм ауырлыҡтар буйынса Генераль конференция]] (ГКМВ) тарафынан [[1983 йыл]]да ҡабул ителә<ref name="Res 1">[http://www.bipm.org/en/CGPM/db/17/1/ Определение метра]{{ref-en}} Резолюция 1 XVII Генеральной конференции по мерам и весам (1983)</ref><ref name="Положение"/><ref name="Положение">{{cite web|url=http://www.fundmetrology.ru/depository/01_npa/pp879.pdf#page=5|title=Положение о единицах величин, допускаемых к применению в Российской Федерации. Основные единицы Международной системы единиц (СИ)|author=|date=|work=Федеральный информационный фонд по обеспечению единства измерений|publisher=[[Росстандарт]]|accessdate=2018-02-28|lang=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170918102920/http://www.fundmetrology.ru/depository/01_npa/pp879.pdf#page=5|archivedate=2017-09-18|deadlink=yes}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170918102920/http://www.fundmetrology.ru/depository/01_npa/pp879.pdf#page=5 |date=2017-09-18 }}</ref>.

{{начало цитаты}}
Метр яҡтылыҡтың [[вакуум]]да <math>\frac{1}{299\,792\,458}</math> секунд эсенде үткән юл оҙонлоғо.{{конец цитаты}}

Был билдәләмәнән СИ системаһында вакуумда [[яҡтылыҡ тиҙлеге]] теүәл {{nobr|299 792 458 м/с}} тигеҙ тип ҡабул ителгәнлеге килеп сыға. Шулай итеп, метрҙың билдәләмәһе, ике быуат элеккеһе кеүек, тағы ла [[секунда|секундҡа]] бәйле, ләкин был юлы [[Фундаменталь физик даимилар|универсаль донъя константаһы]] ярҙамында.

2018—2019 йылдарҙағы СИ системаһын төп берәмектәренең билдәләмәләрен үҙгәртеү метрға йөкмәткеһе күҙлегенән ҡарағанда ҡағылмай, ләкин стилистик фекер йөрөтөүҙән сығып, формаль рәүештә алдағыға тулыһынса эквивалентлы булған яңы билдәләмә ҡабул ителә<ref>{{cite web|title=SI base units|url=https://www.bipm.org/en/measurement-units/#si-base-units|website=BIPM|accessdate=2019-06-22|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181223053741/https://www.bipm.org/en/measurement-units/#si-base-units|archivedate=2018-12-23|deadlink=yes}}</ref>:
{{начало цитаты}}
Метр, тамғаланышы м, СИ системаһында оҙонлоҡ берәмеге булып тора; уның дәүмәле [[вакуум]]да яҡтылыҡ тиҙлегенең м·с<sup>−1</sup> СИ берәмегендә  күрһәтелгәндә һан ҡиммәте теүәл {{число|299792458}} тигеҙ булғанда теркәп билдәләнә, бында секунд цезийҙа <math>\Delta\nu_\text{Cs}</math> күсеү йышлығы аша билдәләнә.
{{конец цитаты}}

== Тапҡырлы һәм өлөш берәмектәр ==
[[Халыҡ-ара үлсәмдәр һәм ауырлыҡтар бюроһы]] (МБМВ) баҫтырып сығарған СИ Брошюраһының ({{lang-fr|Brochure SI}}, {{lang-en|The SI Brochure}}) ғәмәлдәге редакцияһында булған СИ системаһының тулы рәсми тасуирламаһына ярашлы, метрҙың тапҡырлы һәм өлөш берәмектәре стандарт [[СИ приставкалары]] ярҙамында барлыҡҡа киләләр<ref>[http://www.bipm.org/en/publications/brochure/ SI brochure] Официальное описание СИ на сайте Международного бюро мер и весов</ref>. [[Рәсәй Федерацияһы Хөкүмәте]] ҡабул иткән «Рәсәй Федерацияһында ҡулланыуға рөхсәт ителгән дәүмәлдәрҙең берәмектәре тураһында положение» [[Рәсәй|Рәсәй Федерацияһында]] шул уҡ приставкаларҙы ҡулланыуҙы күҙ уңында тота<ref>{{cite web|url=http://www.fundmetrology.ru/depository/01_npa/pp879.pdf#page=16|title=Положение о единицах величин, допускаемых к применению в Российской Федерации. Десятичные множители, приставки и обозначения приставок…|author=|date=|work=Федеральный информационный фонд по обеспечению единства измерений|publisher=[[Росстандарт]]|accessdate=2018-02-28|lang=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170918102920/http://www.fundmetrology.ru/depository/01_npa/pp879.pdf#page=16|archivedate=2017-09-18|deadlink=yes}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170918102920/http://www.fundmetrology.ru/depository/01_npa/pp879.pdf#page=16 |date=2017-09-18 }}</ref>.

{{Тапҡыр һәм өлөш берәмектәр|метр|м|m|3|3|1|15}}

{| class="standard"
|+ Тапҡырлы һәм өлөш берәмектәрҙе ҡулланыу миҫалдары
!Ҡабатлашыусы
![[Физик дәүмәлдәрҙең берәмектәре|Берәмек]]
!Миҫал
|rowspan="9" width="1%"|
!Ҡабатлашыусы
!Берәмек
!Миҫал
|-
! 10<sup>3</sup>
| километр || [[Мәскәү]]ҙә Тверь урамының оҙонлоғо — 1,6 км
!10<sup>−3</sup>
| миллиметр || ваҡ [[бөжәктәр|бөжәктәрҙең]] үлсәме — ~1 мм
|-
! 10<sup>6</sup>
| мегаметр || [[Париж]]дан [[Мадрид]]ҡа тиклем алыҫлыҡ — 1 Мм
! 10<sup>−6</sup>
| микрометр || [[бактериялар|бактерияларҙың]] ғәҙәттәге үлсәме — ~1 мкм
|-
! 10<sup>9</sup>
| гигаметр || [[Ҡояш|Ҡояштың]] диаметры — 1,4 Гм
! 10<sup>−9</sup>
| нанометр || иң ваҡ [[вирус]]тар — ~20 нм
|-
! 10<sup>12</sup>
| тераметр || [[Сатурн]]дың орбитаһының радиусы — 1,5 Тм
! 10<sup>−12</sup>
| пикометр || [[гелий]] атомының радиусы — 32 пм
|-
! 10<sup>15</sup>
| петаметр || [[яҡтылыҡ йылы]] — 9,46 Пм
! 10<sup>−15</sup>
| фемтометр || [[протон]]дың диаметры — 1,75 фм
|-
! 10<sup>18</sup>
| эксаметр || [Альдебаран]]ға тиклем алыҫлыҡ — 0,6 Эм
! 10<sup>−18</sup>
|аттометр || [[Көсһөҙ үҙ-ара тәьҫир итешеү]]ҙең характерлы радиусы — 2 ам<ref>{{ФЭ |автор=[[Окунь, Лев Борисович|Окунь Л. Б.]] |статья=Слабое взаимодействие |ссылка= http://www.femto.com.ua/articles/part_2/3700.html|том=4|с=552—556}}</ref>
|-
! 10<sup>21</sup>
| зеттаметр || [[Ҡош Юлы|Ҡош Юлының]] диаметры — ~1 Зм
! 10<sup>−21</sup>
| зептометр || —
|-
! 10<sup>24</sup>
| иоттаметр || «[[Галактика]]ларҙың бер урындағы ҙур тупланмаһы» радиусы — ~1 Им
!10<sup>−24</sup>
| иоктометр || —
|-
|}

== Башҡа оҙонлоҡ берәмектәре менән нисбәте ==
{| class="wikitable" width="750px"
!colspan="4" width="50%"|СИ системаһына инмәгән берәмек аша күрһәтелгән метрик берәмек 
!colspan="4" width="50%"| СИ системаһына инмәгән, метрик берәмек аша күрһәтелгән берәмек
|-
|style="text-align: right;"|1 метр ||≈ ||style="text-align: center;"|39,37 ||[[дюйм]]
|style="text-align: right;"|1 [[дюйм]]||≡ ||style="text-align: center;"|0,0254 ||метр
|-
|style="text-align: right;"|1 [[сантиметр]] ||≈ ||style="text-align: center;"|0,3937 ||дюйм
|style="text-align: right;"|1 дюйм||≡ ||style="text-align: center;"|2,54 ||сантиметр
|-
|style="text-align: right;"|1 [[миллиметр]] ||≈ ||style="text-align: center;"|0,03937 ||дюйм
|style="text-align: right;"|1 дюйм||≡ ||style="text-align: center;"|25,4 ||миллиметр
|-
|style="text-align: right;"|1 метр ||≡ ||style="text-align: center;"|[[Экспоненциальная запись|1{{e|10}}]]||[[ангстрем]]
|style="text-align: right;"|1 ангстрем||≡ ||style="text-align: center;"|1{{e|−10}} ||метр
|-
|style="text-align: right;"|1 [[нанометр]] ||≡ ||style="text-align: center;"|10||ангстрем
|style="text-align: right;"|1 ангстрем||≡ ||style="text-align: center;"|100 ||пикометр
|}

== Тарих ==
[[Файл:MeterVaugirard.jpg|thumb|1795—1796 йылдарҙа Париж урамдарында урынлаштырылған асыҡ метр эталондарының береһе]]

Европала Бөйөк Карл  империяһы тарҡалған ваҡыттарҙан алып дөйөм стандарт оҙонлоҡ үлсәме булмай: улар бер юрисдикция сиктәрендә стандартландыштырылған булырға мөмкин, ләкин берҙәм үлсәү булмай, һәм һәр төбәк үҙенең үлсәмен булдырған. Оҙонлоҡ үлсәме Оҙонлоҡ үлсәменең налог һалыуҙа ҡулланылыуы ла ниндәйҙер дәрәжәлә быға сәбәпсе була (налог, мәҫәлән, туҡыманың билдәле оҙонлоғонда үлсәнергә мөмкин була), ә һәр урындағы хаким үҙенең налогын индергәнлектән, урында закон менән үҙҙәренең [[Алыҫлыҡ үлсәү берәмеге|үлсәү берәмеге]] булдырыла<ref name="Nelson">{{citation | first = Robert A. | last = Nelson | title = Foundations of the international system of units (SI) | journal = Phys. Teacher | year = 1981 | pages = 596–613 | url = http://plato.if.usp.br/1-2009/fmt0159n/PDFFiles/ThePhysTeacher_FoundationsOfTheSI.pdf | archiveurl = https://web.archive.org/web/20110706162406/http://plato.if.usp.br/1-2009/fmt0159n/PDFFiles/ThePhysTeacher_FoundationsOfTheSI.pdf | archivedate = 2011-07-06 | deadlink = 404 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110706162406/http://plato.if.usp.br/1-2009/fmt0159n/PDFFiles/ThePhysTeacher_FoundationsOfTheSI.pdf |date=2011-07-06 }}.</ref>.

Фән үҫешеү менән [[XVII быуат]]та «универсаль үлсәм» индерергә саҡырыуҙар яңғырай башлай<ref>{{citation | first = John | last = Wilkins | authorlink = John Wilkins | title = An Essay Towards a Real Character, And a Philosophical Language | location = London | publisher = Gillibrand | year = 1668 | url = http://www.metricationmatters.com/docs/WilkinsTranslationLong.pdf}}.</ref>)  Үлсәм власть әһелдәренең ҡарарҙарына түгел, ә ниндәйҙер  тәбиғи күренешкә нигеҙләнгән һәм унарлы булырға тейеш, был бик күп төрлө иҫәпләү системаларын алмаштырыр ине, мәҫәлән, таралған [[Ун икешәрле иҫәпләү системаһы]]н.

=== Метр — маятник оҙонлоғо ===
Уилкинс тирбәлеү [[Тирбәлеү периоды|ярым периоды]] 1 [[секунда|с]] тигеҙ булған [[маятник]] оҙонлоғон оҙонлоҡ берәмеге итеп ҡабул итергә тәҡдим итә. Бындай маятникникты ошонан аҙ ғына алдараҡ [[Гюйгенс, Христиан|Христиан Гюйгенс]] демонстрациялай, һәм маятниктың оҙонлоғо хәҙерге метр оҙонлоғона бик яҡын була (шулай уҡ ул ваҡытта ҡулланылған башҡа оҙонлоҡ берәмектәренә, мәҫәлән, [[ярд]]ҡа). Әммә тиҙҙән асыҡланыуынса, бындай ысул менән үлсәнгән оҙонлоҡ, үлсәнгән урынға бәйле рәүештә төрлөсә була. Француз астрономы [[Рише, Жан|Жан Рише]] [[Көньяҡ Америка]]ға экспедиция ваҡытында (1671—1673) [[Секундлы маятник|секундлы маятниктың]] тирбәлеү периодының Парижда күҙәтелгән менән сағыштырғанда артыуын асыҡлыған. Парижда  тикшерелгән маятник уның күҙәтеү процесында ваҡытта көнөнә 2 минутҡа артта ҡалыуҙы булдырмаҫ өсөн  1,25 [[Һыҙыҡ (оҙонлоҡ берәмеге)|француз һыҙығына]] (~ 2,81 мм) ҡыҫҡартылған. Был [[Гравитация|ауырлыҡ көсөнөң]] экваторға яҡынайған һайын кәмеүенең беренсе тура иҫбатланышы була, һәм был [[Кайенна (ҡала)|Кайенна]] (Француз Гвианаһында) һәм Париж араһында оҙонлоҡтоң 0,3 %-ы тиклем айырма бирә<ref>{{citation | last1 = Poynting | first1 = John Henry | first2 = Joseph John | last2 = Thompson | title = A Textbook of Physics: Properties of Matter | edition = 4th | publisher = Charles Griffin | year = 1907 | location = London | page = 20 | url = https://books.google.com/books?id=TL4KAAAAIAAJ&pg=PA20}}</ref>.

1789 йылдағы [[Бөйөк француз революцияһы|француз революцияһына]] тиклем «универсаль үлсәмде» булдырыу мәсьәләһендә бер ниндәй ҙә алға китеш булмай. Франция  оҙонлоҡ үлсәү  берәмеген таратыу мәсьәләһе менән ҡаңғыра, был өлкәлә реформаның кәрәклеген төрлө сәйәси көстәр яҡлай. [[Талейран-Перигор, Шарль Морис де|Талейран]] секундлы маятник тураһында идеяны яңынан тергеҙә һәм 1790 йылда, оҙонлоҡ эталоны 45° N киңлектә (яҡынса [[Бордо]] һәм [[Гренобль]] араһында) үлсәнәсәк тигән  төҙәтмә менән уны [[Учредителдәр йыйылышы (1789—1791)|Учредителдәр йыйылышына]] тәҡдим итә. Шулай итеп, метр ошондай билдәләмә ала: метр — ул 45° киңлектә тирбәлеү ярымпериоды 1 [[секунда|с]] тигеҙ булған маятник оҙонлоғо (СИ үлсәү системаһында был оҙонлоҡ ''g''/π² · (1 с)<sup>2</sup> ≈ 0,994 м-ға тигеҙ).

Беренсе башлап был билдәләмә нигеҙ итеп ҡабул ителә ([[1790]] йылдың [[8 май]]ы, [[Милли йыйылыш (Франция, тарих)|Француз Милли йыйылышы]]). Ләкин йыйылыштың, шулай уҡ Бөйөк Британияның һәм яңы барлыҡҡа килгән Ҡушма Штаттарҙың яҡлауына ҡарамаҫтан, Талейрандың тәҡдиме барыбер тормошҡа ашырылмай.  Стандарт оҙонлоҡто билдәләү өсөн секундлы маятникты ҡулланыу идеяһы шулай ҙа бөтөнләй үк юҡҡа сыҡмай, һәм бындай стандарт Бөйөк Британияла 1843—1878 йылдар арауығында [[ярд]] оҙонлоғон билдәләү өсөн ҡулланыла<ref name="Larousse">Grand dictionnaire universel du XIXe siècle, Paris: Pierre Larousse, 1866—1877, p. 163—164.</ref><ref group="Комм.">Идея секундного маятника для назначения стандартной длины тем не менее окончательно не умерла, и такой стандарт был использован для определения длины [[ярд]]а в Великобритании в период 1843—1878 годов.</ref>.

=== Метр — Париж меридианының өлөшө ===
[[Файл:Dunkerque Belfort.JPG|thumb|right|200px|[[Беффруа|Башня]], [[Дюнкерк]] — меридиан дуғаһының төньяҡ осо]]
[[Файл:Castell de Montjuic - Fossat entrada - Barcelona (Catalonia).jpg|thumb|200px|[[Монжуик]] ҡәлғәһе — меридиан дуғаһының көньяҡ осо]]
Үлсәү берәмектәре реформаһы мәсьәләһе был [[Француз фәндәр академияһы]] ҡарамағына бирелә, ул инженер һәм математик [[Борда, Жан-Шарль де|Жан-Шарль де Борда]] етәкләгән махсус комиссия ойоштора. Борда унарлы иҫәпләү системаһына күсеү яҡлы ғалим була: ул [[Ҡабатлағыс теодолит]] лимбын камиллаштыра, был урында мөйөштәрҙе үлсәү теүәллеген күпкә яҡшырта, һәм град 100 минутҡа, а минут — 100 секундҡа бүленһен өсөн инструмент градустарҙа түгел, ә [[Град, минута, секунда|градтарҙа]] калибрланыуын теләй ({{frac|100}} четверти круга)<ref>{{citation | title = Jean Charles de Borda | url = http://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/Biographies/Borda.html | publisher = MacTutor | accessdate = 2010-08-13}}.</ref>. Борд өсөн секундлы маятник ысулы  ҡәнәғәтләндермәгән ҡарар була, сөнки ул шул ваҡыттағы секундҡа — унарлы булмаған берәмеккә нигеҙләнгән була, ул индереүгә тәҡдим ителгән [[Унарлы ваҡыт|унарлы ваҡыт]] системаһына  —  бер тәүлектә 10 сәғәт, ә бер сәғәттә 100 минут, ә минутта 100 секунд булған системаға тура килмәй. 

Секундлы маятник ысулы урынына ағзалары араһында [[Лагранж, Жозеф Луи|Жозеф Луи Лагранж]], [[Лаплас, Пьер-Симон|Пьер-Симон Лаплас]], [[Монж, Гаспар|Гаспар Монж]] һәм [[Кондорсе, Мари Жан Антуан Никола|Кондорсе]] булған комиссия, яңы үлсәү берәмеге Париж аша үткән [[меридиан]] буйынса үлсәнгән Төньяҡ полюстан экваторға тиклемге алыҫлыҡтың (Ер әйләнәһенең сиреге) ун миллиондан бер өлөшөнә тигеҙ булырға тейеш тип хәл итә<ref name="Larousse"/>. Был ҡарарҙың, француз геодезистары өсөн еңел инеү мөмкинлеге биреүҙән тыш, мөһим  яҡшы яҡтары була, [[Дюнкерк]]тан Барселонаға тиклем алыҫлыҡтың өлөшө (1000 км самаһы, йәғни дөйөм алыҫлыҡтың ундан бер өлөшө) [[Диңгеҙ кимәле|Диңгеҙ кимәлендә]] урынлашҡан башланғыс һәм аҙаҡҡы нөктәләрҙән һуҙылырға мөмкин, ә тап ошо өлөшө әйләнә сирегенең уртаһында урынлашҡан була, бында төҙөк шар булмаған, ә ялпаҡ [[геоид|Ер формаһы]] тәьҫире иң ҙур була<ref name="Larousse"/>.

[[1791]] йылдың [[30 март]]ындаь метрҙы меридиан оҙонлоғо аша билдәләү тәҡдиме ошолай ҡабул ителә: [[Париж меридианы]]ның ҡырҡ миллиондан бер өлөшө (йәғни Париж [[оҙонлоҡ|оҙонлоғонда]] Ер эллипсоиды өҫтөнән [[төньяҡ полюс]]тан [[экватор]]ға тиклем алыҫлыҡтың ун миллиондан бер өлөшө). Хәҙерге берәмектәрҙә ул <math>\frac{1}{1{,}000\,000\,000\,05}</math> метр. Оҙонлоҡ үлсәү берәмеген Ер меридианына бәйләү идеяһы яңылыҡ булмай: алдараҡ  [[диңгеҙ миле]] һәм [[Льё|лье]] шундай уҡ ысул менән билдәләнгән була.

Яңы билдәләнгән берәмек «ысын һәм һуңғы метр» исеме ала ({{lang-fr|metre vrai et définitif}})<ref name="Деньгуб" />.

1795 йылдың [[7 апрель|7 апрелендә]] [[Милли Конвент]] Францияла метр системаһын индереү тураһында закон ҡабул итә һәм составына [[Кулон, Шарль Огюстен|Ш. О. Кулон]], [[Лагранж, Жозеф Луи|Ж. Л. Лагранж]], [[Лаплас, Пьер-Симон|П.-С. Лаплас]] һәм башҡа ғалимдар ингән  комиссарҙарға, [[оҙонлоҡ]] һәм [[масса]] берәмектәрен эксперименталь билдәләү буйынса эш башҡарырға ҡуша. 1792—1797 йылдарҙа революцион Конвент ҡарары буйынса француз ғалимдары [[Деламбр, Жан-Батист-Жозеф|Деламбр]] (1749—1822) һәм [[Мешен, Пьер|Мешен]] (1744—1804)  6 йыл  эсендә [[Дюнкерк]]тан [[Барселона|Барселонаға]] тиклем 9°40' оҙонлоғонда, бөтә Франция һәм Испанияның өлөшө аша 115 өсмөйөштән сынйыр һуҙып Париж меридианының дуғаһы оҙонлоғон үлсәйҙәр . Һуңынан асыҡланыуынса, [[Ер|Ерҙең]] полюс ҡыҫылыуын дөрөҫ иҫәпкә алмау арҡаһында, эталон 0,2 мм-ға ҡыҫҡараҡ булып сыҡҡан; шулай итеп, меридиан оҙонлоғо тик яҡынса 40 000 км-ға тигеҙ.

Билдәләмәһе 1 дм³ [[һыу|һыуҙың]] массаһына нигеҙләнгән масса берәмеге ([[килограмм]] да шулай уҡ метр билдәләмәһенә бәйләп ҡуйыла.

Метр эталонының беренсе өлгөһө 1795 йылд латундан эшләнә.

1799 йылда [[платина]]нан метр [[эталон]]ы эшләнә, уның оҙонлоғо Париж меридианының ҡырҡ миллиондан бер өлөшөнә тигеҙ була<ref name="brief_history">{{cite web|url=http://www.bipm.org/en/si/history-si/|title=Brief history of the SI|publisher=[[Международное бюро мер и весов|International Bureau of Weights and Measures]]|lang=en|accessdate=2010-07-12|archiveurl=https://www.webcitation.org/616VXDDJQ?url=http://www.bipm.org/en/si/history-si/|archivedate=2011-08-21|deadlink=no}}</ref>.

[[Наполеон Бонапарт|Наполеон]] хакимлыҡ иткән осорҙа метрик система Европаның күп илдәренә тарала. Уны ҡулланыуҙың файҙаһы шул тиклем ҙур була, Наполеон властан киткәс тә метрик берәмектәрҙе ҡабул итеү дауам итә<ref>{{книга |автор=Гевара И., Карлес П. |заглавие=Измерение мира. Календари, меры длины и математика. |место=М. |издательство=Де Агостини |год=2014 |страниц=160 |isbn=978-5-9774-0733-5   |серия=Мир математики: в 45 томах, том 38 |страницы=125—126 }}</ref>:
* 1816 — Бельгия һәм Голландия;
* 1832 — Португалия;
* 1849 — Испания һәм Греция;
* 1870 — Германия;
* 1873 — Австрия;
* 1875 — Швейцария.

XIX быуат аҙағына ҙур илдәрҙән Бөйөк Британияла (һәм уның колонияларында), АҠШ-та, Рәсәйҙә, Ҡытайҙа һәм Ғосман империяһында ғына традицион оҙонлоҡ үлсәме тороп ҡала.

«[[Метрик конвенция]]» тарафынан индерелгән һәм [[1875 йыл]]дың [[20 май]]ында 17 дәүләттең (Рәсәй, Франция, Бөйөк Британия, АҠШ, Германия, Италия һәм башҡалар) Халыҡ-ара дипломатик конференцияһында ҡабул ителгән [[Үлсәмдәрҙең метрик системаһы|метрик система]] оҙонлоҡ берәмеге булған метрға һәм масса берәмеге булған [[килограмм]]ға нигеҙләнгән<ref name="kipstory">{{cite web |url=http://www.kipstory.ru/mera/ |title=Метрическая система мер |work=История измерений |accessdate=2010-07-12 |deadlink=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20111027231633/http://www.kipstory.ru/mera |archivedate=2011-10-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111027231633/http://www.kipstory.ru/mera |date=2011-10-27 }}</ref>.

1889 йылда метрҙың теүәлерәк халыҡ-ара эталоны эшләнә. Был эталон 90 % [[платина]] һәм 10 % [[Иридий|иридий]] иретмәһенән эшләнә<ref>{{Из|Кругосвет|ссылка=http://www.krugosvet.ru/enc/nauka_i_tehnika/himiya/PLATINA.html|заглавие=ПЛАТИНА}}</ref> һәм «X» хәрефе күренешендә арҡыры киҫелеше була. Уның күсермәләре метр стандарт оҙонлоҡ берәмеге сифатында танылған илдәргә һаҡлауға тапшырыла.

==== Метр эталоны күсермәләре ====

№ 27 — АҠШ<ref name=":0">{{Книга|ref=Эллиот|автор=Эллиотт, Л., Уилкокс, У.|заглавие=Физика|ответственный=пер. с англ. под ред. [[Китайгородский, Александр Исаакович|А. И. Китайгородского]]|год=1975|язык=ru|издание=3-е, исправленное|место=Москва|издательство=Наука|страницы=31|страниц=736|isbn=|тираж=200000}}</ref>

№ 28 — СССР<ref name=":0" /> (Рәсәй)

=== Артабанғы үҫеше ===
1960 йылда кешеләр тарафынан эшләнгән предметты метр эталоны сифатында ҡулланыуҙан баш тартырға ҡарар ителә, һәм ошо ваҡыттан алып 1983 йылға тиклем метр 1 650 763,73 һанының [[криптон]] [[изотоп]]ы [[Криптон-86|<sup>86</sup>Kr]] [[вакуум]]да  таратҡан [[спектр]]ҙың ҡыҙғылт һары һыҙығының тулҡын оҙонлоғона (6 056 [[ангстрем|Å]]) ҡабатландығына тигеҙ булған һан кеүек билдәләнә. Яңы билдәләмә ҡабул ителгәндән һуң  метрҙың платина-иридий прототибы [[Международное бюро мер и весов|Оҙонлоҡ һәм ауырлыҡ үлсәмдәренең халыҡ-ара бюроһында]] 1889 йылда билдәләнгән шарттарҙа һаҡланыуын дауам итә. Ләкин хәҙер уның статусы икенсе: прототиптың оҙонлоғо теүәл 1 м-ға тигеҙ тип иҫәпләнеүҙән туҡтай һәм уның ысын ҡиммәте эксперименталь билдәләнергә тейеш. Прототип үҙенең тәүге тәғәйенләнеше буйынса  башҡаса ҡулланылмай.

1970-се йылдар уртаһына [[Яҡтылыҡ тиҙлеге|яҡтылыҡ тиҙлеген]] билдәләүҙә һиҙелерлек алға китешкә өлгәшелә. Әгәр 1926 йылда ул ваҡыттағы [[Майкельсон, Альберт Абрахам|А. Майкельсоном]] башҡарған иң теүәл үлсәүҙең [[ хата]]һы 4000 м/с тәшкил итһә<ref>{{книга |автор=[[Ландсберг, Григорий Самуилович|Ландсберг Г. С.]] |заглавие=Оптика |ответственный= |ссылка=https://archive.org/details/isbn_5922103148|место=М. |издательство= Физматлит |год=2003 |том= |страниц= |страницы=[https://archive.org/details/isbn_5922103148/page/n386 387] |isbn=5-9221-0314-8}}</ref>, 1972 йылда хатаның 1,1 м/с-ҡа тиклем кәмеүе тураһында хәбәр ителә<ref>{{статья |автор=Evenson K. M., Wells J. S., Petersen F. R., Danielson B. L., Day G. W. |заглавие= Speed of Light from Direct Frequency and Wavelength Measurements of the Methane-Stabilized Laser |ссылка=http://link.aps.org/doi/10.1103/PhysRevLett.29.1346|язык=en |издание= Phys. Rev. Lett.|тип= |год=1972 |volume=29 |номер=19 |pages=1346—1349 |doi=10.1103/PhysRevLett.29.1346 |issn=}}</ref>. Табылған һөҙөмтәне төрлө лабораторияларҙа күп тапҡыр тикшергәндән һуң, XV [[Оҙонлоҡтар һәм ауырлыҡтар буйынса Генераль конференция]] 1975 йылда вакуумда яҡтылыҡ тиҙлегенең ҡиммәте сифатында сағыштырма хатаһы 4·10<sup>−9</sup> булған, был 1,2 м/с абсолют хатаға ярашлы, 299 792 458 м/с-ҡа тигеҙ булған дәүмәлде ҡулланырға тәҡдим итә<ref>[http://www.bipm.org/en/CGPM/db/15/2/ Рекомендованное значение скорости света]{{ref-en}} Резолюция 2 XV Генеральной конференции по мерам и весам (1975)</ref>. Һуңынан 1983 йылда оҙонлоҡтар һәм ауырлыҡтар буйынса XVII Генераль конференция тап ошо ҡиммәтте метрҙың яңы билдәләмәһенең нигеҙенә һала<ref name="Res 1"/>.

{| class="wikitable"
|+1795 йылдан алып метрҙың билдәләмәләре<ref >{{книга |автор= |заглавие= Encydopaedia of scientific units, weights, and measures: their SI equivalences and origins |ответственный= |ссылка= http://www.francoiscardarelli.ca/PDF_Files/ESU_Sample_Chapter_Section_1_2.pdf#page=6 |место= |издательство= Springer|год=2004 |volume= |allpages= | pages =5 |isbn=1-85233-682-X}}</ref>
! Нигеҙ
! Дата
! Абсолют хата
! Сағыштырмаса хата
|-
|Париж меридианының сирегенең  {{frac|1|10,000,000}} өлөшө, [[Деламбр, Жан-Батист-Жозеф|Деламбр]] һәм [[Мешен, Пьер|Мешен]] тарафынан башҡарылған үлсәүҙәрҙең һөҙөмтәһе буйынса билдәләнгән
| 1795
| 0,5—0,1 мм
| 10 {{sup|−4}}
|-
| Платинанан беренсе эталон ''Metre des Archives'' 
| 1799
| 0,05—0,01 мм
| 10{{sup|−5}}
|-
| Боҙҙоң иреү температураһында платина-иридий киҫеме (1-се [[Оҙонлоҡ һәм ауырлыҡ буйынса Генераль конференция|ГКМВ]])
| 1889
| 0,2—0,1 [[Микрометр|мкм]]
| 10{{sup|−7}}
|-
| Боҙҙоң иреү температураһында һәм ике ролик тарафынан өҙмәй һаҡланған атмосфера баҫымында тотолған платина-иридий киҫеме (VII ГКМВ)
| 1927
| билдәһеҙ
| билдәһеҙ
|-
| [[криптон]] [[изотоп]]ы [[Криптон-86|<sup>86</sup>Kr]] [[вакуум]]да  таратҡан [[спектр]]ҙың ҡыҙғылт һары һыҙығының тулҡын оҙонлоғо (6 056 [[ангстрем|Å]]) x 1 650 763,73  (XI ГКМВ)
| 1960
| 4 [[Нанометр|нм]]
|  4·10{{sup|−9}}<ref name="Res 1"/>
|-
| Яҡтылыҡтың вакуумда (1/299 792 458) [[секунда|секунд]] эсендә үткән юл оҙонлоғо (XVII ГКМВ)
| 1983
| 0,1 нм
| 10{{sup|−10}}
|}

== Погон метр ==

Погон метр — оҙонлоғо 1 метр булған киҫәккә йәки участкаға ярашлы, оҙон үлсәмле объекттарҙың ([[погонаж]]лы изделие, материал һәм башҡа шулай тип аталыусы) миҡдарын үлсәү өсөн берәмек. Погон метр ғәҙәттәге метрҙан бер нимәһе менән дә айырылмай, был материалдың оҙонлоғон киңлегенә бәйһеҙ рәүештә үлсәүсе берәмек. Погон метрҙарҙа, мәҫәлән, кабель каналдарын, таҡталарҙы, металл табағын, торбаларҙы, плинтустарҙы, тәҙрә тығыҙлағыстарҙы, туҡымаларҙы үлсәргә мөмкин. Туҡымалар өсөн уларҙың майҙанын үлсәү дөрөҫөрәк булыр ине әлбиттә, ләкин әгәр туҡыманың киңлеге билдәле һәм даими тип уйлағанда — «погон метр» төшөнсәһе ҡулланыла (ҡағиҙә булараҡ, туҡыманың киңлеге 1,4 м тәшкил итә, һәм, шул рәүешле, туҡыманың погон метры 1,0×1,4 м киҫәк була). Ҡәтғи әйткәндә, көнкүрештә йышыраҡ тап погон метр төшөнсәһе ҡулланыла, предметтарҙың киңлеге йәки бейеклеге тураһында мәғлүмәт билдәле йәки мөһим түгел тип уйланыла. Погон метр атамаһы махсус әҙәбиәттә  айырып күрһәтелә йәки телмәргә төрлө йәнле төҫ биреү өсөн  ҡулланыла.

Метрологик әҙәбиәт «погон метр» терминын ҡулланмаҫҡа тәҡдим итә. Дөйөм ҡағиҙә ошолай, кәрәк булған осраҡта асыҡлаусы һүҙҙәр үлсәү берәмегенең атамаһына түгел, ә физик дәүмәлдең атамаһына инергә тейеш. Шуға күрә, мәҫәлән, «оҙонлоғо 10 погон м» тип түгел, ә «погон оҙонлоғо 10 м-ға тигеҙ» тип яҙырға кәрәк<ref>{{книга |автор= Деньгуб В. М., Смирнов В. Г.|заглавие= Единицы величин. Словарь-справочник|ответственный= |ссылка= |место=М. |издательство=Издательство стандартов |год=1990 |том= |страниц=240 |страницы=78 |isbn= 5-7050-0118-5|ref= }}</ref>.

== Иҫкәрмәләр ==
;Комментарийҙар
{{примечания|group=Комм.}}

;Сығанаҡтар
{{иҫкәрмәләр|2}}

== Әҙәбиәт ==
{{refbegin|2}}
* {{Anchor|Cardarelli2003}}Cardarelli, Francois (2003). ''Encydopaedia of scientific units, weights, and measures: their SI equivalences and origins'', Springer-Verlag London Limited, ISBN 1-85233-682-X, page 5, table 2.1, data from Giacomo, P., ''Du platine a la lumiere'', Bull. Bur. Nat. Metrologie, 102 (1995) 5-14.
* {{Anchor|Humerfelt2010}}Humerfelt, Sigurd. (26 October 2010).
* {{Anchor|Layer2008}}Layer, H.P. (2008). [http://www.mel.nist.gov/div821/museum/length.htm ''Length—Evolution from Measurement Standard to a Fundamental Constant''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080610151558/http://www.mel.nist.gov/div821/museum/length.htm |date=2008-06-10 }}. Gaithersburg, MD: National Institute of Standards and Technology. Retrieved 18 August 2008.
* {{Anchor|Mohr2007}}Mohr, P., Taylor, B.N., and David B. Newell, D. (13 November 2012). [http://physics.nist.gov/cuu/Constants/codata.pdf ''CODATA Recommended Values of the Fundamental Physical Constants: 2010'']. Gaithersburg, MD: National Institute of Standards and Technology.
* {{Anchor|NIST2003}}National Institute of Standards and Technology. (December 2003). [https://web.archive.org/web/20041111030930/http://physics.nist.gov/cuu/Units/index.html ''The NIST Reference on Constants, Units, and Uncertainty: International System of Units (SI)''] (web site):
* {{Anchor|NIST2011}}National Institute of Standards and Technology. (27 June 2011). ''[http://www.nist.gov/pml/div688/grp50/primary-frequency-standards.cfm NIST-F1 Cesium Fountain Atomic Clock]''. Author.
* {{Anchor|NPL2010}}National Physical Laboratory. (25 March 2010). ''[http://www.npl.co.uk/science-technology/time-frequency/optical-frequency-standards-and-metrology/research/iodine-stabilised-lasers Iodine-Stabilised Lasers]''. Author.
* {{Anchor|Naughtin2008}}Naughtin, Pat. (2008). ''[http://www.metricationmatters.com/docs/Spelling_metre_or_meter.pdf Spelling metre or meter.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190819103240/http://www.metricationmatters.com/docs/Spelling_metre_or_meter.pdf |date=2019-08-19 }}'' Author.
* {{Anchor|taylor2008a}}Taylor, B.N. and Thompson, A. (Eds.). (2008a). [http://physics.nist.gov/Pubs/SP330/sp330.pdf ''The International System of Units (SI)''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160603215953/http://physics.nist.gov/Pubs/SP330/sp330.pdf |date=2016-06-03 }}. United States version of the English text of the eighth edition (2006) of the International Bureau of Weights and Measures publication ''Le Système International d’ Unités (SI)'' (Special Publication 330). Gaithersburg, MD: National Institute of Standards and Technology. Retrieved 18 August 2008.
* {{Anchor|taylor2008b}}Taylor, B.N. and Thompson, A. (2008b). [http://physics.nist.gov/cuu/pdf/sp811.pdf ''Guide for the Use of the International System of Units''] (Special Publication 811). Gaithersburg, MD: National Institute of Standards and Technology. Retrieved 23 August 2008.
* {{Anchor|Tibo2005}}Tibo Qorl. (2005) [http://histoire.du.metre.free.fr/en/ The History of the Meter] (Translated by Sibille Rouzaud). Retrieved 18 August 2008.
* {{Anchor|Zagar1999}}Zagar, B.G. (1999). [https://books.google.com/books?id=VXQdq0B3tnUC&pg=PT164#PPT160,M1 Laser interferometer displacement sensors] in J.G. Webster (ed.). ''The Measurement, Instrumentation, and Sensors Handbook.'' CRC Press. isbn=0-8493-8347-1.
* {{Anchor|История метра}}Белобров В. А. (2019). [https://www.academia.edu/40944287/История_метра_короткая_версия_доклада_ ''История метра (короткая версия)''], [https://www.academia.edu/40950845/История_метра_полная_версия_доклада_ ''История метра (полная версия)'']
{{refend}}

[[Категория:Үлсәү берәмектәре]]
[[Категория:СИ]]
[[Категория:Метрология]]