Роза һымаҡтар битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Таксон
 | name              = 
 | regnum            = Үҫемлектәр
 | image file        = Rosa arvensis, flower.jpg
 | image title       = Гөлйемеш (әлморон)
 | image descr       = {{bt-ruslat|Гөлйемеш сәскәһе{{!}}|Rosa arvensis}}
 | parent            = 
 | ref               = 
 | comment           =
 | rang              = Ғаилә
 | latin             = Rosaceae
 | author            = [[Жюссьё, Антуан Лоран де|Juss.]]
 | syn               = 
 | typus             = {{bt-latrus|Rosa|aut=[[Линней, Карл|L.]]|Шиповник}}
 | range map         = Map-Rosaceae.PNG
 | range map caption = Картала роза сәскәлеләрҙең таралыуы ''Rosaceae''
 | range map width   = 
 | range legend      = 
 | wikispecies       = Rosaceae
 | commons           = Category:Rosaceae
 | grin              = 972
 }}
'''Роза һымаҡтар''', йәки роза сәскәлеләр (Rosaceae), [[Ике өлөшлөләр|ике өлөшлөлəр]] ғаилəһе. Бер, күп йыллыҡ үлəндəр, һирəгерəк ағастар, ҡыуаҡлыҡтар һəм ярым ҡыуаҡлыҡтар.

'''Сәскәһенең формулаһы''':{{nobr|[[Файл:Male and female sign.svg|12px]]<math>\ast K_{5}\; C_{5-0}\; A_{5-\infty}\; G_{\underline{\infty-1}}</math>}}<ref name="Mirkin">{{книга|автор=Миркин Б. М., Наумова Л. Г., Мулдашев А. А.|заглавие=Высшие растения: краткий курс систематики с основами науки о растительности: Учебник|издание=2-е, перабот|место=М.|издательство=Логос|год=2002|страниц=256|isbn=5-94010-041-4|тираж=3000}}</ref>.

== Таралыуы ==
Яҡынса 4830<ref name="TPL"/>  төрө в 118 заты<ref name="TPL">[http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Rosaceae/ Rosaceae по данным сайта] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170618005431/http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Rosaceae/ |date=2017-06-18 }}{{ref-en}}{{ref-la}} {{V|23|6|2013}}</ref> билдәле. Бөтә [[Ер]] шары буйлап таралған. [[Башҡортостан]]<nowiki/>да 20 заттан яҡынса 100 төрө (ағуна үлəне, ҡараған, миндаль һ.б.) үҫə. 

Уларҙың күптәре — ҡиммәтле емеш ағастары. Емеш ағастарынан [[алмағас]], [[груша]], [[сейә]], [[слива]], һары сейә, персик, абрикос, миндаль, [[муйыл]], [[миләш]] киң билдәле. Ҡыуаҡтарҙан — [[Ҡурай еләге|ҡурай еләг]]<nowiki/>е, [[ҡара бөрлөгән]], ә үләндәрҙән — [[ҡайын еләге]] киң таралған.

Роза сәскәлеләр араһында декоратив ҡыуаҡтар ҙа бар, мәҫәлән, [[гөлйемеш]], [[энәлек]] һәм спирея, уларҙы йыш ҡына тере ҡойма урынына үҫтерәләр.

Роза сәскәлеләр ғаиләһендәге ҡырағай үҫә торған үҫемлектәрҙән: эт табаны, тура һабаҡлы ҡаҙ үләне, ҡыҫыр сәскә, аҡ [[селек]] киң таралған.

== Морфологик ҡылыҡһырлама ==
Тышҡы күренеше буйынса роза сәскәлеләр бик күп төрлө. Улар органдарының төҙөлөшө менән бер-береһенән бик ныҡ айырыла. Мәҫәлән, гөлйемештең япраҡтары ҡыйғас, ә алмағастыҡы һәм башҡа күп үҫемлектәрҙеке — бөтөн япраҡ.

Роза сәскәлеләрҙең күбеһе тура һабаҡлы, быуын аралары оҙон, ә ҡайын еләгенең вертикаль һабаҡтары бик ҡыҫҡа. Улар япраҡ розеткаларын тотоп тора. Ҡуйын бөрөләренән тәрмәшеүсе үренделәр— мыйыҡтар барлыҡҡа килә. Япраҡтары һаплы, күп осраҡта япраҡ ҡолаҡсынлы, ябай (бөтөн йəки айырсалы), бармаҡ һымаҡ һəм ҡыйғас, һабаҡ япраҡтары — сиратлы, тамыр яны япраҡтары — суҡлы.

Сəскəлəре ваҡтан алып эрегə тиклем, йышыраҡ аҡ, һары, ал төҫтə, дөрөҫ формала, ике енесле, яҡшы үҫешкəн гипантий менән (сəскə эргəлеге нигеҙе һəм һеркəс епсəлəре ҡушылып үҫкəн киңəйтелгəн сəскə төбө). Сəскəлəре яңғыҙҙар йəки ҡалҡансыҡтарҙа, тəлгəштəрҙə, башаҡтарҙа, баштарҙа урынлашҡан.

Сəскə эргəлеге ике ҡатлы, башлыса 5 быуынлы, күп төрҙəрҙең каса аҫты бар. Һеркəстəре 20—400, ҡайһы берҙə 10 йəки 5, һирəк осраҡта 2 йəки 1.

Роза сәскәле үҫемлектәр сәскәһендә емешлектәр һаны төрлөсә булыуы мөмкин. Ҡайһы бер үҫемлектәрҙә емешлектәр бик күп була. Улар йәйенке, көмрө йәки бокал кеүек сәскә төбөнөң урта өлөшөнә урынлаша. Был осраҡта һәр емешлектән айырым ваҡ емеш, ә бөтә сәскә урынында ҡоро емештәрҙең (гөлйемеш, тура һабаҡлы ҡаҙ үләне) күп һанлы ваҡ орлоҡтары йәки һутлы емештәрҙең (ҡурай еләге) күп һанлы төшлө емештәре барлыҡҡа килә.

[[Емеш]]<nowiki/>леге күп булған сәскәләрҙең емештәре өлгөрөүгә ҡарап, сәскә төбө йәйелеп үҫә һәм гөлйемеш йәки ҡайын еләгендәге кеүек һутлы булып китә.

Был ғаиләгә ҡараған үҫемлектәр башлыса бөжəктəр ярҙамында һеркəлəнə. Ҡаҙ үлəне, эттабан, əлморон, рубус заттарына ҡараған төрҙəр өсөн апомиксис (енси процесһыҙ үрсеү юлы) хас.

Емеше — төшлө емеш, күп япраҡлы, күп сəтлəүекле, алма һәм башҡалар. Роза сәскәле башҡа үҫемлектәр сәскәһендә, мәҫәлән, сейә, слива, персик, абрикоста бер генә емешлек була; ул — төшлө емеш. 

Емештең айырым бер төрө — алма — алмағаста, грушала, миләштә, энәлектә барлыҡҡа килә.Бындай емештең барлыҡҡа килеүендә емшәндән тыш сәскә төбө лә ҡатнаша.

Емештəре һəм орлоҡтары кеше, хайуандар (имеҙеүселəр, ҡоштар, бөжəктəр һәм башҡалар) ярҙамында тарала.

== Әһәмиәте һәм ҡулланылышы ==
Роза сәскәлеләр болондарҙа, баҫыуҙарҙа, урмандарҙа, далаларҙа, ҡайһы бер төрҙəре тундрала, һаҙлыҡтарҙа һəм һыу ятҡылыҡтары ярҙары буйлап үҫə.

Әһәмиәте һәм ҡулланылышы бик ҙур. Уларҙың күптәре — ҡиммәтле емеш ағастары. Алмағас, груша, сейә, слива, һары сейә, персик, абрикос, миндаль, муйыл, миләш киң билдәле. Ҡыуаҡтарҙан — ҡурай еләге, ҡара бөрлөгән, ә үләндәрҙән — ҡайын еләге киң таралған.

Роза сәскәлеләр араһында декоратив ҡыуаҡтар ҙа бар, мәҫәлән, гөлйемеш, энәлек һәм спирея, уларҙы йыш ҡына тере ҡойма урынына үҫтерәләр.

Дарыу үләндәре (ҡаҙ үлəне, ҡурай елəге, ҡылысъяпраҡ, ҡырҡъяпраҡ, муйыл, энəлек һәм башҡалар), елəк (елəк, ҡара бөрлөгəн, ҡыҙыл бөрлөгəн, мораҡ һәм башҡалар), баллы үҫемлектәр (ерек ҡураһы, йəбешкəк, ҡыҫыр сəскə һ.б.). Күп төрҙəре халыҡ медицинаһында ҡулланыла. 

Башҡортостандың Ҡыҙыл китабына роза сәскәлеләр ғаиләһенә ҡараған үҫемлектәрҙең туғыҙ һирəк төрө индерелгəн: ал бөрлөгəн, ҡыҙыл бөрлөгəн, текəн əлморон, реликттар — ағуна үлəне, ҡыуаҡлы курил сəйе, ҡом ҡаҙ үлəне, аҡ ҡаҙ үлəне; эндемиктар — Кузнецов ҡаҙ үлəне, Эверсманн ҡаҙ үлəне<ref>{{книга|заглавие=Красная книга Российской Федерации (растения и грибы)|ответственный=Министерство природных ресурсов и экологии РФ; Федеральная служба по надзору в сфере природопользования; РАН; Российское ботаническое общество; МГУ им. М. В. Ломоносова; Гл. редколл.: Ю. П. Трутнев и др.; Сост. Р. В. Камелин и др|место=М.|издательство=Товарищество научных изданий КМК|год=2008|страницы=487-501|страниц=885|isbn=958-5-87317-476-8|тираж=1000}}</ref>.

== Һылтанмалар ==
* http://biology.su/botany/rosaceae
* http://баш.башкирская-энциклопедия.рф/index{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}.

== Әҙәбиәт ==
* {{книга|автор=Лотова Л. И., Тимонин А. К.|заглавие=Анатомия коры розоцветных (Rosaceae): разнообразие, эволюция, таксономическое значение|место=М|издательство=Тов-во научных изд. КМК|год=2005|страниц=264|isbn=5-87317-207-2|тираж=400|ref=Лотова, 2005}}
* {{книга|автор=|часть=''3. Подкласс: Настоящие двудольные (Rosidae). Порядок Rosales''|заглавие=Ботаника. Учебник для вузов: в 4 т.|оригинал=Lehrbuch der Botanik für Hochschulen. Begründet von E. Strasburger, F. Noll, H. Schenck, A. F. W. Schimper. / 35. Auflage neubearbeitet von Peter Sitte, Elmar W. Weiler, Joachim W. Kadereit, Andreas Bresinsky, Christian Körner|ссылка=|ответственный=П. Зитте, Э. В. Вайлер, Й. В. Кадерайт, А. Брезински, К. Кёрнер; на основе учебника Э. Страсбургера и др.; пер. с нем. А. Г. Еленевского, В. Н. Павлова, А. К. Тимонина и др.|издание=|место=М.|издательство=Издательский центр «Академия»|год=2007|том=3. Эволюция и систематика / под ред. А. К. Тимонина, И. И. Сидоровой|страницы=467—468|страниц=576|серия=|isbn=978-5-7695-2741-8 (рус.)|тираж=3000|ref=Ботаника(Страсбургер)}} ISBN 978-5-7695-2746-3 (Т. 3) (рус.), ISBN 3-8274-1010-X (Elsevier GmbH) — УДК 58(075.8)
* {{книга|автор=Вульф Е. В., Малеева О. Ф.|заглавие=Мировые ресурсы полезных растений:  Справочник|ответственный=Отв. ред. Ф. Х. Бахтеев|издание=АН СССР—БИН им. В. Л. Комарова|место=Л|издательство=Изд-во «Наука», Ленингр. отд-е|год=1969|страницы=179-200|страниц=566|тираж=7500|ref=Вульф}}
* {{книга|автор=Овчарова Е. Н., Елина В. В.|заглавие=Биология (растения, грибы, бактерии, вирусы): Уч. пособие |место=М|издательство=ИНФРА-М|год=2008|страницы=455-468|страниц=704|isbn=5-16-002326-7|тираж=5000|ref=Овчарова}}

== Иҫкәрмәләр ==

[[Категория:Үҫемлектәр]]
[[Категория:Сәскәлеләр]]
[[Категория:Ике өлөшлөләр]]
[[Категория:Башҡортостан үҫемлектәре]]
[[Категория:Үҫемлектәр ғаиләләре]]