Оксидтар битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Ук}}
'''Окси́д''' (синонимдары: '''о́кисел (әсемтә)''' , '''о́кись (әсемә)''' — [[химик элемент]]тың [[кислород]] менән ҡатышыу дәрәжәһе −2 кимәлендә бинар берләшмәһе, унда кислород тик электр тиҫкәрелеге аҙыраҡ булған элемент менән бәйләнгән. Кислородтың химик элементы [[фтор]]ҙан һуң электр тиҫкәрелеге буйынса икенсе урында тора, шуға күрә кислород менән химик элементтарҙың бөтә берләшмәләре лә тиерлек оксидтарға ҡарай. Сикләүҙәргә, мәҫәлән, OF<sub>2</sub> кислород дифториды инә.
Оксидтар — [[Ер]] ҡабығында һәм, ғөмүмән, [[Ғаләм]]дә булған берләшмәләрҙең киң таралған тибы. Бындай берләшмәләрҙең миҫалы — тутыҡ, һыу, ҡом, углекислый газ, бер нисә буяу. Металдың кислород менән берләшмәләренән торған минералдар класы ла оксидтар булып тора.

Үҙ-ара тоташҡан кислород атомдарынан торған берләшмәләрҙе пероксидтар йәки перекистар (−O−O− сылбыры булған), супероксидтар (О<sub>2</sub>. — төркөмөн үҙ эсенә ала) тип атайҙар 2) һәм озонидтар (О<sub>3</sub> — төркөмөн инә). Улар оксидтар категорияһына ҡарамай.

[[Файл:Chromium(III)-oxide_pigment.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/03/Chromium%28III%29-oxide_pigment.jpg/220px-Chromium%28III%29-oxide_pigment.jpg|мини|Хром оксиды(III)]]
[[Файл:Red_lead.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ae/Red_lead.jpg/220px-Red_lead.jpg|мини|Ҡыҙыл-һары (сурик) ҡурғаш (ҡурғаш оксиды Pb<sub>3</sub>O<sub>4</sub>)]]

== Классификацияһы ==
Оксидтарҙы  нигеҙ һәм кислота оксидтарына бүлеп йөрөтәләр. ''Нигеҙҙәргә ярашлы оксидтар нигеҙ оксидтары, кислоталарға ярашлы оксидтар кислота оксидтары тип атала.''<ref name="Химия">{{китап |автор= Г. Е. Рудзитис, Ф. Г. Фельдман|заглавие=«Химия /Органик булмаған химия» Урта мәктәптең 8-се класы өсөн. Башҡортса 2-се баҫмаһы |место=Өфө  |издательство= «Китап»|год=1994 й |страницы=160}}</ref>
Химик үҙсәнлектәренә  ҡарап түбәндәгеләрҙе айыралар:

* Тоҙ барлыҡҡа килтереүсе оксидтар:
** ''нигеҙ оксидтар'' (мәҫәлән,, натрий оксиды Na<sub>2</sub>O, , баҡыр оксиды(II) CuO): металл оксидтары, уларҙың окисланыу дәрәжәһе I—II ;
** ''кислота оксидтары'' (мәҫәлән,, көкөрт оксиды(VI) SO<sub>3,</sub> азот оксиды (IV) NO<sub>2</sub>): металл оксидтары окисланыу V—VII дәрәжәһе менән һәм металл булмаған оксидтары;
** ''амфотер оксидтар'' (мәҫәлән, цинк оксиды ZnO, алюмин оксиды Al<sub>2</sub>О<sub>3</sub>): металл оксидтары окисланыу III—IV дәрәжәһе менән һәм башҡа (ZnO, BeO, SnO, PbO);
* ''Тоҙ барлыҡҡа килтермәгән оксидтар'': углерод оксиды(II) СО, азот оксиды(I) N<sub>2</sub>O, азот оксиды(II) NO, кремний оксиды(II) SiO, көкөрт оксиды(II) SO.

Молекулаға [[кислород]]тан башҡа ике йәки унан да күберәк элемент атомдарын үҙ эсенә алған ҡатмарлы оксидтар бар — мәҫәлән, литий-кобальт оксиды (III) Li2O× Co2O3, һәм икеләтә оксидтар, уларҙа бер элементтың атомдары ике йәки унан да күберәк окисланыу дәрәжәһендә — мәҫәлән, марганец оксиды Mn<sub>5</sub>O<sub>8</sub> ((II,IV).

Күп осраҡта бындай оксидтарҙы кислородлы кислота тоҙҙары тип ҡарарға мөмкин. Шулай итеп, литий-кобальт (III) оксидын (III) литий кобальтиты Li2Co2O4, ә марганец оксиды (II,IV) марганец ортоманганиты Mn<sub>3</sub> (MNO4)<sub>2</sub> тип ҡарала ала.

== Номенклатура ==
ИЮПАК номенклатураһына ярашлы, оксидтарҙы «оксид» һүҙе менән атайҙар, унан һуң эйәлек килештә химик элемент атамаһы килә, мәҫәлән: Na<sub>2</sub>O — натрий оксиды, Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub> — алюмин оксиды.

Әгәр элемент үҙгәреүсән окисланыу дәрәжәһенә эйә булһа, оксид атамаһы уның окисланыу дәрәжәһен рим цифрҙары менән йәйә эсендә (пробелһыҙ) күрһәтелә.. Мәҫәлән, Cu<sub>2</sub>О — баҡыр оксиды (I), CuO — баҡыр оксиды (II), FeO — тимер оксиды (II), Fe<sub>2</sub>О<sub>3</sub> — тимер оксиды (III), Cl<sub>2</sub>O<sub>7</sub> — хлор оксиды (VII).

Кислород атомдары һаны буйынса оксидтарҙың башҡа атамалары йыш ҡулланыла: әгәр оксидта бер генә кислород атомы булһа, уны монооксид йәки бер окислы тип атайҙар, әгәр ике — диоксид йәки ике окислы, әгәр өсәү булһа — триоксид йәки өс окислы һ. б. . Мәҫәлән: углерод монооксиды CO, углерод диоксиды СО<sub>2</sub>, көкөрт триоксиды SO<sub>3</sub>.

Шулай уҡ оксидтарҙың тарихи барлыҡҡа килгән (тривиаль) атамалары таралған, мәҫәлән, һөрөм газы, көкөрт ангидриды SO<sub>3</sub> һ.б.

XIX быуат башында һыуҙа ауыр эрегән йәки бөтөнләй тиерлек эремәгән оксидтарҙы химиктар «ер» тип атай.

=== Традицион номенклатура ===
Окисланыуҙың түбән дәрәжәле оксидтары (субоксидтар) ҡайһы берҙә әсемә һәм сөскөлт әсемә (закись) тип атала (мәҫ., углерод оксиды (||), СО — углаерод әсемәһе (закисы), триуглерод диоксиды C<sub>3</sub>O<sub>2 — углерод сөскөлт әсемәһе (недокись)</sub><ref name="usp_chim2">Л. Б. Дашкевич, В. Г. Бейлин. [http://www.uspkhim.ru/ukh_frm.phtml?jrnid=rc&page=paper&paper_id=1642 Недокись углерода в органическом синтезе] / Успехи химии. — 1967. — Том 36. — № 6. — C. 947—964.</ref> азот оксиды (|) азот әсемәһе, Cu<sub>2</sub>O — баҡыр әсемәһе- закисы) , U<sub>3</sub>O<sub>8</sub> — уран закись-окисы.

Оксидтар юғары дәрәжәлә әселәнгәндәр (мәҫәлән, тимер (III) оксиды, Fe2O3) был номенклатура буйынса окистар тип атала, ә икеләтә (йәғни окисланыуҙың төрлө дәрәжәһе менән) оксидтар — закись -окись (Fe<sub>3</sub>O<sub>4</sub> = FeO·Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub>— тимер закись-окисы, уран оксиды (VI)-диуран (V) оксиды,U<sub>3</sub>O<sub>8</sub> — уран закись-окисы).<blockquote class="ts-Начало_цитаты-quote">

Әгәр ниндәй ҙә булһа металл бер нигеҙ әсемтәһе (окисел) бирһә, һуңғыһын окись тип атайҙар, мәҫәлән, кальций окисы, магний окисы һ.б.; әгәр улар икәү булһа, кислород миҡдары аҙ булғаны ''сөскөлт әсемә'' (закись) тип атала, мәҫәлән, FeO тимер закисы һәм окись Fe<sub>2</sub>O<sub>3 окисы</sub>. Закисҡа ҡарағанда кислород миҡдары аҙ булған окись әсеп бөтмәгән (недокись) тип атала<templatestyles src="Шаблон:Конец цитаты/styles.css" /><div class="ts-Конец_цитаты-source">— <cite><span class="citation no-wikidata" data-wikidata-property-id="P1343" id="CITEREFВуколов_С._П.,_Менделеев_Д._И.1890—1907">''Вуколов С. П., [[Менделеев Дмитрий Иванович|Менделеев Д. И.]]'' <span data-wikidata-qualifier-id="P248">[https://ru.wikisource.org/wiki/ЭСБЕ/Окислы Окислы]</span> &#x2F;&#x2F; [[Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге|Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона]] : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — <abbr title="Санкт-Петербург">СПб.</abbr>, 1890—1907.</span></cite></div></blockquote>Әммә был номенклатура эҙмә-эҙлекле түгел, шуға күрә бындай исемдәрҙе традицион тип һанарға кәрәк.

== Химик үҙсәнлектәре ==
Ғәҙәти шарттарҙа оксидтар : ҡаты, шыйыҡ һәм газ рәүешендә булалар.

* Нигеҙ һәм кислота оксидтары үҙ-ара тәьҫир итешеп, тоҙ барлыҡҡа килтерә.
* Оксидтар һыу менән үҙ-ара тәьҫир итешкәндә, эреүсән кислота йәки эреүсән нигеҙ барлыҡҡа килтерә.
* Нигеҙ оксидтары кислоталар менән үҙ-ара тәьҫир итешәләр, ә кислоталы оксидтар — нигеҙҙәр менән.

=== Нигеҙ оксидтар ===
1. Нигеҙ оксиды + [[Кислоталар|кислота]]→ [[тоҙ]] + [[һыу]]

:: <math>\mathsf{CuO + H_2SO_4 \rightarrow CuSO_4 + H_2O}</math>

Көслө нигеҙле оксид + һыу → гидроксид

:: <math>\mathsf{CaO + H_2O \rightarrow Ca(OH)_2}</math>

3. Көслө нигеҙле оксид + кислоталы оксид → [[Тоҙҙар|тоҙ]]

:: <math>\mathsf{CaO + Mn_2O_7 \rightarrow Ca(MnO_4)_2}</math>

4. Нигеҙ оксид + [[водород]] → металл + һыу

:: <math>\mathsf{CuO + H_2 \rightarrow Cu + H_2O}</math>

Иҫкәрмә: Водородты кәметеү алюминға ҡарағанда әүҙем булмаған металдар өсөн мөмкин.

=== Кислота оксидтары ===
# Кислота оксиды +һыу→кислота

:: <math>\mathsf{SO_3 + H_2O \rightarrow H_2SO_4}</math>

Ҡайһы бер оксидтар, мәҫәлән, SiO2, һыу менән реакцияға инмәй, шуға уларҙың кислоталарын ситләтеп алалар.

2. Кислота оксиды + нигеҙ оксиды → [[Тоҙҙар|тоҙ]]

:: <math>\mathsf{CO_2 + CaO \rightarrow CaCO_3}</math>

3. Кислота оксиды + [[Нигеҙ (химия)|нигеҙ]] → [[Тоҙҙар|тоҙ]] + [[һыу]]

:: <math>\mathsf{SO_2 + 2NaOH \rightarrow Na_2SO_3 + H_2O}</math>

Әгәр кислота оксиды күп нигеҙле кислота ангидриды булһа, әсе йәки уртаса тоҙҙар барлыҡҡа килеүе мөмкин:

:: <math>\mathsf{Ca(OH)_2 + CO_2 \rightarrow CaCO_3\downarrow + H_2O}</math>
:: <math>\mathsf{CaCO_3 + H_2O + CO_2 \rightarrow Ca(HCO_3)_2}</math>

4. Осмаусан оксид + [[Тоҙҙар|тоҙ1]] → [[Тоҙҙар|тоҙ2]] + осоусан оксид

:: <math>\mathsf{SiO_2 + Na_2CO_3 \rightarrow Na_2SiO_3 + CO_2}</math>

5. Ангидрид кислотаһы 1 + составында һыуһыҙ кислород булған кислотаһы 2 → Ангидрид кислотаһы 2 + һыуһыҙ ангидр кислородлы кислота 1

:: <math>\mathsf{P_2O_{5} + 2HClO_4 \rightarrow 2HPO_3 + Cl_2O_7}</math>

=== Амфотер оксидтар ===
Көслө кислота йәки оксид [[Кислоталар|кислотаһы]] менән үҙ-ара тәьҫир итешкәндә, ''төп үҙсәнлектәре'':

:: <math>\mathsf{ZnO + 2HCl \rightarrow ZnCl_2 + H_2O}</math>

Көслө нигеҙ йәки нигеҙ оксид менән үҙ-ара тәьҫир итешкәндә кислота үҙсәнлектәренә эйә:

:: <math>\mathsf{ZnO + 2KOH + H_2O \rightarrow K_2[Zn(OH)_4]}</math> ((һыуҙағы эрегәндә))
:: <math>\mathsf{ZnO + 2KOH \rightarrow K_2ZnO_2 + H_2O \uparrow }</math> (эреткәндә)

== Алыу ==
Оксидтар бөтә химик элемнттарҙан да тиерлек барлыҡҡа килә. Ҡайһы бер инерт элементтар ғына был иҫәпкә инмәй<ref name="Химия" />.

1.Ябай матдәләрҙең (инерт газдарҙан, [[алтын]]дан һәм платинанан тыш) кислород менән тәьҫир итешеүе:

:: <math display="inline">\mathsf{2H_2 + O_2 \rightarrow 2H_2O}</math>
:: 
:: <math>\mathsf{2Cu + O_2 \rightarrow 2CuO}</math>

: Бында шулай уҡ һелтеле металдарҙың кислородта яныу ([[литий]]ҙан башҡа), шулай уҡ пероксидтар һәм өҫкө пероксидтар барлыҡҡа килтереүсе стронций һәм барий инә:
: 

:: <math>\mathsf{2Na + O_2 \rightarrow Na_2O_2}</math>
:: 
:: <math>\mathsf{K + O_2 \rightarrow KO_2}</math>

2. Кислородта бинар берләшмәләрҙе үртәү йәки яндырыу:

:: <math>\mathsf{4FeS_2 + 11O_2 \rightarrow 2Fe_2O_3 + 8SO_2}</math>
:: 
:: <math>\mathsf{CS_2 + 3O_2 \rightarrow CO_2 + 2SO_2}</math>
:: 
:: <math>\mathsf{2PH_3 + 4O_2 \rightarrow P_2O_5 + 3H_2O}</math>

3. [[Тоҙҙар|Тоҙҙарҙың]] термик тарҡалыуы:

:: <math>\mathsf{CaCO_3 \rightarrow CaO + CO_2}</math>
:: 
:: <math>\mathsf{2FeSO_4 \rightarrow Fe_2O_3 + SO_2 + SO_3}</math>

4. [[Нигеҙ (химия)|Нигеҙҙәрҙең]] йәки кислоталарҙың термик тарҡалыуы :

:: <math>\mathsf{2Al(OH)_3 \rightarrow Al_2O_3 + 3H_2O}</math>
:: 
:: <math>\mathsf{4HNO_3 \rightarrow 4NO_2 + O_2 + 2H_2O}</math>

5. Түбәнге оксидтарҙың юғары оксидтарға окисланыуы һәм юғары оксидтарҙың түбәнге оксидтарға тиклем кәмеүе:

:: <math>\mathsf{4FeO + O_2 \rightarrow 2Fe_2O_3}</math>

6. Ҡайһы бер металдарҙың юғары температурала һыу менән тәьҫир итешеүе:

:: <math>\mathsf{Zn + 4HNO_3 \rightarrow Zn(NO_3)_2 + 2NO_2\uparrow + 2H_2O}</math>

7. Тоҙҙарҙың осоусан оксид бүлеп сығарып, коксты яндырғанда кислота оксидтары менән тәьҫир итешеүе:

:: <math>\mathsf{Ca_3(PO_4)_2 + 3SiO_2 + 5C \rightarrow 3CaSiO_3 + 2P + 5CO}</math>

8. Металдарҙың кислота-окистары менән тәьҫир итешеүе:

:: <math>\mathsf{2KClO_4 + H_2SO_4 \rightarrow K_2SO_4 + Cl_2O_7 + H_2O}</math>

9. Был матдәләр тәьҫир иткәндә водоотнимающий [[Кислоталар|кислотаһы]] һәм [[Тоҙҙар|тоҙ]]:

:: <math>\mathsf{NaHCO_3 + HCl \rightarrow NaCl + H_2O + CO_2\uparrow}</math>

10. Тотороҡһоҙ көсһөҙ кислоталар тоҙҙарының көслөрәк кислоталар менән тәьҫир итешеүе:

:: <math>\mathsf{NaHCO_3 + HCl \rightarrow NaCl + H_2O + CO_2\uparrow}</math>

== Оксидтарҙы ҡулланыу ==
Һыуҙың (кислород оксидының)  тәбиғәттә, промышленноста һәм көнкүрештә  ниндәй әһәмиәткә эйә булыуы һәр кемгә билдәле. Башҡа бик күп оксидтар шулай уҡ киң ҡулланыла. Мәҫәлән,  тимер оксидтарынан (Fe<sub>2</sub>О<sub>3</sub>,  Fe<sub>3</sub>О<sub>4</sub> ) торған рудаларҙан  суйын һәм [[ҡорос]] алалар. Кальций  оксиды СаО (үртәлгән, йәки һүндерелмәгән, эзбистың  төп состав өлөшө) төҙөлөштә ҡулланыла торған һүндерелгән [[эзбиз]] Са(ОН)<sub>3</sub> алыу ҡулланыла. [[Кремний]] (IV)  SiО<sub>2</sub>   төҙөлөш материалдары етештереүҙә файҙаланыла. Оксидтарҙың ҡайһы берҙәрен  буяуҙар етештереүҙә ҡулланыла. Мәҫәлән,  аҡ буяуҙың  (цинклы  аҡ буяуҙың) төп состав өлөшө  [[цинк]] оксиды ZnО,  йәшел буяуҙыҡы  — хром (III) оксиды  Сn<sub>2</sub>О<sub>3</sub> һ.б.<ref name="Химия" />

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [https://web.archive.org/web/20071202181248/http://www.alhimikov.net/neorg/Page-1.html Таблица классификации оксидов]
* [http://interneturok.ru/school/chemistry/11-klass/undefined/oksidy_1 Видеоурок про оксиды] Архивная копия от 21 2012 на Wayback Machine
* * {{китап |автор= Г. Е. Рудзитис, Ф. Г. Фельдман|заглавие=«Химия /Органик булмаған химия» Урта мәктәптең 8-се класы өсөн. Башҡортса 2-се баҫмаһы |место=Өфө  |издательство= «Китап»|год=1994 й |страницы=160}}

[[Категория:Оксидтар]]
[[Категория:Химия бүлектәре]]