Оҙонлоҡ битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Физическая величина
| Название    = Оҙонлоҡ
| Символ      = <math>\ L</math>
| Размерность = L
| СИ          = [[метр|м]]
| СГС         = [[сантиметр|см]]
| Примечания  =
}}
[[Файл:Length.svg|thumb|Оҙонлоҡ]]
'''Оҙонлоҡ''' — [[физик дәүмәл]],  һыҙыҡтар һуҙымының һанлы характеристикаһы. Тар мәғәнәлә оҙонлоҡ төшөнсәһе аҫтында, вертикаль йүнәлештә үлсәнгән [[бейеклек]]тән, шулай уҡ объекттың арҡырыһына (оҙонлоҡҡа тура мөйөш яһап) үлсәнгән [[киңлек]]тән йәки [[ҡалынлыҡ]]тан айырмалы, предметтың буй йүнәлештәге һыҙыҡлы [[үлсәм]]ен аңлайҙар (ғәҙәттә был иң ҙур үлсәменең йүнәлеше), йәғни горизонталь үлсәнгән ике иң алыҫ нөктәһе араһындағы [[алыҫлыҡ]].

[[Физика]]ла «оҙонлоҡ» термины ғәҙәттә [[алыҫлыҡ|«алыҫлыҡтың»]] синонимы һәм <math>L</math> йәки <math>l</math> {{lang-en|[[wikt:length|'''l'''ength]]}} (оҙонлоҡ) тип тамғалана.

Оҙонлоҡ [[физик дәүмәлдең үлсәме|үлсәменең]] символы — '''dim ''l'' = L'''. Башҡа арауыҡ дәүмәлдәре араһында оҙонлоҡ — бер [[физик дәүмәлдең үлсәме|үлсәмле]] дәүмәл, ә [[майҙан]] — ике үлсәмле, [[күләм]] — өс үлсәмле. Күпселек [[Үлсәү берәмектәре|үлсәү системаһында]] [[Оҙонлоҡ үлсәү берәмеге|оҙонлоҡ берәмеге]] — ''төп'' [[үлсәү берәмеге|үлсәү берәмектәренең]] береһе, уның аша башҡа (''сығарылма'') берәмектәр билдәләнә. [[СИ|(СИ) халыҡ-ара берәмектәр системаһында]] оҙонлоҡ берәмеге итеп [[метр]] алынған.

== Оҙонлоҡ үлсәү берәмеге ==
{{Сравнительные размеры объектов}}

=== Метрик система ===
[[Метрик система]] үҙенең ябайлығы арҡаһында бөтә уйлап сығарылған системаларҙың иң уңайлыһы тип иҫәпләнә. Метрик системаның нигеҙендә [[метр]] үлсәү берәмеге ята. Ҡалған бөтә үлсәү берәмектәре метрҙан ундың тапҡыр дәрәжәләре булып торалар (мәҫәлән, [[километр]] — ул 10³ [[метр]] һәм башҡалар), был иҫәпләүҙәрҙе еңеләйтергә ярҙам итә. [[1960 йыл]]ға тиклем метрҙың махсус [[эталон]]ы була, хәҙерге ваҡытта ул [[Севр]] ҡалаһында ([[Париж]] ҡалаһы эргәһе, [[Франция]]) урынлашҡан [[Халыҡ-ара үлсәм һәм ауырлыҡ бюроһы]]нда һаҡлана. Бөгөнгө көндә, билдәләмә буйынса, метр яҡтылыҡ [[вакуум]]да 1/299 792 458  секундта үткән алыҫлыҡҡа тигеҙ.

=== Британия/Америка системаһы ===
Оҙонлоҡтоң тәүге инглиз үлсәү берәмектәре булып [[миль]], [[ярд]], [[фут]] һәм [[дюйм]] тора. Миль Англияға Боронғо Римдән килеп инә, Римдә ул ''ҡораллы Рим яугиренең мең икеләтелгән аҙымы'' тип билдәләнгән.

* лье
* Фурлонг
* Чейн
* Род
* Линк
* Ус аяһы
* Һыҙыҡ

=== Боронғо урыҫ системаһы ===
Боронғо Рәсәйҙә оҙонлоҡ, ауырлыҡ һәм башҡалар үлсәме булып кеше торған. Оҙонлоҡ үлсәү берәмектәре ошоға күрһәтә: [[Терһәк (үлсәү берәмеге)|терһәк]] (ҡулдың һуҙылған урта бармаҡ осонан йәки ҡыҫылған йоҙроҡтан терһәк бөгөмөнә тиклемге алыҫлыҡ), [[ҡарыш]] (баш бармаҡ менән урта бармаҡты яҙып тотҡандағы ара), [[сажин]] (бер ҡулдың бармаҡ остарынан икенсе ҡулдың бармаҡ остарына тиклемге алыҫлыҡ) һәм башҡалар<ref>[http://www.iro.yar.ru/resource/distant/math/metrol_3.htm Меры длины] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090831165608/http://www.iro.yar.ru/resource/distant/math/metrol_3.htm |date=2009-08-31 }}</ref>.

Айырып әйткәндә, [[аршын]] кеше [[аҙым]]ы оҙонлоғо менән бәйле. Әммә, [[Халыҡ-ара сауҙа|халыҡ-ара сауҙа]] үҫеше менән бәйле, үлсәүҙәр системаһын [[Бөйөк Британия|Британия]] системаһы менән унификациялау кәрәклеге [[Пётр I]] заманында «ҡаҙна аршыны» тип аталған үлсәм индереүҙе талап итә. Ул дәүләт келәймәле металл осло үлсәү линейкаһы була. Ҡаҙна аршыны 28 инглиз [[дюйм]]ына тигеҙ була һәм 16 [[ҡарыш]]ҡа бүленә.<ref>[http://subscribe.ru/archive/release.other/200904/02182520.html Отечественные компании переходят на исторические меры длины]</ref>

==== Шулай уҡ ҡарағыҙ ====

* [[Миль]]
* [[Межа Саҡрымы]]
* [[Саҡрым]]
* [[Ҡыя сажин]]
* [[Ҡолас сажин]]
* [[Ҡарыш]]

=== Боронғо грек системаһы ===
* [[Дактиль (үлсәү берәмеге)]]
* [[Кондилос]]
* [[Оргия (үлсәү берәмеге)|Оргия]]
* [[Палайста]]
* [[Пекис]]
* [[Плетр]]
* [[Подес]]
* [[Стадий]], йәки «стадия»
* [[Эпидама]]

=== Мосолман системаһы ===
* Ангушт йәки Асба ([[дюйм]]дың аналогы)
* Пай ([[фут]] аналогы)
* [[Ба (үлсәү берәмеге)|Ба]] йәки [[Кама (үлсәү берәмеге)|кама]], яҡынса 2 м-ға тигеҙ
* [[Касаба (үлсәү берәмеге)|Касаба]] йәки [[наб (үлсәү берәмеге)|наб]]
* [[Фарсах (үлсәү берәмеге)|Фарсах]] йәки [[Парасанг (үлсәү берәмеге)|парасанг]], 1000-әр [[Ба (үлсәү берәмеге)|Ба]]-нан өс [[миль|милгә]] тигеҙ, йәки 6 км
* [[Барид (үлсәү берәмеге)|Барид]], дүрт [[Фарсах (үлсәү берәмеге)|фарсахҡа]] тигеҙ<ref>{{книга
|автор = Власов А.Д., Мурин Б.П.
|часть =
|заглавие =Единицы физических величин в науке и технике: Справочник
|оригинал =
|ссылка =
|место =М.
|издательство =Энергоатомиздат
|год =1990
|страницы =176
|isbn = 5-283-03966-8}}</ref>

=== Типографик система ===
* Цицеро
* [[Типография пункты|Пункт]]

=== Диңгеҙ системаһы ===

Оҙонлоҡ үлсәүҙең диңгеҙ системаһы [[Ер (планета)|Ер планетаһының]] үлсәменә бәйләнгән. Төп үлсәү берәмеге сифатында Ер [[эллипсоид]]ы [[меридиан]]ының бер минут ([[Градус (геометрия)|градустың 1/60 өлөшө]]) дуғаһы оҙонлоғона тигеҙ булған [[диңгеҙ миле]] ҡабул ителгән. Диңгеҙ миле оҙонлоғо киңлеккә бәйле үҙгәреүсән дәүмәл булып тора. Уның һан ҡиммәте экваторҙа 1843 метрҙан алып полюстарҙа 1861,6 метрға тиклем тәшкил итә.

Британия системаһындағы диңгеҙ миленән (1853,184 м) айырмалы рәүештә, халыҡ-ара диңгеҙ миле 1852 м тәшкил итә.
Бәләкәйерәк алыҫлыҡтарҙы үлсәү өсөн  [[кабельтов]] — 1/10 диңгеҙ миле, йәки 185,2 м (түңәрәкләп — 185 м) ҡулланалар<ref>[http://www.randewy.ru/nav/ucheb5.html Учебник по навигации]</ref>

=== [[Астрономия]]ла ҡулланылған берәмектәр ===
* [[Астрономик берәмек]]
* [[Яҡтылыҡ йылы]]
* [[Парсек]]

== Оҙонлоҡ, алыҫлыҡ [[үлсәү саралары]]  ==

=== Үлсәү инструменттары һәм үлсәмдәр ===
* [[Линейка]]
* [[Концевая мера]]
* [[Штангенинструмент]]
* [[Рулетка (инструмент)]]
* Микрометр (инструмент)
* Сәғәт тибындағы индикатор
* [[Калибр (инструмент)]]
* Ҡалынлыҡ үлсәгес

=== Үлсәү приборҙары ===
* [[Бейеклек үлсәгес]]
* [[Радио бейеклек үлсәгес]]
* [[Алыҫлыҡ үлсәгес]]
* [[Радио алыҫлыҡ үлсәгес]]
* [[Интерференция|Интерференцион]] [[ҡалынлыҡ үлсәгес]]тәр (ультратауышлы, лазерлы, радиацион)

=== Башҡа саралар ===
* Навигацияла ҙур алыҫлыҡтар радионавигацион системалар йәки спутник системалары ярҙамында асыҡлана
* Бик бәләкәй алыҫлыҡтар үлсәү микроскоптары ярҙамында үлсәнә

== Тәбиғәттәге объекттарҙың алыҫлығы һәм үлсәмдәре  ==
{{mainref|<ref>''Кабардин О.Ф., Орлов В.А., Пономарева А.В.'' 
Факультативный курс физики. 8 класс. — М.: [[Просвещение (издательство)|Просвещение]], 1985. — Тираж 143 500 экз. — С. 18</ref>}}

{| border="1"
 |-
 |     || Метры    
 |-
 | Ерҙән Ғаләмдәге иң алыҫтағы күренгән объектҡа тиклемге алыҫлыҡ|| <math>1{,}0\times10^{26}</math> 
 |-
 | Ерҙән Андромеда йондоҙлоғондағы галактикаға тиклемге алыҫлыҡ|| <math>2{,}0\times10^{22}</math> 
 |-
 | Беҙҙең Галактика диаметры|| <math>1{,}0\times10^{21}</math> 
 |-
 | Ерҙән Центавр йондоҙлоғондағы иң яҡын йондоҙға тиклемге алыҫлыҡ|| <math>4{,}0\times10^{16}</math> 
 |-
 | Ерҙән Ҡояшҡа тиклемге алыҫлыҡ|| <math>1{,}5\times10^{11}</math> 
 |-
 | Ҡояш диаметры|| <math>1{,}4\times10^{9}</math>
 |-
 | Ерҙән Айға тиклемге алыҫлыҡ || <math>3{,}8\times10^{8}</math>
 |-
 | Ер диаметры|| <math>1{,}3\times10^{7}</math>
 |-
 | Ер өҫтөндәге иң тәрән соҡор || <math>1{,}1\times10^{4}</math>
 |-
 | Ер өҫтөндәге иң бейек тау || <math>9{,}0\times10^{3}</math>
 |-
 | Ерҙәге иң ҙур хайуан - Күк кит оҙонлоғо|| <math>35</math>
 |-
 | Иң оҙон кеше буйы || <math>2{,}85</math>
 |-
 | Амеба үлсәмдәре || <math>5{,}0\times10^{-4}</math>
 |-
 | Кеше сәсенең йыуанлығы || <math>1{,}0\times10^{-4}</math>
 |-
 | Ҡыҙыл ҡан шаригы диаметры || <math>1{,}0\times10^{-5}</math>
 |-
 | Грипп вирусы диаметры || <math>8{,}0\times10^{-8}</math>
 |-
 | Гемоглобин молекулаһы диаметры || <math>1{,}5\times10^{-8}</math>
 |-
 | Ҡаты матдәлә атомдар араһындағы алыҫлыҡ || <math>1{,}0\times10^{-10}</math>
 |-
 | Уран атомы ядроһы диаметры || <math>1{,}0\times10^{-14}</math>
 |-
 | Протон диаметры || <math>1{,}6\times10^{-15}</math>
 |-
 | Хәҙерге заман тиҙләткестәре ярҙамында эксперименталь өйрәнә алырлыҡ   элементар өлөшсәләрҙең эсендәге өлкәләренең минималь үлсәмдәре|| <math>1{,}0\times10^{-17}</math>
 |}

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
{{wiktionary|длина}}
* [[Кәкере һыҙыҡ оҙонлоғо]]
* [[Күмәклек үлсәме|Үлсәм]]
* [[Күләм]]
* [[Майҙан]]
* [[Бейеклек]]
* [[Тәрәнлек]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}

[[Категория:Метрология]]