Насир әд-Дин Туси битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Ук}}
'''Насир әд-Дин Әбү Джафар Мөхәммәт ибн Мөхәммәт Туси''' (перс. محمد بن محمد بن الحسن الطوسی, {{ТыуыуУрыны|Тус}}, [[18 февраль|18 февралдә]] 1201 — {{ВафатБулыуУрыны|Марага|в Мараге|Марага (Иран)}}, [[26 июнь]] 1274) — XIII быуатта [[Иран|фарсы]]<ref>«Tusi, Nasir al-Din al» [http://www.britannica.com/EBchecked/topic/610583/Nasir-al-Din-al-Tusi Encyclopædia Britannica]. 2007. Encyclopædia Britannica Online. 27 Dec. 2007 <http://www.britannica.com/eb/article-9073899>.</ref><ref>''Seyyed H. Badakhchani.'' Contemplation and Action: The Spiritual Autobiography of a Muslim Scholar: Nasir al-Din Tusi (In Association With the Institute of Ismaili Studies. I. B. Tauris (December 3, 1999). ISBN 1-86064-523-2. Стр.1: «''„Nasir al-Din Abu Ja`far Muhammad b. Muhammad b. Hasan al-Tusi:, the renowned Persian astronomer, philosopher and theologia“''»</ref><ref>''Arthur Goldschmidt, Lawrence Davidson.'' «A Concise History of the Middle East», Westview Press, 2005. Eighth edition, pg 136</ref><ref>''Rodney Collomb.'' «The rise and fall of the Arab Empire and the founding of Western pre-eminence», Published by Spellmount, 2006. pg 127: "..Nasr ed-Din Tusi, the Persian, Khorasani, former chief scholar and scientist of "</ref><ref>''Nanne Pieter George Joosse, Bar Hebraeus. «A Syriac encyclopaedia of Aristotelian philosophy: Barhebraeus (13th c.), Butyrum sapientiae, books of ethics, economy, and politics : a critical edition, with introduction, translation, commentary, and glossaries», Published by Brill, 2004. excerpt: " the famous Persian scholar Naslr al-Dln al-Tusi "''</ref><ref name="Khaldun">''James Winston Morris.'' «An Arab Machiavelli? Rhetoric, Philosophy and Politics in Ibn Khaldun’s Critique of Sufism», Harvard Middle Eastern and Islamic Review 8 (2009), pp 242—291. excerpt from page 286 (footnote 39): «Ibn Khaldun’s own personal opinion is no doubt summarized in his pointed remark (Q 3: 274) that Tusi was better than any other later Iranian scholar». Original Arabic: Muqaddimat Ibn Khaldūn : dirāsah usūlīyah tārīkhīyah / li-Aḥmad Ṣubḥī Manṣūr-al-Qāhirah : Markaz Ibn Khaldūn : Dār al-Amīn, 1998. ISBN 977-19-6070-9. <br><br>
Excerpt from Ibn Khaldun is found in the section: <br><br>
الفصل الثالث و الأربعون: في أن حملة العلم في الإسلام أكثرهم العجم
(On how the majority who carried knowledge forward in Islam were Persians) <br><br>
In this section, see the sentence sentence where he mentions Tusi as more knowledgeable than other later Persian ('Ajam) scholars:
{{Oq|ar|. و أما غيره من العجم فلم نر لهم من بعد الإمام ابن الخطيب و نصير الدين الطوسي كلاما يعول على نهايته في الإصابة. فاعتير ذلك و تأمله تر عجبا في أحوال الخليقة. و الله يخلق ما بشاء لا شريك له الملك و له الحمد و هو على كل شيء قدير و حسبنا الله و نعم الوكيل و الحمد لله.}}</ref><ref>''Seyyed H. Badakhchani.'' Contemplation and Action: The Spiritual Autobiography of a Muslim Scholar: Nasir al-Din Tusi (In Association With the Institute of Ismaili Studies. I. B. Tauris (December 3, 1999). ISBN 1-86064-523-2. page.1: "«Nasir al-Din Abu Ja`far Muhammad b. Muhammad b. Hasan al-Tusi:, the renowned Persian astronomer, philosopher and theologian»</ref> {{Математик|средневекового Востока|XIII века}}, механигы һәм {{Астроном|средневекового Востока|XIII века}}ы{{Sfn|Боголюбов|1983}}, Камал әд-Дин ибн Юныстың уҡыусыһы, төрлө яҡлы ғалим, [[Фәлсәфә|философия]], [[география]], [[музыка]], оптика, [[медицина]], минералогия буйынса әҫәрҙәр авторы. Грек фәндәре белгесе, [[Евклид]], [[Архимед]], Автолик, Феодосий, Менелая, Аполлоний, Аристарх, Гипсикл, [[Клавдий Птолемей|Птолемей]] хеҙмәттәрен аңлатма биргән.

Насыр әд-дин ат-Тусиҙың 150-гә яҡын трактаты һәм хаттары булыуы билдәле, шуларҙың егерме бише [[Фарсы теле|фарсы]] телендә, ә ҡалғандары — [[Ғәрәп теле|ғәрәп]] телендә яҙылған. Хатта геомантия буйынса трактаты бар, уларҙы Туси, ғәрәп, фарсы һәм [[Төрки телдәр|төрки]] телдәрен яҡшы белеүен күрһәтеү маҡсатында, ошо өс телдә яҙа. Тусиҙың [[Грек теле|грек]]<ref>{{Китап|автор=Seyyed Hossein Nasr|заглавие=The Islamic Intellectual Tradition in Persia|ответственный=Edited by Mehdi Amin Razavi|издательство=Psychology Press|год=1996|страниц=375|страницы=208|isbn=0700703144|ref=}}</ref> телен дә белеүе билдәләнә.

== Биографияһы ==
Насир әд-Дин Туси Ирандың төньяҡ-көнсығышында 1201 йылда [[Хөрәсән]] өлкәһенең Тус ҡалаһында тыуа{{Sfn|Боголюбов|1983}}. Бик йәшләй генә шунда уҡ уҡый башлай, [[Ҡөрьән]]де, [[хәҙис]]тәр, [[Шиғыйҙар|шиғый]] юриспруденцияһын, логика, философия, математика, медицинаны һәм астрономияны өйрәнә<ref name="Dabashi">''Dabashi, Hamid.'' «Khwajah Nasir al-Din al-Tusi: The philosopher/vizier and the intellectual climate of his times». Routledge History of World Philosophies. Vol I. History of Islamic Philosophy. Seyyed Hossein Nasr and Oliver Leaman (eds.) London: Routledge. 1996. — P. 529/</ref>. Һуңғараҡ Мосулда булып Камал әд-Дин ибн Юныста математика һәм астрономия буйынса уҡыуын дауам итә .

Тәүге осорҙа әт-Тусиҙың эшмәкәрлеге Куһистан менән бәйле була, унда уға [[Хәлифә|хәлиф]] идараһы башлығы ярҙам итә. Аҙаҡ уға ярҙам килмәй башлай һәм 1235 йылдан исмәғилсе-низараттар дәүләте башлығы резиденцияһы Аламут ҡәлғәһендә йәшәй. Әт-Туси монголдар яҡлы партияға етәкселек итә һәм 1256 йылда Аламутты [[Монгол империяһы|монголдарға]] тапшырыуҙа ҡатнаша. Һуңынан [[илхан]] булған Хүләгү рәхмәт йөҙөнән әт-Тусиҙы бүләктәр менән күмә һәм үҙенең һарайы астрологы итеп тәғәйенләй. 1258 йылда әт-Туси Хүләгүның Бағдадҡа яһаған хәрби походында ҡатнаша һәм хәлиф менән баш һалыу тураһында һөйләшеүҙәр алып бара. Күп йылдар дауамында әт-Туси Хүләгүның финанс мәсьәләләре буйынса кәңәшсеһе була; илхан вариҫтарының береһе тормошҡа ашырған һалым реформаһы проекттарын да ул төҙөй.

== Фәнни эшмәкәрлеге ==

=== Математика ===
Тусиҙың математика буйынса хеҙмәттәре араһында «дүрт яклылыҡ тураһында трактат» (башҡа тәржемәһе — «дүрт ҡырлылыҡ тураһында трактат»). Трактат әт-Туси Аламутта йәшәгән сағында ғәрәпсә, Марағала (1260) бер аҙ ҡыҫҡартылып яҙыла. Әт-Туси [[әл-Бируни]]ҙың «Астрономия фәне китабын…» был тема буйынса унан ал эшләгән ғилми хеҙмәт тип таный. Ғилми трактатта ас-Саларҙың ошо уҡ һорауы буйынса трактаты ла тәнҡитләп иҫкә алына. Әт-Тусиҙың ғилми хеҙмәте Региомонтанға (1436—1476) артабан ғилми эшмәкәрлек алып барыу өсөн нигеҙ булып тора, сөнки [[тригонометрия]] тарихында яңы этаптың башланыуы тап Региомонтан исеме менән бәйле.

Әт-Тусиҙың трактаты биш китаптан тора. Беренсе китапта составлы мөнәсәбәттәр теорияһы яҙылған. Сабит ибн Корраның һәм [[Ғүмәр Хәйәм|Ғүмәр Хәйямдың]] идеяларын үҫтерә барып, Әт-Туси рациональ һәм иррациональ һандар төшөнсәһен индерә. Икенсе китапта Менелай теоремаһының дурт яҡлылыҡты иҫбат итеү юлдарын күрһәтә. Өсөнсө китабында, [[Тригонометрик функциялар|синус]] һәм [[Тригонометрик функциялар|косинус]] төшөнсәләрен индереп, яҫы тригонометрияның бер нисә теоремаһын иҫбатлай, шулай уҡ синустар теоремаһын иҫбатлап күрһәтә. Дүртенсе китап Менелай теоремаһының төрлө осраҡтары тураһында һөйләнелә. Бишенсе китапта, тангенстар һәм синустар теоремалары ярҙамында сферик тригонометрия мәсьәләләрен сисеү ысулдары тикшерелә. Бишенсе китаптың һуңғы бүлегендә сферик өсмөйөштәр мәсьәләләрен сисеү ҡағиҙәләре тәҡдим ителә, шулай уҡ поляр өсмөйөш төшөнсәһе индерелә.

Ғәмәлдә әт-Тусиҙың ғилми ҡаҙаныштары ярҙамында [[тригонометрия]], астрономиянан айырылып, айырым фән булып ҡала{{Sfn|Боголюбов|1983}}.

Әт-Туси [[Евклидтың параллеллек аксиомаһы|параллель һыҙыҡтар тураһындағы тәғлимәт]] буйынса ла бер нисә хеҙмәт яҙа. Беренсенән, был теория әт-Тусиҙың «Евклид иншалары» тигән хеҙмәтенә тикшерелә. Әт-Тусиҙың "Параллель һыҙыҡтар буйынса шикте бөтөрөүсе трактат"ында унан алда параллель һыҙыҡтар буйынса Ибн әл-Хайсам, [[Ғүмәр Хәйәм|Ғүмәр Хәйям]] һәм Әл-Джаухари тарафынан тәҡдим ителгән теориялар тәнҡитләнә.

Әт-Туси, [[Архимед]]ҡа эйәреп, үҙенең хеҙмәттәрендә шар һәм түңәрәк цилиндр һәм конус кеүек фигураларҙы билдәләгәндә хәрәкәт ҡуллана.

Әт-Туси шулай уҡ [[Архимед]]тың «Шар һәм цилиндр тураһында»ғы хеҙмәтенә аңлатма бирә.

Әт-Тусиҙың леммаһын аш-Ширази, Ибн аш-Шатир һәм башҡа ғалимдар, шулай уҡ [[Николай Коперник|Коперник]] та ҡуллана .

«Таҡта һәм туҙан ярҙамы менән арифметика буйынса йыйынтыҡ» (1265) тигән хеҙмәтендә әт-Туси <math>\sqrt[6]{2441400626}</math>миҫалында теләһә ниндәй дәрәжәләге тамырҙы сығарыу ысулын ентекле тасуирлап яҙа.

Механикала Насир әд-дин әт-Тусиҙың ғилми ҡаҙаныштары иң тәүҙә кинематикаға ҡарай. Әт-Туси механиканың был бүлегенә индергән төп ҡаҙанышы: '''Туси леммаһы''' тип аталған теоремаһы{{Sfn|Рожанская|1976}}.

=== Механика ===
[[Файл:Tusi_couple.jpg|справа|мини|250x250пкс|«Пара Туси»: Vat. 319 ms Arabic]]
[[Файл:Tusi-couple.gif|справа|мини|250x250пкс|Туси леммаһының хәҙерге моделе. Әммә Европа ғалимдары өсөн әт-Туси теоремаһы тик XVI быуатта ғына Николай Коперник тарафынан асыла..]]
Насир әд-Дин әт-Тусиҙың механикалағы ғилми ҡаҙаныштары иң тәүге сиратта кинематикаға бәйле. Механиканың был бүлегенә әт-Туси үҙенең '''Туси леммаһы''' тип аталған эше менән инеп ҡала{{Sfn|Рожанская|1976|с=268}}.

Әт-Тусиҙың леммаһы аш-Ширази, Ибн аш-Шатир һ. б., ә һуңынан [[Николай Коперник|Коперник]] кеүек ғиалимдар тарафынан ҡулланыла

=== Астрономия ===
1259 йылда әт-Туси [[Тәбриз|Тебриз (Ереван)]] эргәһендә ул ваҡытта донъялағы иң ҙур Марагин обсерваторияһына{{Sfn|Боголюбов|1983|с=341}} нигеҙ һала. Әт-Туси [[Хүләгү|Хуләгү]] алдына обсерватория төҙөү тураһындағы мәсьәләне ҡуйғас, Хуләгү, был сығымдарҙы үтә ҙур булыуына һылтанып, баш тартырға ниәтләй. Шул саҡта әт-Туси төнөн тау түбәһенән еҙ тасты шыуҙырып төшөрөп ебәрергә тәҡдим итә. Тас, әлбиттә, даһыр-доһор итеп, шау-шыу менән аҫҡа төшә, хатта ғәскәрҙә паника тыуа. Бына шул саҡ әт-Туси: «Беҙ был ғауғаның сәбәбен беләбеҙ, ә башҡалар белмәй, шуға ла улар тулҡынлана. Әгәр беҙ күктәге күренештәрҙең сәбәптәрен белһәк, ерҙә тыныс йәшәйәсәкбеҙ», — тип аңлата. Ошо һүҙҙәрҙән һуң Хуләгү әт-Тусиға обсерватория төҙөүгә 20 мең динар бирергә ҡуша. Әт-Туси үтенесе буйынса Хуләгү үҙҙәренең ғәскәренә әсир булып төшкән бер ғалимды ла үлтермәйенсә, Марагуға килтерергә ҡуша. Бынан тыш монгол яугирҙәре һуғыштар барышында ҡулдарына килеп эләккән ғилми ҡулъяҙмаларҙы һәм астрономия приборҙарын да Марагулағы обсерватерияға килтереп тапшырыр була.

Марагу астрономдары 1259 йылдан 1271 йылға тиклем, йәғни 12 йыл эсендә, «Ильхан таблицаларын» («Зидж Ильхани») төҙөй. Был зиждә Ҡояш һәм планеталар торошон иҫәпләп сығарыу өсөн таблицалар бирелә, йәғни йондоҙҙар каталогы барлыҡҡа килә. Бынан тыш 1' интервалы менән тәүге синустар һәм тангенстарҙың алты урынлы таблицалары ла төҙөлә. Йондоҙҙарҙы күҙәтеү нигеҙендә әт-Туси көн менән төндөң тигеҙләнеш дәүмәлен дә (51,4") аныҡ иҫәпләп сығара.

=== Башҡа ғилми эштәре ===
Әт-туси — фәндең башҡа өлкәләрендәге байтаҡ трактаттар авторы. Физикаға ҡағылышлы "Евклид "Оптик"аһын эшкәртеү", «Йәйғор тураһында», «Эҫе һәм һыуыҡ тураһында»ғы трактаттары билдәле. Минерология буйынска [[Әл-Бируни]] һәм башҡа ғалимдар хеҙмәттәренә нигеҙләнгән хеҙмәттәре лә бар.. Әт-Туси медицина буйынса [[Әбүғәлисина|Ибн Синаның]] "Ҡанундар"ына аңлатма ла яҙған. Трактаттар серияһы логикаға, философия һәм этикаға арнала. Ул шулай уҡ дингә, финанстарға ҡағылышлы трактаттар ҙа яҙған.

[[Биология]]ла әт-Туси беренселәрҙән булып эволюция идеяларын әйтә. Уның тәғлимәтенә ярашлы, донъяла тәүҙә бары тик башланғыс элемент ҡына булған. Артабан уларҙан минералдар, үҫемлектәр, хайуандар һәм кешеләрбарлыҡҡа килгән.

== Хәтер ==

'''Насир әд-Дин әт-Туси исеме менән атала:'''

* [[Баҡы]] урамы;
* Әзербайжан дәүләт педагогия университеты;
* 1935 йылда Халыҡ-ара астрономия союзы исеме бирелгән Насир әд-Дин әт-Тусиҙың исеме менән Айҙың күренгән яғындағы кратерҙы атай.
* [[1981 йыл]]да [[Шәмәхә астрофизика обсерваторияһы|Шемаха астрофизик обсерваторияһына]] Мөхәммәт Насирәддин Тусиҙың исеме бирелә;
* [[Баҡы]] ҡалаһынның Зердаби урамында Насирәддин Туси исемендәге клиника урынлашҡан;
* 1989 йылда[[Тәһран|Таһранда]] Технология университетына Хужа Насир әд-Дин Туси исеме бирелә.
* 1981 йылда Әзербайжан рәссамы Наджафгулу Исмаилов Насир әд-Дин Тусиҙың портретын яҙа.

== Филателияла ==
<gallery widths="180" heights="180">
Nasir al-Din Tusi.jpg|<small>[[Иран]]да сыҡҡан почта маркаһы, 1956 йыл</small>
Stamps of Azerbaijan, 2001-593s.jpg|<small>[[Азербайджан|Әзербайжандың]]Насреддин Тусиҙың тыуыуына 800 йыл тулыуға арналған Почта блогы. 2001 йыл</small>
Nasraddin Tusi Azerbaijan 2009.jpg|<small>[[Азербайджан|Әзербайжандың]] [[Почтовая марка|Почта маркаһы]], 2009 йыл</small>
</gallery>

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр|3}}

== Әҙәбиәт ==
== Әт-Тусиҙың ғилми эштәре ===

* Туси Насирэддин. ''Трактат о полном четырёхстороннике.'' Баку, Изд. АН АзССР, 1952.
* Ат-Туси Насир ад-Дин. Трактат, исцеляющий сомнение по поводу параллельных линий. Прим. Б. А. Розенфельда и А. П. Юшкевича. ''Историко-математические исследования'', 13, 1960, с. 483—532.
* Ат-Туси Насир ад-Дин. Сборник по арифметике с помощью доски и пыли. ''Историко-математические исследования'', 15, 1963, с. 431—444.
* Ат-Туси Насир ад-Дин. Трактат о государственных финансах. Пер. С. Хатиби. [https://web.archive.org/web/20080331094305/http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Persien/XIV/1300-1320/Tusi/1.htm  ''Персидские документальные источники по социально-экономической истории Хорасана XIII—XIV вв.''] {{недоступная ссылка|число=11|месяц=05|год=2013}} Ашхабад: Ылым, 1986.
* [http://naturalhistory.narod.ru/Hronolog/IAI/IAI_8/Iai_8_Ogl.htm Звездный каталог ал-Бируни с приложением каталогов Хайама и ат-Туси.] // Историко-астрономические исследования. Вып. VIII. 1962. С.83-192.

=== Уның тураһында ===

* {{книга|автор=Алекперли Ф.&nbsp;|заглавие=Эволюционные взгляды Насиреддина Туси|место=Баку|издательство=Орнак|год=2000|ref=Алекперли|ссылка=http://www.alakbarli.aamh.az/index.files/28.htm}}
* Бабаев А.А. [http://www.mathnet.ru/php/seminars.phtml?option_lang=rus&presentid=11406 Насиреддин Туси (1201–1274)] Семинар по истории математики, 4 июня 2015 года 18:00, г. Санкт-Петербург, ПОМИ, Фонтанка 27, аудитория 106.
* {{книга|автор=Боголюбов А. Н.&nbsp;|заглавие=Математики. Механики. Биографический справочник|место=Киев|издательство=Наукова думка|год=1983|страниц=639|ref=Боголюбов}}
* {{статья|автор=Гасанова Х. Э.&nbsp;|заглавие=Этические взгляды Насиреддина Туси|издание=Вопросы гуманитарных наук|год=2009|номер=2|страницы=94—97|ref=Гасанова}}
* {{книга|автор=Диноршоев М.&nbsp;|заглавие=Философия Насиреддина Туси|место=Душанбе|год=1987|ref=Диноршоев}}
* {{книга|автор=Идибеков Н.&nbsp;|заглавие=Этика Насириддина Туси в свете его теории свободы воли|место=Душанбе|год=1987|ref=Идибеков}}
* {{статья|автор=Касмуханов Ф. А.&nbsp;|заглавие=Теория непрерывных величин и учение о числе в работах Мухаммеда Насирэддина Туси|издание=Труды Ин-та истории естествознания и техники|год=1954|выпуск=1|ref=Касмуханов}}
* {{книга |автор=Колчинский И.Г., Корсунь А.А., Родригес М.Г |заглавие=Астрономы: Биографический справочник. — 2-е изд., перераб. и доп |ответственный= |ссылка= |место=Киев |издательство=Наукова думка |год=1986 |том= |страниц=512 |страницы= |isbn= |ref=Колчинский, Корсунь, Родригес}}
* {{книга|автор=Крамар Ф. Д.&nbsp;|заглавие=Об исследованиях Омара Хайяма и Насирэддина Туси по теории параллельных линий|место=Алма-Ата|год=1964|ref=Крамар}}
* {{статья|автор=Кубесов А.&nbsp;|заглавие=Инфинитезимальные методы Насирэддина Туси|издание=Изв. АН АзербССР|год=1963|номер=4|ref=Кубесов}}
* {{статья|автор=Кубесов А.&nbsp;|заглавие=Комментарии Насир ад-Дина ат-Туси к сочинению Архимеда «О шаре и цилиндре»|издание=Вестник АН КазССР|год=1963|номер=6|ref=Кубесов}}
* {{статья|автор=Лютер И. О.&nbsp;|заглавие=Проблема несоизмеримости окружности и диаметра круга в контексте учения Аристотеля: сочинения ат-Туси и аш-Ширази|издание=Историко-математические исследования|год=2002|выпуск 7 (42)|страницы=243—261|ref=Лютер}}
* {{книга|автор=Мамедбейли Г. Д.&nbsp;|заглавие=Мухаммед Насирэддин Туси о теории параллельных и теории отношений|место=Баку|год=1959|ref=Мамедбейли}}
* {{книга|автор=Мамедбейли Г. Д.&nbsp;|заглавие=Основатель Марагинской обсерватории Насирэддин Туси|место=Баку|год=1961|ref=Мамедбейли}}
* {{книга|автор=Матвиевская Г. П.&nbsp;|заглавие=Учение о числе на средневековом Ближнем и Среднем Востоке|место=Ташкент|издательство=Фан|год=1967|ref=Матвиевская}}
* {{книга|автор=Матвиевская Г. П.&nbsp;|заглавие=Очерки истории тригонометрии|место=Ташкент|издательство=Фан|год=1990|ref=Матвиевская}}
* {{книга|автор=Мусульманкулов Р.&nbsp;|заглавие=Литературно-эстетические взгляды Насириддина Туси // Актуальные проблемы философской и общественной мысли зарубежного Востока|место=Душанбе|год=1983|страницы=130—138|ref=Мусульманкулов}}
* {{книга|автор=Рзаев А. К.&nbsp;|заглавие=Насиреддин Туси. Политико-правовые воззрения|место=Баку|издательство=Элм|год=1983|ref=Рзаев}}
* {{книга|автор=[[Рожанская, Мариам Михайловна|Рожанская М. М.]]&nbsp;|заглавие=Механика на средневековом Востоке|место=М.|издательство=Наука|год=1976|страниц=324|ref=Рожанская}}
* {{книга|автор=Рожанская М. М., Матвиевская Г. П., Лютер И. О.&nbsp;|заглавие=Насир ад-Дин ат-Туси и его труды по математике и астрономии в библиотеках Санкт-Петербурга, Казани, Ташкента и Душанбе|место=М.|издательство=Восточная литература|год=1999|ref=Рожанская, Матвиевская, Лютер}}
* {{статья|автор=Розенфельд Б. А.&nbsp;|заглавие=О математических работах Насир-эддина Туси|издание=Историко-математические исследования|год=1951|выпуск=4|страницы=489—512|ref=Розенфельд}}
* {{книга|автор=Розенфельд Б. А., Юшкевич А. П.&nbsp;|заглавие=Теория параллельных линий на средневековом Востоке|место=М.|издательство=Наука|год=1983|ref=Розенфельд, Юшкевич}}
* {{статья|автор=Розенфельд Б. А.&nbsp;|заглавие=Астрономия стран Ислама|издание=Историко-математические исследования|год=1984|выпуск=17|страницы=67—122|ref=Розенфельд|ссылка=http://naturalhistory.narod.ru/Hronolog/IAI/IAI_17/Iai_Ogl.htm}}
* {{книга|автор=Шмидт А. Э.&nbsp;|заглавие=Насирэддин Туси по вопросу о свободе воли|место=Спб.|год=1913|ref=Шмидт}}
* ''Di Bono M.'' Copernicus, Amico, Fracastoro and Tusi’s device: Observations on the use and transmission of a model // ''Journal for the History of Astronomy'', '''26''', 1995. — P. 133—154.
* ''Kanas N.'' From Ptolemy to the Renaissance: How classical astronomy survived the Dark Ages // ''Sky & Telescope'', '''105''', 2003. — P. 50—58.
* ''Kennedy E. S.'' Late Medieval planetary theory // ''Isis'', '''57''', 1966. — P. 365—378.
* ''Kren C.'' The rolling device of Nasir al-Din al-Tusi in the «De spera» of Nicole Oresme // ''Isis'', '''62''', 1971. — P. 490—498.
* ''Zeller M. C.'' The Development of Trigonometry from Regiomontanus to Pitiscus. — Edwards brothers, 1946.

== Һылтанмалар ==
* Saliba G. Ţusi, Nașir-al-Din (неопр.). Encyclopædia Iranica (20 июля 2009). Дата обращения: 5 апреля 2011. Архивировано 21 марта 2012 года.

=== Төрлө анимация «Туси парҙары» ===
* [http://people.scs.fsu.edu/~dduke/models.htm By Planetary Animations Ancient Duke Dennis Model (ҡара. For the equant replacing Arabic models)]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120806210630/http://people.sc.fsu.edu/~dduke/models.htm |date=2012-08-06 }}
* [http://galileoandeinstein.physics.virginia.edu/lectures/TusiCouple/TusiCouple.html The Couple Tusi]
* [https://mathworld.wolfram.com/TusiCouple.html Couple Tusi (from Wolfram mathworld)]
* [https://web.archive.org/web/20081226082113/http://blog.lib.umn.edu/saintx/eremite/2006/12/04_reappraising_the_infinite_a.html The Couple Unmasking Tusi, Croix Alexander by Появились] {{недоступная ссылка|число=11|месяц=05|год=2013}}

[[Категория:Почта маркаларында шәхестәр]]
[[Категория:Натурфилософтар]]
[[Категория:Ислам философтары]]
[[Категория:26 июндә вафат булғандар]]
[[Категория:1274 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:Бағдадта вафат булғандар]]
[[Категория:Википедия:Викимәғлүмәттә сығанағы булған мәҡәләләр]]
[[Категория:18 февралдә тыуғандар]]