Полоний битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Ук}}
'''Полоний''' ({{lang-lat|Polonium}}, Po) — [[Менделеевтың периодик таблицаһы|Менделеевтың периодик таблицаһының]] 6-сы осор, 16-сы төркөм элементы. Тәртип номеры — 84. Халькогендар төркөмөнә ҡарай. Нормаль шарттарҙа йомшаҡ радиоактив [[Металдар|металл]], көмөшһыу-аҡ төҫтә<ref name="ХЭ">{{Китап|автор=Глав. ред.: Н. С. Зефиров|часть=|заглавие=Химическая энциклопедия|оригинал=|ответственный=Н. С. Зефиров|издание=|место=Москва|издательство=Большая Российская Энциклопедия|год=1995|том=4|страницы=53|страниц=639|серия=5 томов|isbn=5852700924|тираж=20 000}}</ref><ref name="БСЭ">{{Из БСЭ|www.xumuk.ru/bse/2178.html}}</ref>.

== Символы ==
Полоний элементының символы — Po (''Полоний'' тип уҡыла).

== Тарихы һәм атаманың килеп сығышы ==
Элемент 1898 йылда Пьер Кюри һәм Мария Склодовская-Кюри тарафынан уран ыҫмалалы рудаһында асыла<ref>{{Китап|автор=E. Rutherford|заглавие=Radioactive Substances and Their Radiations|ссылка=https://books.google.de/books?id=GMqoKqLsrsgC|место=Лондон|издательство=Forgotten Books|страницы=20|страниц=699|isbn=1451001983, 9781451001983}}</ref>. Улар [[июль|18 июлдә]] Париж Фәндәр академияһы ултырышында докладта беренсе тапҡыр асыш тураһында хәбәр итәләр. Элемент Мария Склодовская-Кюриның тыуған яғы — Польша (лат. Polonia) хөрмәтенә исем ала<ref name="БСЭ">{{Из БСЭ|www.xumuk.ru/bse/2178.html}}</ref>

[[1902 йыл]]да [[Германия|немец]] ғалимы Вильгельм Марквальд яңы элемент аса. Ул уны ''радиотеллур тип атай''. Кюри, асыш тураһындағы яҙманы уҡып, был — улар тарафынан дүрт йыл элек асылған полоний элементы, тип хәбәр итә. Марквальд бындай баһа менән килешмәгән һәм уларҙың төрлө элементтар булыуын белдергән. Элементтар менән бер нисә эксперименттан һуң Марквальд үҙ хатаһын танырға мәжбүр була.

Полонийҙың 0,1 мг беренсе өлгөһө [[1910 йыл]]да алына.

== Тәбиғәттә ==
Полоний радионуклидтары тәбиғи радиоактив рәт составына инә:

: <sup>210</sup>Po ([[:ru:Период полураспада|''Т''<sub>1/2</sub>]] = 138,376 [[:ru:Сутки|сут]]), <sup>218</sup>Po (''Т''<sub>1/2</sub> = 3,10 мин) и <sup>214</sup>Po (''Т''<sub>1/2</sub> = 1,643{{e|−4}} с) — <sup>238</sup>U рәтенә;

: <sup>16</sup>Po (''Т''<sub>1/2</sub> = 0,145 с) и <sup>212</sup>Po (''Т''<sub>1/2</sub> = 2,99{{e|−7}} с) — Th рәбенә;

: <sup>215</sup>Po (''Т''<sub>1/2</sub> = 1,781{{e|−3}} с) и <sup>211</sup>Po(''Т''<sub>1/2</sub> = 0,516 с) — в ряд <sup>235</sup>U.

Шуға күрә полоний һәр саҡ торий һәм уран минералдарында була. Полонийҙың [[ер ҡабығы]]ндағы тотороҡло йөкмәткеһе — массаһы буйынса яҡынса 2{{E|−14}} %<ref name="ХЭ"/>.

== Үҙенсәлектәре ==
Полоний — көмөшһыу-аҡ йомшаҡ радиоактив [[Металдар|металл]].

Металл полоний һауала тиҙ окислана . Полоний диоксиды (РоО<sub>2</sub>)<sub>''x''</sub> һәм полоний монооксиды РоО билдәле. [[Галогендар]] менән тетрагалогенидтар ойоштора. Кислоталар йоғонтоһонда Ро<sup>2+</sup> катиондары барлыҡҡа килеп, алһыу төҫлө иретмә хасил була:

: <chem>Po + 2 HCl -> PoCl2 + H2 ^</chem><math>.</math>

== Полоний продукттарҙа ==
Полоний-210 аҙ ғына миҡдарҙа тәбиғәттә бар һәм [[Тәмәке (үҫемлек)|тәмәкелә]] туплана<ref name="polonium-epa">[https://web.archive.org/web/20141206210646/http://www.epa.gov/radiation/sources/tobacco.html Tobacco Smoke] / EPA Radiation Protection{{ref-en}}: «tobacco leaves used in making cigarettes contain radioactive material, particularly lead-210 and polonium-210».</ref><ref>{{Мәҡәлә|автор=Tso T. C., Harley N., Alexander L. T.|заглавие=Source of Lead-210 and Polonium-210 in Tobacco|издание=Science|год=1966|том=153|выпуск=3738|страницы=880—882|ссылка=http://www.sciencemag.org/content/153/3738/880.abstract|doi=10.1126/science.153.3738.880|язык=en}}</ref><ref name="mug08">{{Мәҡәлә|автор={{nobr|Muggli Monique E.}}, {{nobr|Ebbert Jon O.}}, {{nobr|Robertson Channing}}, {{nobr|Hurt Richard D.}}|заглавие=Waking a Sleeping Giant: The Tobacco Industry’s Response to the Polonium-210 Issue|ссылка=http://dx.doi.org/10.2105/ajph.2007.130963|издание=American Journal of Public Health|год=2008|том=98|номер=9|страницы=1643—1650|doi=10.2105/AJPH.2007.130963|язык=en}}</ref>, һөҙөмтәлә тәмәке тартыусыларҙың һаулығына зыян килтерә. Бүтән тәбиғи полоний изотоптары бик тиҙ тарҡала, шуға күрә тәмәкелә тупланып өлгөрә алмай. «Тәмәке етештереүселәр был элементты 40 йыл элек тапҡан, уны юҡҡа сығарырға ынтылыштар һөҙөмтә бирмәй», — тиелә 2008 йылда америка Стэнфорд университетының һәм Майо Рочестер клиникаһы тикшеренеүселәре яҙған мәҡәләлә.

== Ағыулылығы ==
Полоний-210 артык ағыулы, радиотоксинлы һәм канцерогенлы, ярым тарҡалыу осоро 138 көн 9 сәғәт. Уның сағыштырма активлығы (166 ТБк/г) шул хәтле оло, хатта альфа-киҫәксә генә нурланһа ла, уға ҡул менән ҡағылырға ярамай, сөнки тире генә түгел, бәлки бөтә организм ағыуланыуы мөмкин: полоний тире аша шаҡтай еңел үтә. Ул аралыҡ булғанда ла ҡот осҡос хәүефле. Шуға күрә полоний-210 менән герметик бокста ғына эшләйҙәр.

== Иҫкәрмә ==
{{Иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* Полоний// Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. 20-й т. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.

== Һылтанмалар ==
* [https://bigenc.ru/literature/text/3155696 Полоний//Большая российская энциклопедия]{{Недоступная ссылка|date=March 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* {{cite web|url=http://n-t.ru/ri/ps/pb084.htm|title=Полоний|publisher=Популярная библиотека химических элементов|accessdate=2013-08-28|deadlink=no}}
* [http://www.bbc.com/news/health-33717184 «What is polonium-210?»]{{ref-en}}
{{Тышҡы һытанмалар}}
{{Периодическая система элементов}}
[[Категория:Радиоактив элементтар]]
[[Категория:Химик элементтар]]