Озон битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{другие значения}}
{{Вещество
 | картинка = Ozone-1,3-dipole.svg
 | картинка3D = Ozone-CRC-MW-3D-balls.png
 | картинка малая = 
 | хим. имя = Трикислород
 | традиционные названия = Озон
 | хим. формула =   O<sub>3</sub>
 | молярная масса = 47,998
 | темп. плавления = −197,2
 | темп. кипения = −111,9
 | темп. разложения = 
 | тройная точка = 
 | критическая точка = 
 | плотность = 0,0021445 г/см³ (газ при 0 °C); <br>1,59(7) г/см³ (жидкость при 85,2 К); <br>1,73(2) г/см³ (твердый вид при 77,4 К)<ref name=L98>Лунин, 1998.</ref>
 | CAS =
 | SMILES = 
 | растворимость = 1,06 г/л (при 0 °С)<ref name="Holeman">Holleman, Wiberg: ''Lehrbuch der Anorganischen Chemie.'' ss. 91—100. Auflage. de Gruyter, 1985, S. 460.</ref>
 | конст. диссоц. кислоты = 
 | состояние =  голубой газ
 | кинематическая вязкость = 
 | динамическая вязкость     = 4,17 мПа·с (77,6 К);<br>1,56(2) мПа·с (90,2 К)<ref name=L98/>
 | поверхностное натяжение   = 43,8 Н/м (77,4 К);<br>38,4 Н/м (90,2 К)<ref name=L98/>
 | теплоёмкость = 85,354 − 0,2812·({{math|''T''}} − 90) (ж., при {{math|''T''}} от 90 до 160 К)<ref name=L98/>
 | энтальпия образования = 144,457 (при 0 К, отн. О<sub>2</sub>)<ref name=L98/>
 | теплота парообразования = 
 | критическая темп.         = −12,0 °С (261,1 К)<ref name=L98/>
 | критическое давление      = 54,6 атм.<ref name=L98/>
 | от. диэлектр. прониц.     = 1,0019 (г), 4,79 (ж)<ref name=L98/>
 | дипольный момент          = 0,5337
 | тепловое расширение       = 2,0·10<sup>−3</sup> К<sup>−1</sup> (жидкость, 90,1 К)<br>2,5·10<sup>−3</sup> К<sup>−1</sup> (жидкость, 161 К)<ref name=L98/>
 | показатель преломления    = 1,0533 (газ, 480 нм)<br> 1,0520 (газ, 546 нм)<br> 1,0502 (газ, 671 нм)<br> 1,2236 (жидкость, 535 нм)<br> 1,2226 (жидкость, 589 нм)<br> 1,2213 (жидкость, 670,5 нм)<ref name=L98/>
| СГС = {{СГС|Череп|ПламяНО|Опасность|Окружающая среда}}
| ЛД50 =  4,8 [[Миллионная доля|ppm]]
| NFPA 704               = {{NFPA 704
  | опасность для здоровья = 2
  | огнеопасность          = 0
  | реакционоспособность   = 4
  | прочее                 = OX}}
| токсичность =

| ECB = {{ECB|O|T+|Xi|C|N}}
}}
'''Озон''' ({{Lang-grc|ὄζω}} — еҫле) — өс [[атом]]лы O<sub>3</sub>, [[молекула]]ларынан тора, [[кислород]]тың аллотроп модификацияһы. Ғәҙәти шарттарҙа — зәңгәр [[газ]]. Шыйыҡ хәлдә ҡарағусҡыл күк, ҡаты хәлдә шәмәхә‑күк төҫтә, ''t''<sub>ҡайнау</sub>—112°С; ''t''<sub>иреү</sub>—192,6°С. Аҙ концентрацияла булғанда саф хуш еҫле, ҙур концентрацияла киҫкен еҫле, ағыулы, ПДК‑һы 0,16 мг/м<sup>3</sup>.

== Озон төҙөлөшө ==
Озон молекулаһында ике O-O бәйләнеше лә бер үк оҙонлоҡта 1,278. Бәйләнештәр араһындағы мөйөш 116,8° тәшкил итә<ref>Takehiko Tanaka; Yonezo Morino. Coriolis interaction and anharmonic potential function of ozone from the microwave spectra in the excited vibrational states // Journal of Molecular Spectroscopy. — 1970. — Vol. 33. — P. 538—551.</ref>. Үҙәк кислород атомы сп²-гибридлаштырылған, бүленмәгән бер пар электроны бар. Һәр бәйләнештең тәртибе — 1,5, резонанслы структуралар бер атом менән локалләштерелгән берҙәм бәйләнешкә һәм икенсеһе менән икеләтә бәйләнешкә эйә, һәм киреһенсә. Молекула поляр, электр диполе моменты — 0,5337 Д.<ref>Kenneth M. Mack; J. S. Muenter. Stark and Zeeman properties of ozone from molecular beam spectroscopy // [[Journal of Chemical Physics]]. — 1977. — Vol. 66. — P. 5278—5283</ref>.

== Асыу тарихы ==
Тәүге тапҡыр озонды 1785 йылда Голландия физигы М. ван Марум үҙенсәлекле еҫе һәм окисланыу үҙенсәлектәре буйынса таба, улар [[быяла]] аша электр осҡондарын үткәргәндән һуң [[һауа]]<nowiki/>ны ала, шулай уҡ ябай температурала [[терегөмөш]]<nowiki/>кә тәьҫир итә ала, шул арҡала ул үҙенең ялтырауын юғалта һәм быялаға йәбешә башлай<ref name="эсбе">{{ВТ-ЭСБЕ|Озон|[[Колотов, Сергей Сильвестрович|С. С. Колотов]], [[Менделеев, Дмитрий Иванович|Д. И. Менделеев]]}}</ref>. Ләкин яңы матдә булараҡ һүрәтләнмәй, ван Марум махсус «электр матдәһе» барлыҡҡа килгән тип иҫәпләй.


Озон терминын немец химикы Ф. Шёнбейн 1840 йылда уның еҫе өсөн тәҡдим иткән, һүҙлектәргә быуат аҙағында ингән. Күп кенә сығанаҡтар 1839 йылда озонды асыуға өҫтөнлөк бирә. 1840 йылда Шёнбейн озондың калий иодидынан иодты ҡыҫырыҡлап сығара алыу һәләтен күрһәтә<ref name="эсбе">{{ВТ-ЭСБЕ|Озон|[[Колотов, Сергей Сильвестрович|С. С. Колотов]], [[Менделеев, Дмитрий Иванович|Д. И. Менделеев]]}}</ref>:

:: <math>\mathsf{O_3 + H_2O + 2KI \rightarrow O_2 + 2KOH + I_2}</math>

Был реакция крахмал һәм калийлы иодид иретмәләр (иодкрахмал ҡағыҙы) ҡатнашмаһы менән һуғарылған фильтрлы ҡағыҙ ярҙамында озонды сифатлы билдәләү өсөн ҡулланыла — бүленеп сыҡҡан иодтың крахмал менән үҙ-ара тәьҫир итешеүе арҡаһында ул озонда зәңгәр төҫкә инә.

Кислород озонға әүерелгәндә газ күләменең кәмеү фактын 1860 йылда Эндрюс менән Тэт таҙа кислород тултырылған манометрлы быяла торба, уға беркетелгән платина үткәргестәр ярҙамында электр разрядын алыу өсөн эксперименталь рәүештә иҫбатлай<ref name="эсбе">{{ВТ-ЭСБЕ|Озон|[[Колотов, Сергей Сильвестрович|С. С. Колотов]], [[Менделеев, Дмитрий Иванович|Д. И. Менделеев]]}}</ref>.

== Физик үҙсәнлектәре ==
* Молекуляр массаһы — 48 [[Массаның атом берәмеге|м. а. б.]]
* Газ тығыҙлығы нормаль шарттарҙа 2,1445 г/дм³ Газдың кислород буйынса сағыштырмаса тығыҙлығы буйынса 1,5; һауа 1,62 буйынса (1,658<ref>
Справочник химика, т. II. — Л.: «Химия», 1971.</ref>).
* Шыйыҡса тығыҙлығы −188 °C (85,2 К) булғанда тәшкил 1,59(7) г/см3 тәшкил итә.
* Ҡаты оҙон тығыҙлығы − 195,7 °С (77,4 К) тигеҙ 1,73(2) г/см³<ref>{{Китап|автор=Карякин Ю. В., Ангелов И. И.|заглавие=Чистые химические вещества|место=М.|издательство=Химия|год=1974}}</ref>
* Ҡайнау температураһы −111,8(3) °C (161,3 К). Шыйыҡ оҙон — ҡара-миләүшә төҫөндә..
* Иреү температураһы −197,2(2) °(75,9). Ҡайһы берҙә килтерелгән −251,4 °C (21,7 К иреү температураһы хата, сөнки озондың һыуыныу һәләтен иҫәпкә алынмаған. Башҡа сығанаҡтар буйынса T’пл = −192,5(4) ° С 80,6). Ҡаты хәлдә — шәмәхә ялтырауыҡлы ҡара төҫтә.
* Критик температура −12,0 °(261,1).
* Критик баҫымы 51,6 атм.
* Диффузия коэффициенты (300 К, 1 атм булғанда) 0,157 см²/с.
* Иреү йылылығы 2,1 кДж/моль.
* Парға әйләнеү йылылығы температураһы төрлө сығанаҡтар күрһәтеүенсә 11,17 алып 15,19 тиклем кДж/моль; 90 К 15,27 алып 16,6 тиклем кДж/моль.
* [[Һыу]]<nowiki/>ҙа эреүсәнлеге 0 °С температула — 0,394 кг/м³ (0,494 л/кг), , ул кислород менән сағыштырғанда 10 тапҡырға юғары. Эреүсәнлек һыуҙың таҙалығына ныҡ бәйле, сөнки ҡушылмалар озондың тарҡалыуын катализлай
* Шыйыҡ озон бөтә яҡлап шыйыҡ [[аргон]], [[азот]], [[фтор]], метан, углекислота, тетрахлоруглерод менән ҡушыла. Шыйыҡ кислород менән бөтә яҡлап 93 К юғарыраҡ температурала ҡатнаша, түбәнерәк температурала эреүсәнлек ике фазаға тарҡала
* Фреондарҙа тотороҡло эретмә барлыҡҡа килтереп яҡшы ирей, (ташыу һәм һаҡлау өсөн файҙаланыла).
* Молекуларҙың ионлашыу потенциалдары — 12,52эВ .
* Озон газ хәлендә диамагнит була, шыйыҡ хәлдә — көсһөҙ парамагнит.
* Еҫе — ҡырҡыу, үҙсәнлекле «металл еҫе» (Менделеев буйынса — «ҡыҫала еҫе»). Күп концентрацияла хлор еҫен хәтерләтә. Был еҫ 1:100 000 шыйығатҡанда ла һиҙелә.

== Химик үҙсәнлектәре ==
Озон ҡайтмалы йәки кире реакциянан һуң барлыҡҡа килә:

:: <math>\mathsf{3O_2 + 68 kcal/mol (285 kJ/mol) \rightarrow 2O_3}</math>

О<sub>3</sub> молекулаһы тотороҡһоҙ һәм нормаль шарттарҙа һауала етерлек концентрацияла бер нисә тиҫтә минут эсендә үҙенән-үҙе йылылыҡ айырып O<sub>2</sub> әйләнә. Температураның күтәрелеүе һәм баҫымдың түбәнәйеүе ике атомлы хәлгә күсеү тиҙлеген арттыра. Күп концентрацияла күсеү шартлау характерында булыуы ихтимал. Озондың хатта аҙ миҡдарҙа органик матдәләр, ҡайһы бер металдар йәки уларҙың [[оксидтар]]<nowiki/>ы менән контакты үҙгәреүҙе ҡапыл тиҙләтә.

Бик аҙ миҡдарҙа азот кислотаһы булғанда озон тотороҡлана, быяланан эшләнгән пломбаланған һауыттарҙа ҡайһы бер пластмассаларҙа йәки таҙа металдарҙа түбән температуралы озон (−78 °C) тарҡалмай тиерлек.

Озон — көслө окисландырыусы, ике атомлы кислородҡа ҡарағанда күпкә реактивыраҡ. Бөтә металдарҙы ла тиерлек ([[алтын]], платина<ref>Платина не окисляется озоном, но катализирует его разложение.</ref> һәм иридийҙан тыш) окисланыуҙың иң юғары дәрәжәһенә тиклем (ҡайһы бер өҫкө окисланғандан һуң, Ni, Cu, Sn)<ref>Некрасов Б. В. Н48 Основы общей химии. В 2 томах. Том 1.4-е изд., стер.-СПб.: Издательство «Лань», 2003. — 656 с. — (Учебники для вузов, специальная литература).</ref>озон хәрәкәтенә ярайһы уҡ яҡшы ҡаршы тора). Күп кенә металл булмағандарҙы окислай. Реакцияның продукты булып башлыса кислород тора.

:: <math>\mathsf{2Cu^{2+} + 2H_3O^+ + O_3 \rightarrow 2Cu^{3+} + 3H_2O + O_2}</math>

Озон оксидтарҙың окисланыу дәрәжәһен күтәрә:

:: <math>\mathsf{NO + O_3 \rightarrow NO_2 + O_2}</math>

Был реакция хемилюминесценция менән башҡарыла. Азот диоксиды азот ангидридына тиклем окисланыуы мөмкин:

:: <math>\mathsf{2NO_2 + O_3 \rightarrow N_2O_5 + O_2}</math>

Озон бүлмә температураһында молекуляр азот менән реакцияға инмәй, ә 295 °C кимәлендә уның менән реакцияға инә:

:: <math>\mathsf{N_2 + O_3 \rightarrow N_2O + O_2}</math>

Озон нормаль температурала углерод диоксиды барлыҡҡа килтереп углерод менән реакцияға инә:

:: <math>\mathsf{2C + 2O_3 \rightarrow 2CO_2 + O_2}</math>

Озон аммоний тоҙҙары менән реакцияға инмәй, ләкин аммоний нитраты барлыҡҡа килтереп аммиак менән реакцияға инә:

:: <math>\mathsf{2NH_3 + 4O_3 \rightarrow NH_4NO_3 + 4O_2 + H_2O}</math>

Озон [[водород]] менән реакцияға ингәндә [[һыу]] һәм [[кислород]] барлыҡҡа килә:

:: <math>\mathsf{O_3 + H_2 \rightarrow O_2 + H_2O}</math>

Озон сульфаттар барлыҡҡа килтереп сульфидтар менән реакцияға инә:

:: <math>\mathsf{PbS + 4O_3 \rightarrow PbSO_4 + 4O_2}</math>

Озон ярҙамында элементар [[көкөрт]]тән дә, шулай уҡ көкөрт һәм көкөртлө водород диоксидынан да көкөрт кислотаһы алырға мөмкин:

:: <math>\mathsf{S + H_2O + O_3 \rightarrow H_2SO_4}</math>
:: <math>\mathsf{3SO_2 + 3H_2O + O_3 \rightarrow 3H_2SO_4}</math>

Газ фазаһында көкөрт диоксиды барлыҡҡа килтереп көкөрт водороды менән реакцияға инә.

:: <math>\mathsf{H_2S + O_3 \rightarrow SO_2 + H_2O}</math>

Һыуҙағы эретмәлә көкөртлө водород менән ике үҙ-ара тәьҫир итешеүсе реакция үтә, береһе — элементар көкөрт, икенсеһе көкөрт кислотаһын барлыҡҡа килтерә:

:: <math>\mathsf{H_2S + O_3 \rightarrow S + O_2 + H_2O}</math>

:: <math>\mathsf{3H_2S + 4O_3 \rightarrow 3H_2SO_4}</math>

Озондағы өс кислород атомы ла тоҙ кислотаһы һәм озон менән [[аҡ ҡурғаш]] хлориды реакцияһында айырым реакцияға инә ала:

:: <math>\mathsf{3SnCl_2 + 6HCl + O_3 \rightarrow 3SnCl_4 + 3H_2O}</math>

Һыуыҡ һыуһыҙ хлор кислотаһында иод эретмәһе озоны менән эшкәртеп иод перхлораты (III): алырға мөмкин:


:: <math>\mathsf{I_2 + 6HClO_4 + O_3 \rightarrow 2I(ClO_4)_3 + 3H_2O}</math>

Ҡаты нитроний перхлораты газлы NO<sub>2</sub>, ClO<sub>2</sub> һәм O<sub>3</sub> реакцияһы ярҙамында етештерелә ала:

:: <math>\mathsf{2NO_2 + 2ClO_2 + 2O_3 \rightarrow 2NO_2ClO_4 + O_2}</math>

Озон яныу реакцияларында ҡатнаша ала, яныу температураһы ике атомлы кислород менән сағыштырғанда юғарыраҡ була:

:: <math>\mathsf{3C_4N_2 + 4O_3 \rightarrow 12CO + 3N_2}</math>

Озондың химик реакцияларға түбән температурала ла инеүе ихтимал. 77 х (-196, шыйыҡ азоттың ҡайнау температураһы), атомар водород озон менән гидропероксид радикал (''водород атомын кислород молекулаһына күсереп, яңы матдә алыу''') барлыҡҡа килтереп, һуңғыһын димерлаштырыу (''аралаштырыу'') юлы менән тәьҫир итешә<ref name="Horvath M. 1985. pg 44">Horvath M., Bilitzky L., & Huttner J., 1985. «Ozone.» pg 44-49</ref>:

:: <math>\mathsf{H + O_3 \rightarrow HO_2\cdot + O}</math>

:: <math>\mathsf{2HO_2 \cdot \rightarrow H_2O_2 + O_2}</math>

Озон составында анион O<sub>3</sub><sup>−</sup> булған органик булмаған озонидтар барлыҡҡа килтереүе мөмкин. Был берләшмәләргә шартлау хәүефе янай һәм түбән температурала ғына һаҡланырға мөмкин. Бөтә һелтеле металдарҙың озонидтары (франциянан тыш) билдәле. [[:ru:Озонид калия|KO<sub>3</sub>]], [[:ru:Озонид рубидия|RbO<sub>3</sub>]] һәм [[:ru:Озонид цезия|CsO<sub>3</sub>]] тейешле супероксидтарҙан алырға мөмкин

:: <math>\mathsf{KO_2 + O_3 \rightarrow KO_3 + O_2}</math>

Калий озонидын калий гидроксидынан башҡа юл менән дә алырға мөмкин<ref>{{Cite web|url=http://dvigz.ru/stati/perspektivnyie-okisliteli.html|title=Перспективные окислители.|accessdate=2009-12-24|archiveurl=https://web.archive.org/web/20091103222932/http://dvigz.ru/stati/perspektivnyie-okisliteli.html|archivedate=2009-11-03|deadlink=yes}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091103222932/http://dvigz.ru/stati/perspektivnyie-okisliteli.html |date=2009-11-03 }}</ref>.

:: <math>\mathsf{2KOH + 5O_3 \rightarrow 2KO_3 + 5O_2 + H_2O}</math>

[[:ru:Озонид натрия|NaO<sub>3</sub>]] һәм [[:ru:Озонид лития|LiO<sub>3</sub>]] -те CsO<sub>3</sub> шыйыҡ аммиак NH<sub>3</sub> хәрәкәтендә Na<sup>+</sup> или Li<sup>+</sup> иондарҙан торған ион алмашыу ыҫмалаларынан алырға мөмкин:<ref>Housecroft & Sharpe, «Inorganic Chemistry». — 2005. — P. 265</ref>:

:: <math>\mathsf{CsO_3 + Na^+ \rightarrow Cs^+ + NaO_3}</math>

Аммиакта кальций эретмәһен озон менән эшкәртеү кальций түгел, ә аммоний озониды барлыҡҡа килеүенә килтерә.

:: <math>\mathsf{3Ca + 10NH_3 + 7O_3 \rightarrow Ca\cdot 6NH_3 + Ca(OH)_2 + Ca(NO_3)_2 + 2NH_4O_3 + 3O_2 + 2H_2O}</math>

Озон (тимер (III) гидроксид һәм марганец диоксиды ултырмаһы барлыҡҡа килтерә, уны фильтрау юлы менән һыуҙан тимерҙе һәм марганецты айырыу өсөн ҡулланырға мөмкин:

:: <math>\mathsf{2Fe^{2+} + O_3 + 5H_2O \rightarrow 2Fe(OH)_3\downarrow + O_2 + 4H^+}</math>
:: <math>\mathsf{2Mn^{2+} + 2O_3 + 4H_2O \rightarrow 2MnO(OH)_2\downarrow + 2O_2 + 4H^+}</math>

Әсе мөхиттә [[марганец]] окисланыуы перманганатҡа тиклем етеүе мөмкин.

Озон ағыулы [[цианид]]<nowiki/>тарҙы хәүефһеҙерәк цианаттарға әйләндерә:

:: <math>\mathsf{CN^- + O_3 \rightarrow CNO^- + O_2}</math>

Озон һыҡрыҡсаны (мочевина) тулыһынса тарҡатырға мөмкин<ref>Horvath M., Bilitzky L., & Huttner J., 1985. «Ozone.» pg 259, 269—270</ref> :

:: <math>\mathsf{(NH_2)_2CO + O_3 \rightarrow N_2 + CO_2 + 2H_2O}</math>

== Озон алыу ==
Озон атомар кислород бүленеп сыҡҡан күп процестарҙа, мәҫәлән, перекистар тарҡалғанда, фосфор окисланғанда һ.б. ваҡытта барлыҡҡа килә.

Сәнәғәттә уны һауанан йәки кислородтан озонаторҙарҙа электр разряды менән алалар. O<sub>3</sub> шыйығайыуы O<sub>2 </sub> ҡарағанда</sub> еңелерәк, шуға күрә уларҙы айырыу ауыр түгел. Медицинала озонотерапия өсөн озонды таҙа кислородтан ғына алалар. Һауа нурланышында ҡаты ультрафиолет нурланыш менән озон барлыҡҡа килә. Шул уҡ процесс атмосфераның юғары ҡатламдарында бара, унда ҡояш нурланышы тәьҫирендә озон ҡатламы барлыҡҡа килә һәм тотола.

Лабораторияла озонды һыуытылған концентрат көкөрт кислотаһын барий пероксиды менән үҙ-ара тәьҫир итештереп алырға мөмкин.

:: <math>\mathsf{3H_2SO_4 + 3BaO_2 \rightarrow 3BaSO_4 + O_3 + 3H_2O}</math>

== Токсин тәьҫире ==
Уртаса концентрацияла озон токсин түгел. Ләкин озондың юғары окисланыу һәләте һәм уның ҡатнашлығында күп реакцияларҙа барлыҡҡа килеүе уның токсинлы булыуын (күп концентрацияла) билдәләй. Озондың организмға саманан тыш тәьҫире ваҡытһыҙ үлемгә килтереүе ихтимал.

Озондың һауалағы юғары концентрацияһының үтә хәүефле йоғонтоһо:

* һулыш алыу системаһын ярһыта;

Рәсәй Федерацияһында озон зарарлы матдәләрҙең беренсе, иң юғары хәүеф класына ҡарай. Озон стандарттары:

* тораҡ пункттарҙың атмосфера һауаһында рөхсәт ителгән максималь концентрация (ПДК м.р.) — 0,16 мг/м²;
* тораҡ пункттарҙың атмосфера һауаһында рөхсәт ителгән уртаса тәүлек концентрацияһы (MPC s.s.) — 0,03 мг/м²;
* эш майҙаны һауаһында рөхсәт ителгән максималь концентрация (ПДК) — 0,1 мг/м²;
* минималь үлемесле концентрация (LC50) — 4,8 [[:ru:Миллионная доля|ppm]]

Кешенең еҫ һиҙеү сиге яҡынса 0,01 мг/м.

Озон бактерияларҙы һәм вирустарҙы һөҙөмтәле юҡ итә.

== Озон ҡулланыу ==
Озонды ҡулланыу уның үҙенсәлектәренә бәйле:

* көслө окисланыусы реагент:
* медицина приборҙары стерилләштереү өсөн лаборатор һәм сәнәғәт практикаһында күп матдәләр әҙерләүҙә;
* ҡағыҙҙы аҡлау өсөн;
* нефтте таҙартыу өсөн.
* көслө зарарһыҙландырыусы:
* һыуҙы һәм һауаны микроорганизмдарҙан таҙартыу өсөн (озонация);
* биналарҙы һәм кейем-һалымды зарарһыҙландырғаны өсөн;
* медицинала ҡулланылған иретмәләр озонизацияһы өсөн (вена эсендә лә, контактлы ҡулланыу өсөн дә)..
* Озон эсә торған һыуҙы зарарһыҙландырыу, туҡымаларҙы ағартыу, ''минераль майҙарҙы'', сәнәғәт ағынты һыуҙарын таҙартыу өсөн, ҡиммәтле кислородлы берләшмәләр (мәҫ., адипин к‑таһы) етештереүҙә һ.б. ҡулланыла<ref name="БЭ" />.

XXI быуатта күп кенә компаниялар биналарҙы (подвалдарҙы, бүлмәләрҙе вируслы ауырыуҙарҙан, складтарҙан, бактериялар һәм бәшмәктәрҙе йоҡторған әйберҙәрҙән һуң) зарарһыҙландырыу өсөн тәғәйенләнгән көнкүреш озонизаторҙарын етештерә башлай, йыш ҡына был алымды ҡулланғанда кәрәкле һаҡлыҡ саралары тураһында әйтелмәй.

== Атмосферала озон ==
[[Файл:Atmospheric_Ozone_Rus.svg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/71/Atmospheric_Ozone_Rus.svg/420px-Atmospheric_Ozone_Rus.svg.png|справа|мини|420x420пкс|Озон бейеклегенең таралыуы]]
Атмосфера (стратосфера) озоны — ҡояш нурланышының атмосфера (О<sub>2</sub>) кислородҡа тәьҫире продукты. Ләкин тропосфера озоны — кеше һәм хайуандар һаулығына хәүеф тыуҙырыусы, шулай уҡ үҫемлектәргә зыян килтереүсе озон. Атмосферала кислород молекулаһы фотолитик тарҡалғанда йәки йәшен ваҡытында электр разряды арҡаһында барлыҡҡа килә; тигеҙ таралмаған, атмосферала иң күп миҡдары 20—25 км бейеклектә күҙәтелә, ергә яҡын ҡатлауҙа О. концентрацияһы антропоген факторҙар арҡаһында арта. Ерҙә тормошто һаҡлау вазифаһын үтәй, тере организм һәм үҫемлектәр өсөн зарарлы ультрафиолет нурҙарын (300 нм кәмерәк) һеңдерә. О. атмосферала тәүлек, миҙгел һәм йыл әйләнәһендәге кимәле ҡояш активлығының үҙгәреүенә бәйле. Тәбиғи һәм сәнәғәт тарафынан сығарылған озон тарҡатҡан матдәләр (бигерәк тә поляр өлкәләрҙә — "озон ярығы"нда ныҡ күҙәтелә)<ref name="БЭ">[http://bashenc.online/ba/articles/89525/ Башҡорт энциклопедияһы / Озон]</ref>.

Кататумбо йәшене Ерҙәге тропосфера озонының иң ҙур яңғыҙ генераторы тип иҫәпләнә.

Ҡояш нурҙары атмосфераға автомобилдәрҙең һурҙырғыс газдарынан ингән азот диоксиды һәм углеводородтар менән реакцияға ингәс, фотохимик смог (төтөн томаны) барлыҡҡа килә. Азот диоксиды ҡояштан ультрафиолет нурланыш тәьҫирендә, азот оксиды һәм берләшмәгән кислород атомдары (озон) барлыҡҡа килә. Фотохимик смогтар тәүге тапҡыр 1940-сы йылдарҙа Лос-Анджелеста асыла. Улар кешеләрҙә күҙ һәм насофаринкс мембраналарының ярһыуына, шулай уҡ үҫемлектәрҙең һәләк булыуына һәм резина изделиеларҙың зарарланыуына килтерә<ref>{{Cite web|url=https://ru-ecology.info/term/40999/|title=Фотохимический смог|access-date=2022-05-05|archive-date=2019-01-03|archive-url=https://web.archive.org/web/20190103141341/http://ru-ecology.info/term/40999/|deadlink=no}}</ref>.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}

== Әҙәбиәт ==
* {{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Редкол.: Кнунянц И.Л. и др.|место=М.|издательство=Советская энциклопедия|год=1992|том=3 (Мед-Пол)|страниц=639|isbn=5-82270-039-8}}
* {{Китап|автор=Разумовский С. Д., Заиков Г. Е.|заглавие=Озон и его реакции с органическими соединениями (кинетика и механизм)|место=М.|издательство=Наука|год=1974|страниц=322|ref=Разумовский, Заиков. Озон и его реакции с органическими соединениями}}
* {{Китап|автор=Лунин В. В., Попович М. П., Ткаченко С. Н.|заглавие=Физическая химия озона|ссылка=http://www.rfbr.ru/rffi/ru/books/o_67287|место=М.|издательство=МГУ|год=1998|страниц=480|isbn=5-211-03719-7|ref=Лунин, Попович, Ткаченко. Физическая химия озона}}

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|89525}}{{13|10|2022|}}
[[Категория:Әсетмәләр]]
[[Категория:Химия бүлектәре]]
[[Категория:Парник газдары]]