Натрий карбонаты битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Вещество
| картинка = Sodium carbonate.svg
| картинка3D = Sodium-carbonate-xtal-3D-SF-C.png
| изображение = Uhličitan sodný.JPG
| хим. имя = Карбонат натрия
| традиционные названия = кальцийланған сода, углекислый натрий; декагидрат — кер йыуыу содаһы
| хим. формула = {{химическая формула|Na|2|C|1|O|3|sort=no}}
| молярная масса = 105,99
| темп. плавления = 854
| темп. разложения = 1000
| тройная точка = 
| критическая точка = 
| плотность = 2,53
| CAS = 497-19-8
| EINECS = 207-838-8
| SMILES = 
| растворимость1 = 21,8
| вещество1 = воде при 20&nbsp;°C
| конст. диссоц. кислоты = 10,33
| конст. диссоц. основания = 2,67
| теплоёмкость = 
| энтальпия образования = -1130,7
| теплота парообразования = 
| ЛД50 = 4 г/кг (крысы, орально)
| СГС = {{СГС|Восклицательный знак}}
| NFPA 704 = {{NFPA 704
  | опасность для здоровья = 1
  | огнеопасность          = 0
  | реакционоспособность   = 0
  }}
}}

{{не путать|Гидрокарбонат натрия|гидрокарбонат натрийҙы (аш содаһы)}}
{{не путать|Гидроксид натрия|гидроксид натрий (каустик сода)}}
'''Натрий карбонаты''' (кальцийланған сода) — органик булмаған берләшмә, күмер кислотаһының натрий тоҙо, химик формулаһы — {{химическая формула|Na|2|C|1|O|3|sort=no}} Төҫһөҙ кристалдар йәки һыуҙа яҡшы эреүсән аҡ онтаҡ,
Кальцийлаған сода — гигроскопик продукт, һауала һыу парын һәм углекислотаны әсе тоҙ барлыҡҡа килтереп йота Натрий гидрокарбонаты, асыҡ һауала һаҡлағанда күҙәтелә<ref name="chemikal">{{Мәҡәлә|заглавие=Рынок кальцинированной соды: состояние и прогнозы|издание=The Chemical Journal|автор=Михаил Коломиец, Любовь Михайлова|ссылка=https://tcj.ru/wp-content/uploads/2013/12/2005_10-11_28-32.pdf|язык=ru|тип=журнал|год=2005|страницы=28—32|archivedate=2022-01-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220123195440/https://tcj.ru/wp-content/uploads/2013/12/2005_10-11_28-32.pdf}}</ref>.
А маркалы (гранула рәүешендә), Б маркалы (онтаҡ рәүешендә) һәм нефелин мәғдәненән (ГОСТ 10689-75) сода сығарыла<ref name="chemikal" />.

Сәнәғәттә башлыса Сольве ысулы менән натрий хлоридынан алына. Быяла эшләүҙә, бокситтан алюмин алыу процесында һәм нефтте таҙартыуҙа файҙаланыла, йыуыу сараларын етештереүҙә ҡулланыла.

== Үҙсәнлектәре ==
Төҫһөҙ кристалдар йәки аҡ онтаҡ формаһына эйә. Бер нисә төрлө модификацияла бар: моноклин кристалл рәшәткәле α модификацияһы 350 °C тиклем температурала барлыҡҡа килә, артабан, был температуранан юғарыраҡ һәм 479 °C тиклем йылытҡанда, β модификацияһына күсә, ул шулай уҡ моноклин кристалл рәшәткәһенә эйә. Натрий карбонаты моногидраты Моос шкалаһы буйынса ҡатылыҡ 1,3 тәшкил итә<ref name="pphoic">{{Cite book|first=Patnaik|page=861}}</ref>. Температураһы 479°C-ҙан юғарыраҡ күтәрелгәндә берләшмә гексагональ рәшәткәле γ-модификацияһына күсә. 854 °C ирей, 1000 С юғарыраҡ йылытҡанда натрий оксиды һәм углерод диоксиды барлыҡҡа килтереп тарҡала{{sfn|Рукк|1992}}

Натрий карбонатының кристаллогидраттары төрлө формаларҙа осрай: төҫһөҙ моноклинлы Na<sub>2</sub>CO<sub>3</sub>·10H<sub>2</sub>O 32,017 °C температурала төҫһөҙ [[ромб]] формаһына күсә, Na<sub>2</sub>CO<sub>3</sub>·7H<sub>2</sub>O һуңғыһы 35,27 °C тиклем йылытҡанда төҫһөҙгә әйләнә. 100−120 °C моногидрат һыуҙы юғалта.
{| class="standard"
|+ Натрий карбонатының үҙсәнлектәре
!параметр!!һыуһыҙ натрий карбонаты!!декагидрат Na<sub>2</sub>CO<sub>3</sub>·10H<sub>2</sub>O
|-
|молекуляр масса||105,99 [[массаның атом берәмеге]]||286,14 м. а. б.
|-
|иреү температураһы||854 °C||32 °C
|-
|иреүсәнлек||иремәүсәнлек ацетонда һәм көкөрт углеродында; аҙ иреүсәнлек [[этанол]]да; яҡшы ирей глицеринда һәм [[һыу]]ҙа||
|-
|тығыҙлыҡ] <math>\rho</math>||2,53 г/см³ (при 20 °C)||1,446 г/см³ (при 17 °C)
|-
|стандарт энтальпия  ΔH||−1131 кДж/моль (т) (при 297 К)||−4083,5 кДж/моль ((т) (при 297К)
|-
|стандарт Гиббс энергияһы  G||−1047,5 кДж/моль (т) (при 297 К)||−3242,3 кДж/моль ((т) (при 297К)
|-
|стандарт энтропия S||136,4 Дж/моль·K (т) (при 297К)||
|-
|стандарт моль йылылыҡ ҡеүәте C<sub>p</sub>||109,2 Дж/моль·K (жг) (при 297К)||
|}

{| class="standard"
|+  Карбонат натрийҙың һыуҙа эреүсәнлеге
|'''[[температура]]''', °C||0||10||20||25||30||40||50||60||80||100||120||140
|-
|'''эреүсәнлек''', г Na<sub>2</sub>CO<sub>3</sub> на 100 г H<sub>2</sub>O||7||12,2||21,8||29,4||39,7||48,8||47,3||46,4||45,1||44,7||42,7||39,3
|}

Һыуҙағы эретмәлә натрий карбонаты гидролизлана, был мөхиттең һелтеле реакцияһын тәьмин итә. Гидролиз тигеҙләмәһе (ион формаһында):

:: <math>\mathsf{CO_3^{2-} + H_2O \rightleftarrows HCO_3^- + OH^-}</math>

Углерод кислотаһының тәүге диссоциация константаһы — 4,5⋅10-7. Күмер кислоталарына ҡарағанда көслөрәк башҡа кислоталар уны натрий карбонаты менән реакцияла ҡыҫырыҡлап сығара. Углерод кислотаһы бик тотороҡһоҙ булғанлыҡтан, шунда уҡ һыуға һәм углекислый газға тарҡала:

:: <math>\mathsf{Na_2CO_3 + H_2SO_4 \rightarrow Na_2SO_4 + H_2O + CO_2\uparrow}</math>

== Гидраттар ==
Натрий карбонатын төрлө өс гидрат һәм һыуһыҙ тоҙ рәүешендә айырырға мөмкин:

* декагидрат натрий карбонаты ('''натрон'''), Na<sub>2</sub>CO<sub>3</sub>·10H<sub>2</sub>O
* натрий карбонаты гептагидраты (минераль формаһы билдәһеҙ) Na<sub>2</sub>CO<sub>3</sub>·7H<sub>2</sub>O
* натрий карбонаты моногидраты (термонатрит),Na<sub>2</sub>CO<sub>3</sub>·H<sub>2</sub>O
* һыуһыҙ натрий карбонаты, шулай уҡ калцийланған сода булараҡ та билдәле, гидрат йылытҡанда барлыҡҡа килә. Шулай уҡ натрий бикарбонатын йылытыу (кальцинация) ярҙамында барлыҡҡа килә, мәҫәлән, Сольвей процесының һуңғы стадияһында.

Декагидрат температура диапазонында −2,1 -ҙән +32,0 °C тиклем кристаллашҡан, тар диапазонда 32,0 -ҙән 35,4 °C-ҡа тиклем тар диапазонда кристаллашҡан акватор иретмәләренән барлыҡҡа килә һәм ошо температуранан юғарыраҡта моногидрат барлыҡҡа килә<ref>{{Cite journal|title=On the transition temperatures of the transition temperatures of the hydrates of sodium carbonate as fix points in thermometry|journal=Journal of the American Chemical Society|volume=36|issue=3|pages=485–490|author=T. W. Richards and A. H. Fiske|DOI=10.1021/ja02180a003|year=1914|url=https://zenodo.org/record/1428987|accessdate=2021-10-22|issn=2020-06-14}}</ref>.

Ҡоро һауала декагидрат һәм гептахидрат һыу юғалта .һәм моногидрат барлыҡҡа килә. Башҡа гидраттар тураһында, мәҫәлән, натрий карбонаты берәмегенә 2,5 берәмек һыу («пентагемигидрат»).

== Тәбиғәттә ==
Сода тәбиғәттә көлдә, ҡайһы бер диңгеҙ ылымыҡтарында, шулай уҡ минералдар рәүешендә осрай:

* нахколит NaHCO<nowiki><sub>3</sub></nowiki>
* трона Na<sub>2</sub>CO<sub>3</sub>·NaHCO<sub>3</sub>·2H<sub>2</sub>O
* натрит (сода) Na<sub>2</sub>CO<sub>3</sub>·10H<sub>2</sub>O
* термонатрит Na<sub>2</sub>CO<sub>3</sub>·Н<sub>2</sub>O.

[[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй]]ҙә билдәле минераль сода күлдәре [[Байкал аръяғы крайы|Байкал аръяғы]]нда<ref>{{Мәҡәлә|заглавие=Содовые озёра Южного Забайкалья-уникальные экосистемы|издание=Вестник Бурятского Государственного Университета:Биология.География|автор=Б. Б. Намсараев, Д. Д. Бархутова|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/sodovye-ozera-yuzhnogo-zabaykalya-unikalnye-ekosistemy/viewer|язык=ru|тип=журнал|год=2018|номер=1|страницы=82—86|doi=10.18101/2587-7143-2018-1-82-86|archivedate=2021-11-12|archiveurl=https://web.archive.org/web/20211112194630/https://cyberleninka.ru/article/n/sodovye-ozera-yuzhnogo-zabaykalya-unikalnye-ekosistemy/viewer}}</ref> һәм Көнбайыш Себерҙә. [[Танзания]]ла Натрон күле һәм [[Калифорния]]<nowiki/>ла Сэрлес күле ҙур билдәлелек менән файҙаланыла.

Сәнәғәт әһәмиәтенә эйә булған [[трона]] (икенсе атамаһы — [[Мысыр]] тоҙо) 1938 йылда Грин-Риверҙың эоцен ҡатламы составында асыла [[Вайоминг|(Вайоминг]], [[Америка Ҡушма Штаттары|АҠШ]]).Трона менән бергә был ултырма ҡатламдарҙа элек һирәк осрай торған файҙалы ҡаҙылмалар, шул иҫәптән сода һәм [[алюмин]] (глинозём) етештереү өсөн сеймал булып һаналған давсонит табылған. АҠШ-та тәбиғи соданы Вайомингта — 4, Калифорнияла 1 компания сығара, яртыһына яҡыны экспортҡа сығарыла. Донъяла файҙаланылған соданың дүрттән бер өлөшө тиерлек тәбиғи сығанаҡтарҙан алына, шуларҙың 90 проценты Америка ҡушма штаттарында сығарыла.

== Алыу ==
[[:ru:XIX век|XIX]] быуат башына тиклем натрий карбонаты күбеһенсә ҡайһы бер диңгеҙ [[ылымыҡтар]]<nowiki/>ының, яр буйы һәм татырлы үҫемлектәрҙең көленән аҙ ирегән һелтенән NaHCO<sub>3</sub> сағыштырмаса кристаллаштыу юлы менән алынған.

=== Барилла һәм ылымыҡтар ===
[[Галофиттар|Галофит]]-үҫемлектәрҙең һәм диңгеҙ ылымыҡтарының ҡайһы бер төрҙәре натрий карбонатының таҙартылмаған формаһын алыу өсөн эшкәртелергә мөмкин. Кальцийланған сода алыу өсөн был сәнәғәт сығанағы Европала һәм башҡа илдәрҙә [[XIX  быуат]] башына тиклем өҫтөнлөк иткән.

Ер өҫтө үҫемлектәрен (ғәҙәттә {{Lang-en|saltwort}}-)) йәки ылымыҡтарҙы (ғәҙәттә, фукус төрҙәрен) йыйып киптергәндәр һәм яндырғандар. Һуңынан көлдө, һелтеле эретмә барлыҡҡа килтереп, «һелтеһеҙләндергәндәр» (һыу менән йыуып алалар). Был эретмә «кальцийланған сода» тип аталған һуңғы продуктты булдырыу өсөн киптерелгәнгә тиклем ҡайнатҡандар; был бик боронғо атама «Soda» ғәрәп һүҙенән килеп сыҡҡан. Был, үҙ сиратында, «тоҙ содаһына» ҡағыла, ул эшкәртеү өсөн йыйылған яр буйы үҫемлектәренең күп төрҙәренең береһе. «Барилла» — яр буйы үҫемлектәре йәки ылымыҡтарҙың көлөнән алынған натрий карбонатының техник формаһына ҡулланылған коммерция термины<ref>{{ВТ-ЭСБЕ|Барилла}}</ref>.<ref>{{Cite book|place=Robert|pages=1198–9}}</ref>

Кальцийланған содала натрий карбонатының концентрацияһы бик күп төрлө була:  диңгеҙ ылымыҡтарынан алынған форма өсөн 2-3 проценттан («ламинария») Испанияла тоҙло үләндән ({{Lang-en|saltwort}}) алынған иң яҡшы барилла өсөн 30 процентҡа тиклем. Кальцийланған сода сығанаҡтары, шулай уҡ уның менән бәйле үҫемлектәрҙән һәм диңгеҙ ылымыҡтарынан торған һелте «поташ» XIX быуат аҙағында кәмегәндән-кәмей бара, һәм аш тоҙонан һәм башҡа таралған химик реагенттарҙан кальцийланған сода синтезлауҙың коммерцияға яраҡлы юлдарын эҙләү башлана.

=== Нефелин мәғдәненән ===
Рәсәй ғалимдары нефелин (Na,K)AlSiO<sub>4</sub>) концентратынан глинозём (алюмин оксиды) алыу процесын уйлап тапҡандар<ref name="chemikal">{{Мәҡәлә|заглавие=Рынок кальцинированной соды: состояние и прогнозы|издание=The Chemical Journal|автор=Михаил Коломиец, Любовь Михайлова|ссылка=https://tcj.ru/wp-content/uploads/2013/12/2005_10-11_28-32.pdf|язык=ru|тип=журнал|год=2005|страницы=28—32|archivedate=2022-01-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220123195440/https://tcj.ru/wp-content/uploads/2013/12/2005_10-11_28-32.pdf}}</ref>Эшкәртеү барышында нефелин һәм эзбизташтан цемент, кальцийланған сода, поташ һәм алюмин алына. Нефелин эзбизташ менән һуғарылған, ә продукт алюмин оксидын, кальцийланған сода һәм калий оксидын сығарыу өсөн эшкәртелә. Артабан, эретмә , цемент етештереү өсөн «белитовый шлам» (ваҡланған сеймал йәки ҡалдыҡтар) ҡулланыла.<ref name="chemikal" />

Нефелиндар менән [[Уран (элемент)|уран]] сығарылған апатит һәм титан-ниобий мәғдәндәре ятҡылыҡтары бәйле.

=== Файҙалы ҡаҙылма сифатында ===
[[Төркиә]]лё тринатрийгидрогендикарбонат дигидраты (Na<sub>3</sub>HCO<sub>3</sub>CO<sub>3</sub>·2H<sub>2</sub>O) сығарыла. [[Анкара]] янындағы Бейпазары ҡалаһында [[трона]]ның иң бай ятҡылығын үҙләштереүҙе Ciner Holding төркөмөнә ингән {{нп5|Eti Soda|||Eti Soda}} компанияһы башҡара. Анкара янындағы ятҡылыҡтан ике миллион тонна кальцийланған сода сығарыла.

Уны шулай уҡ Кениялағы Магади күле кеүек ҡайһы бер һелтеле күлдәрҙән дә алалар. Ҡайнар тоҙло һыу сығанаҡтары күлдәге тоҙ запасын даими тулыландырып тора, шуға күрә һыу төбө эштәренең тиҙлеге тулыланыу тиҙлегенән артмаған осраҡта, тоҙ сығанаҡтары тулыһынса тотороҡло булып ҡала. Американың бер нисә районында сығарыла һәм натрий карбонаты эске тотоноуҙы тәьмин итә. 1938 йылда Грин-Ривер ятҡылығы ([[Вайоминг]] штаты) янында табылған ҙур тәбиғи ятҡылыҡтар, Төньяҡ Америкалағы сәнәғәт производствоһына ҡарағанда, тронаны файҙалы ҡаҙылма сифатында эшкәртеүҙе отошлораҡ яһай.

=== Леблан ысулы ===
1791 йылда француз химигы Николай Леблан  [[Глаубер тоҙо]]н содаға әйләндереү ысулына патент ала. Шул уҡ ысул буйынса 1000 С тирәһе температурала натрий сульфаты («глаубер тоҙо»), аҡбур йәки эзбизташ (кальций карбонаты) һәм ағас күмере ҡатышмаһы бешерелә. Күмер натрий сульфатын сульфидҡа ҡайтарыла.

:: <math>\mathsf{Na_2SO_4 + 2C \rightarrow Na_2S + 2CO_2}</math>

Сульфид натрий кальций карбонаты менән реакцияға инә:

:: <math>\mathsf{Na_2S + CaCO_3 \rightarrow Na_2CO_3 + CaS}</math>

Алынған эретмә һыу менән эшкәртелә, шул уҡ ваҡытта натрий карбонаты эретмәгә күсә, кальций сульфиды фильтрлана, һуңынан натрий карбонаты эретмәһе парға әйләндерелә. Сей соданы яңынан кристаллаштырып таҙарталар. Леблан процесы соданы кристаллогидрат рәүешендә бирә (ҡара: юғарыраҡ), шуға күрә алынған соданы кальцийлау юлы менән һыуһыҙландыралар.

Натрий сульфаты таш тоҙҙо (натрий хлориды) көкөрт кислотаһы менән эшкәртеп алынған:

:: <math>\mathsf{2NaCl + H_2SO_4 \rightarrow Na_2SO_4 + 2HCl}</math>

Реакция ваҡытында бүленеп сыҡҡан хлорлы водород өлөшләтә һыу ярҙамында тоҙ кислотаһы етештерелә, ләкин тоҙ кислотаһы үҙе һауа бысраныуының төп сығанағы булып ҡала.

Рәсәйҙә ошондай типтағы тәүге сода заводы сәнәғәтсе М. Пранг тарафынан төҙөлә һәм 1864 йылда [[Барнаул]]да барлыҡҡа килә.

Сольвеның аҙ сығымлы (күп миҡдарҙа кальций сульфиды ҡалмай) һәм технологик алымы барлыҡҡа килгәндән һуң, Леблан ысулы менән эшләгән заводтар ябыла башлай. 1900 йылға предприятиеларҙың 90 проценты Сольве ысулы менән сода етештерә, ә Леблан алымы менән эшләүсе һуңғы фабрикалар 1920-се йылдар башында ябыла.<ref name="Clow52">
Clow, Archibald and Clow, Nan L. (1952). ''Chemical Revolution,'' (Ayer Co Pub, June 1952), pp. 65-90. {{ISBN|0-8369-1909-2}}.</ref><ref name="Kiefer">{{Cite journal|date=January 2002|url=http://pubs.acs.org/subscribe/journals/tcaw/11/i01/html/01chemchron.html|title=It was all about alkali|journal=Today's Chemist at Work|volume=11|issue=1|pages=45–6|accessdate=2021-10-22|issn=2019-04-04}}</ref>

=== Сәнәғәт аммиак ысулы (Сольве ысулы) ===
[[Файл:Sodium-carbonate-xtal-3D-balls-C.png|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0d/Sodium-carbonate-xtal-3D-balls-C.png/220px-Sodium-carbonate-xtal-3D-balls-C.png|мини|Натрий карбонаты]]
1861 йылда [[Бельгия]] инженер-химигы  Эрнест Сольве  сода етештереү ысулын патентлай, был ысул бөгөнгө көнгә тиклем файҙаланыла<ref>[https://www.televisory.com/blogs/-/blogs/global-soda-ash-industry-emerging-dynamics Global soda ash industry — emerging dynamics — Blogs — Televisory]</ref>

Натрий хлоридының туйындырылған иретмәһенә газ хәлендәге аммиак һәм углерод диоксидының эквимоляр миҡдарын үткәрәләр, йәғни NH<sub>4</sub>HCO<sub>3</sub>: аммоний гидрокарбонатын индерәләр:

:: <math>\mathsf{NH_3 + CO_2 + H_2O + NaCl \rightarrow NaHCO_3 + NH_4Cl}</math>

Аҙ иреүсән ҡалдыҡ (100 г һыуға 9,6 г 20 °C) натрий бикарбонаты фильтрлана һәм кальцийлана (һыуһыҙ) 140—160 °C тиклем йылытыу юлы менән, шул уҡ ваҡытта уд натрий карбонатына күсә:

:: <math>\mathsf{2NaHCO_3 \xrightarrow[]{^ot} Na_2CO_3 + H_2O +CO_2\uparrow}</math>

Барлыҡҡа килгән CO<sub>2</sub> етештереү циклына кире ҡайтарыла. Аммоний хлориды NH<sub>4</sub>Cl кальций гидроксиды Ca(OH)<sub>2</sub>: менән эшкәртелә:

:: <math>\mathsf{2NH_4Cl + Ca(OH)_2 \rightarrow CaCl_2 + 2NH_3 + 2H_2O}</math>

Килеп сыҡҡан NH<sub>3</sub> шулай уҡ етештереү циклына кире ҡайтарыла.

Шулай итеп, берҙән-бер етештереү ҡалдығы — кальций хлориды.

Донъяла тәүге ошондай типтағы сода заводы 1863 йылда [[Бельгия]]ла асыла; Рәсәйҙә бындай типтағы тәүге завод 1883 йылда Урал районы Березники ҡалаһы эргәһендә «Любимов, Сольве һәм Ко» фирмаһы нигеҙләнә. Уның етештереүсәнлеге йылына 20 мең тонна сода тәшкил иткән.

Был алым әлегә тиклем бөтә илдә сода алыуҙың төп ысулы булып ҡала.

=== Хоу ысулы ===
1930 йылдарҙа Ҡытай химигы Хоу (Hou Debang) тарафынан уйлап табылған. Сольве процесынан кальций гидроксидын ҡулланмауы менән айырыла.

Хоу ысулы буйынса натрий хлориды иретмәһенә 40 градус температурала углерод диоксиды һәм аммиак бирелә. Реакция барышында аҙ ирегән натрий гидрокарбонаты ултырмаға китә. (Сольве ысулындағы кеүек). Һуңынан эретмә 10 градусҡа тиклем һыуытыла. Шул уҡ ваҡытта ултырма тоҡомдарға аммоний хлориды эләгә, ә эретмә ҡабаттан соданың киләһе порцияларын етештереү өсөн файҙаланыла.

==== Ысулдарҙы сағыштырыу ====
Хоу ысулы буйынса өҫтәмә продукт сифатында CaCl<sub>2</sub> урынына Сольве ысулы буйынса NH<sub>4</sub>Cl барлыҡҡа килә.

Сольве ысулы Габер процесы барлыҡҡа килгәнгә тиклем әҙерләнә, ул ваҡытта аммиак дефицитта була, шуға күрә уның [[:ru:Хлорид аммония|NH<sub>4</sub>Cl]] регенерацияһы кәрәк була. Хоу ысулы һуңыраҡ барлыҡҡа килә, аммиакты регенерациялау ихтыяжы киҫкен тормай, шуға ярашлы аммиакты айырып алырға түгел, ә уны ҡушыу рәүешендәге азотлы ашлама NH<sub>4</sub>Cl итеп файҙаланырға мөмкин була…

Шуға ҡарамаҫтан,  NH<sub>4</sub>C составында хлор бар. Артыҡ хлор  күп үҫемлектәр өсөн зарарлы, шуға күрә ашлама сифатында файҙаланылыу сикләнә. Үҙ сиратында дөгө ярмаһы артыҡ хлорға түҙемле, ә дөгө үҫтереү өсөн NH<sub>4</sub>Cl ҡулланылған Ҡытайҙа Хоу ысулы башҡа төбәктәргә ҡарағанда киңерәк файҙаланыла.

Хәҙерге ваҡытта бер нисә илдә яһалма етештерелгән натрий карбонаты Сольве (Хоу ысулын да модификация итеп иҫәпкә алып) алымы буйынса етештерелә, нәҡ Европала яһалма етештерелгән соданың 94 проценты, бөтә донъяла — 84 проценты (2000 йыл).<ref>[https://www.webcitation.org/5W0IxdohY?url=http://www.cefic.be/files/Publications/ESAPA_Soda_Ash_Process_BREF3.pdf WebCite query result]</ref>.

== Ҡулланыу ==
Һабын ҡайнатыу һәм кер йыуыу, һәм таҙартыу онтаҡтары, эмаль етештереүҙә, ультрамарин алыу өсөн,, шулай уҡ ул металдарҙы майһыҙландырыу һәм домна суйынын десульфатациялау өсөн ҡулланыла. Натрий карбонаты — [[:ru:Гидроксид натрия|NaOH]], [[:ru:Тетраборат натрия|Na<sub>2</sub>B<sub>4</sub>O<sub>7</sub>]], [[:ru:Гидрофосфат натрия|Na<sub>2</sub>HPO<sub>4</sub>]] етештереүҙең башланғыс продукты. Тәмәке фильтрҙарында файҙаланырға мөмкин.<ref>{{Cite web|url=http://bd.patent.su/2292000-2292999/pat/servl/servlet3466.html|title=Патент на изобретение|accessdate=2013-10-06|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140708223128/http://bd.patent.su/2292000-2292999/pat/servl/servlet3466.html|archivedate=2014-07-08|deadlink=yes}}</ref>.

Аҙыҡ-түлек сәнәғәтендә натрий карбонаттары '''[[:ru:Список пищевых добавок E500-E599|E500]]'''  әселекте көйләгес, һәм шыйыҡланыуға ҡамасаулаусы йомшартҡыс сифатында теркәлгән. Натрий карбонаты (кальцийланған сода Na<sub>2</sub>CO<sub>3</sub>,) — код 500i,, натрий гидрокарбонаты (аҙыҡ содаһы, ҡара: Аҙыҡ-түлек содаһы NaHCO<sub>3</sub>) — 500ii, — уларҙың ҡатнашмаһы 500iii.,

Нефть сығарыуҙы арттырыуҙың иң яңы технологияларының береһе булып — АСП һыу ҡойоу тора, унда һыу менән нефть араһындағы үҙ-ара көсөргәнешлекте кәметеү өсөн сода сурфактанттар менән бергә ҡулланыла.

Фотографияла проявителде тиҙәйтеү сараһы булараҡ ҡулланыла{{Sfn|Гурлев|1988}}.

=== Быяла етештереүҙә ===
Натрий карбонаты быяла етештереүҙә ҡулланыла. Натрий карбонаты кремнезём өсөн флюс булып хеҙмәт итә, кремний диоксидының иреү температураһын +2500 °C -ҙән +500 °C. тиклем төшөрә. Эшләп сығарылған быяла һыуҙа бер аҙ ирей, шуға күрә иретелгән ҡатышмаға быяла иремәү өсөн кальций карбонатының тағы 10 проценты өҫтәлә.
[[Файл:Skansen,_Stockholm,_Sweden_(Unsplash).jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9f/Skansen%2C_Stockholm%2C_Sweden_%28Unsplash%29.jpg/220px-Skansen%2C_Stockholm%2C_Sweden_%28Unsplash%29.jpg|справа|мини|Быяла өрҙөрөү оҫтаханаһы]]
Шешәләр һәм тәҙрәләр өсөн быяла (натрийлы-эзбизле быяла) натрий карбонаты, кальций карбонаты һәм кварцлы ҡом (кремний диоксиды (SiO<sub>2</sub>)) ҡатышмаларын иретеү юлы менән яһала. Компоненттарҙы йылытҡанда карбонаттар металл оксидтарына (Na<sub>2</sub>O и CaO) һәм углерод диоксидына (CO<sub>2</sub>) тарҡала. Шулай итеп, натрий карбонаты ғәҙәттәгесә натрий оксиды сығанағы булып тора. Натрий быялаһы быуаттар дауамында быяланың иң ныҡ таралған формаһы булған.

=== Һыуҙың ҡатылығын кәметеү ===
Натрий карбонаты пар ҡаҙандары һыуын йомшартыу һәм һыуҙың ҡатылығын кәметеү өсөн ҡулланыла. Ҡаты һыуҙың составына, ғәҙәттә, кальций йәки магний берләшмәләре инә. Натрий карбонаты һыуҙың ваҡытлыса һәм даими ҡатылығын бөтөрөү өсөн файҙаланыла.

Натрий карбонаты — магний Mg<sup>2+</sup> һәм кальций Ca<sup>2+</sup> катиондары өсөн һыуҙа эреүсән карбонат-иондар сығанағы. Был иондар карбонат-иондар менән эшкәрткәндә эремәй торған ҡаты ултырмалар барлыҡҡа килтерә:

: <chem>Ca^2+ + CO3^2- -> CaCO3</chem>

<chem>Ca^2+(aq) + Na2CO3(aq) -> CaCO3(s) + 2Na+(aq)</chem>

Оҡшашлыҡ менән, <chem>Mg^2+(aq) + Na2CO3(aq) -> MgCO3(s) + 2Na+(aq)</chem>
Һыу йомшара, сөнки унда артабан эрегән кальций иондары һәм магний иондары юҡ.

== Хәүефһеҙлек ==
Етештереү биналары һауаһында кальцийланған соданың аэрозоле концентрацияһы 2 мг/м3 кимәлендә булыуы ихтимал.{{Sfn|Рукк|1992}} Квльцийланған сода 3-сө класлы хәүефле матдәләргә ҡарай. Кальцийланған соданың аэрозоле дымлы тирегә, күҙ һәм танауҙың лайлалы тиресәһенә эләккәндә ҡуҙғыу тыуҙырыуы мөмкин, ә оҙаҡ тәьҫир иткәндә — [[Дерматология|дермати]]т.

== [[Тривиаль атама]] ==
Сода — күмер кислотаһының техник натрий тоҙҙарының дөйөм атамаһы.

* Na<sub>2</sub>CO<sub>3</sub> (натрий карбонаты) — кальцийланған сода, кер содаһы;
* Na<sub>2</sub>CO<sub>3</sub>·10H<sub>2</sub>O (натрий карбонатының декагидраты , 62,5 % кристалашҡан һыуҙың) — йыуыу өсөн сода; ҡайһы берҙә Na<sub>2</sub>CO<sub>3</sub>·H<sub>2</sub>O йәки Na<sub>2</sub>CO<sub>3</sub>·7H<sub>2</sub>O рәүешендә сығарыла;
* NaHCO<sub>3</sub> (натрий гидрокарбонаты) — аҙыҡ-түлек содаһы, натрий двууглекислый, натрий бикарбонат.

Европа телдәрендә «Сода» (урта быуаттарҙа уны көлдән алғандар) [[Ғәрәп теле|ғәрәп теленән]] «suwwad» төрлө татырлы тупраҡ төрҙәренең, үҫемлектәрҙең дөйөм атамаһынан килеп сығыуы фаразлана; башҡа версиялар ҙа бар.<ref name="Сода. Этимология.2">{{Cite web|url=https://mashedradish.com/2016/06/17/soda-an-etymological-headache/|title=«Soda»: An etymological «headache»?|access-date=2019-02-06|archive-date=2019-02-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20190207015529/https://mashedradish.com/2016/06/17/soda-an-etymological-headache/|deadlink=no}}</ref> Кальцийланған сода (натрий карбонаты) атала, сөнки уны бикарбонаттан алыу өсөн һуңғыһы «кальцийлана» (({{lang-la|calcinatio}},) . көйҙөрөү, эзбизде яндырыу процесына оҡшаш), йәғни ныҡ ҡыҙҙырыла.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Поташ заводтары]]
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* {{Китап|автор=Гурлев Д. С|заглавие=Справочник по фотографии (обработка фотоматериалов)|издательство=Тэхника|место=К.|год=1988|ref=Гурлев}}
* Рукк Н. С. Натрия карбонат // Химическая энциклопедия : в 5 т. / Гл. ред. И. Л. Кнунянц. — М.: Большая Российская энциклопедия, 1992. — Т. 3: Меди — Полимерные. — С. 182. — 639 с. — 48 000 экз. — <nowiki>ISBN 5-85270-039-8</nowiki>.

== Һылтанмалар ==
* ГОСТ 5100-85 Сода кальцинированная техническая. Технические условия (с Изменением N 1). (неопр.). Государственный комитет СССР по стандартам. Дата обращения: 11 апреля 2019.
* ГОСТ 83-79 Натрий углекислый Технические условия. (неопр.). Государственный комитет СССР по стандартам. Дата обращения: 29 декабря 2021.
[[Категория:Натрий берләшмәләре]]
[[Категория:Аҙыҡ өҫтәмәләре]]
[[Категория:Карбонаттар]]