Нептуний битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Ук}}'''Нептуний''' ({{lang-lat|Neptunium}}, Np) — [[Менделеевтың периодик таблицаһы]]ның 7-се осор элементы. Тәртип номеры — 93. Атом номеры 93.Актиноидтар ғаиләһенә ҡарай . Был беренсе трансуран элемент, Ерҙә уның эҙҙәре генә осрай, уны урандан ядро реакцияларыярҙамында яһалма рәүештә алғандар.

== Символы ==
Нептуний элементының символы — Np (''Нептуний'' тип уҡыла).

== Тарихы ==
[[Ядро бүленеше|Атом ядроһы]] [[Ядро бүленеше|тарҡалыу]] теорияһы ҡабул ителгәнгә тиклем 93-сө элементты табыу тураһында өс тапҡыр иғлан ителә һәм улар хата булып сыға: ''аусоний (Ausonium)'' — [[Италия]]ла ([[Энрико Ферми]]), ''богемий'' (Bohemium) — [[Чехословакия]]ла (1934) һәм ''секваний'' (Sequanium) — [[Румыния]]ла (1939).

Беренсе тапҡыр нептунийҙы ''Э. М. Макмиллан'' һәм ''Ф. Х. Абельсон'' 1940 йылда ала.

Синтезы реакцияһы: <sup>238</sup>U(n,γ)<sup>239</sup>U(β<sup>−</sup>)<sup>239</sup>Np.

Атамаһы [[Плутон (планета)|]Плутон планетаһына] бағышланған.

== Сығарып алыу ==
Нептунийҙы нептуний фторидын (IV) 1600 К температурала барий парҙары менән тергеҙеп алалар:

: <math>\mathsf{NpF_4 + 2Ba \ \xrightarrow{\ }\ Np + 2BaF_2 }</math>

== Үҙенсәлектәре ==
Ябай нептуний — еңел сүкелеүсән, сағыштырмаса йомшаҡ, көмөшһыу ялтырауыҡлы металл. Был иң ауыр металдарҙың береһе: ул тығыҙлығы буйынса [[осмий]], [[иридий]], [[аҡ алтын]] һәм ренийҙан ғына ҡалыша.

Ҡоро һауала яй окислана, йоҡа оксид яры менән ҡаплана. Һауа температураһы юғары булһа, ул бик тиҙ NpO<sub>2</sub> тиклем окислана.

Берләшмәләрҙә окисланыу дәрәжәһе +2-нән +7-гә тиклем. Иретмәләрҙә Np<sup>3+</sup>, Np<sup>4+</sup>, NpO<sub>2</sub><sup>+</sup>, NpO<sub>2</sub><sup>2+</sup> NpO һәм<sub>5</sub><sup>3−</sup> иондары барлыҡҡа килтерә.

Нептуний иондары гидролизға һәм комплекстар барлыҡҡа килтереүгә һәләтле.

== Изотоп ==
Нептуний изотоптарының ҡайһы бер радиоактив үҙенсәлектәре :
{| class="standard"
 !Масса һаны 
 !Ярым тарҡалыу осоро
 !Тарҡалған типтары
 |-
 |231
 |50 мин
 |α
 |-
 |232
 |13 мин
 |электрон баҫып алыу
 |-
 |233
 |35 мин
 |α (1 %), электрон баҫып алыу (99 %)
 |-
 |234
 | 4,4 көн
 |α (1 %), электрон баҫып алыу (99 %)
 |-
 |235
 |410 көн
 |β<sup>+</sup> (1 %), электрон баҫып алыу (99 %)
 |-
 |236
 |5000 йыл
 |α
 |-
 |237
 |2,20{{E|6}} йыл
 |α
 |-
 |238
 |Көн - 2,1
 |β<sup>−</sup>
 |-
 |239
 |Көн 2,33
 |β<sup>−</sup>
 |-
 |240
 |7,3 мин
 |β<sup>−</sup>
 |-
 |241
 |16 мин
 |β<sup>−</sup>
 |-
 |}

== Ҡулланылышы ==
Плутоний алыу өсөн ҡулланыла.

== Физиологик сифаттары ==
[[Файл:Radiation_warning_symbol.svg|справа|80x80пкс]]
Радиоактив тарҡалғанда нептун юғары энергетик α-киҫәксәләр һәм урта энергиялы β-киҫәксәләр сығара. Нептундың физиологик йоғонтоһо валентлығы һәм организмға эләгеү юлдарына бәйле. Уның 60-80 % -ы һөйәктәрҙә ҡала, ә организмдан радиобиологик сығарылыу осоро 200 йыл тәшкил итә. Был һөйәк туҡымаһының етди радиацион зарарланыуына килтерә. Нептундың радиация ағыуы плутонийҙан аҙыраҡ, сөнки удел активлығы кәмерәк.

Нептуний изотоптарының организмда рөхсәт ителгән миҡдар сиге: <nowiki><sup id="mwmQ">237</sup></nowiki>Np — 0,06 мккюри (100 мкг), <sup>238</sup>Np, <sup>239</sup>Np — мккюри 25 (10<sup>−4</sup> мкг).<sup>237</sup>Np өсөн эш бүлмәһендәге һауала ПДК-һы 2,6 {{E|−3}} Бк/м³.

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* Плутоний // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. 11 т. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.

== Һылтанмалар ==
* [https://bigenc.ru/literature/text/3146707 Плутоний//Большая российская энциклопедия]{{Недоступная ссылка|date=March 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [http://www.webelements.com/webelements/elements/text/Np/key.html Нептуний на Webelements]
* [http://n-t.ru/ri/ps/pb093.htm Нептуний в Популярной библиотеке химических элементов] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110823085548/http://n-t.ru/ri/ps/pb093.htm |date=2011-08-23 }}
{{Тышҡы һытанмалар}}
{{Периодическая система элементов}}

[[Категория:Металдар]]
[[Категория:Радиоактив элементтар]]
[[Категория:Химик элементтар]]
[[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]]