Температура битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Физическая величина
| Название    = Температура
| Символ      = <math>\ T</math>, <math>\ \Theta</math>
| Размерность = Θ
| СИ          = [[Кельвин|К]]
| СГС         = [[Кельвин|К]]
| Примечания  = 
}}

[[Файл:MonthlyMeanT.gif|300px|мини|уңда|Ер өҫтөнөң 1961—1990 йылдарҙағы уртаса айлыҡ температураһы]]
[[Файл:Annual Average Temperature Map.jpg|300px|мини|уңда|Донъя буйынса уртаса йыллыҡ температура]]

'''Температу́ра''' ({{lang-la|temperatura}} — ''тейешле ҡушылыу, нормаль, ғәҙәти хәл-торош'') — есемдәрҙең йылыныу һәм һыуыныу дәрәжәһен характерлай торған дәүмәл<ref>Русско-башкирский, башкирско-русский словарь терминов по физике (Х. Х. Кадырметов, 1984)</ref>; термодинамик системаны характерлап билдәләүсе һәм есемдәрҙең төрлөсә йылыныу дәрәжәһен һиҙемләп аңлауҙың миҡдарын күрһәтеүсе [[физик дәүмәл]].

Тере йән эйәләре йылы һәм һыуыҡты туранан-тура үҙҙәренең һиҙеү ағзалары аша ҡабул итергә һәләтле. Әммә температураны аныҡ билдәләү уның объектив, махсус приборҙар ярҙамында үлсәнеүен талап итә. Улар [[термометр]] тип атала һәм ''эмпирик'' тип йөрөтөлгән температураны билдәләй. Температураларҙың эмпирик шкалаһында ике репер нөктә һәм улар араһында һан бүлемдәре билдәләнә — әлеге ваҡытта ҡулланылған [[Цельсий градусы]], [[Фаренгейт градусы]] һәм башҡа шкалалар нәҡ шуның өлгөһө. [[Кельвин]]дарҙа үлсәнелгән ''абсолют температура'' бер репер нөктә менән билдәләнә,<ref>В качестве реперной точки 10-я Генеральная конференция по мерам и весам в 1954 году приняла тройную точку воды, приписав ей точное значение температуры 273,16 К по определению.</ref> сөнки тәбиғәттә температураның иң минималь сик күрһәткесе — [[абсолют нуль]] бар. Температураның юғары күрһәткесе [[Планк температураһы]] менән сикләнә.

Йылылыҡ тигеҙлегендәге системаның бар өлөштәренең дә температураһы бер төрлө була. Кире хәлдә энергия системаның нығыраҡ йылынған өлөштәренән уның аҙ йылынған өлөштәренә күсә һәм был системалағы температураның тигеҙләнешенә килтерә. Был температураның системала бүленеүе тураһында һөйләй. [[Термодинамика]]ла температура — интенсив термодинамик дәүмәл.

Термодинамик температура менән бер рәттән физиканың башҡа бүлектәрендә температураның башҡа аңлатмалары ла индерелеүе мөмкин. Молекуляр-кинетик теорияла билдәләнеүенсә, температура система өлөштәренең уртаса кинетик энергияһына пропорциональ була. Температура система өлөшсәләренең энергия кимәле буйынса («Максвелл — Больцман статистикаһы»), тиҙлеге яғынан (Максвелл бүленеше), есемдең ионлашыу дәрәжәһе йәһәтенән (Саха тигеҙләмәһе), нурланыуҙың спектраль тығыҙлығы (Планк формулаһы) һәм уның тулы күләм тығыҙлығы (Стефан — Больцман законы) буйынса һәм башҡа бүленеүҙәрҙе билдәләй. Бынан сығып, Больцман бүленеүе параметры булған температураны йыш ҡына ''ҡуҙғатыу температураһы'', Максвелл бүленеүендәгеһен — ''кинетик температура'', Саха тигеҙләмәһендә булғанын — ''ионизацион температура'', Стефан — Больцман законына ҡарағанын — ''радиацион температура'' тип йөрөтәләр. Термодинамик тигеҙлектә булған система өсөн бөтә был параметрҙар бер-береһе менән тигеҙ була, һәм уларҙы бергә ''система температураһы'' тип атайҙар<ref>{{книга
 |заглавие      = Физика. Большой энциклопедический словарь 
 |ответственный = Гл. ред. А. М. Прохоров 
 |место         = {{М}}
 |издательство  = Большая Российская энциклопедия
 |год           = 1998 
 |страниц       = 944
 |страницы      = 741
}}</ref>.

''Халыҡ-ара дәүмәлдәр системаһында'' ({{lang-en|International System of Quantities}}, ISQ) термодинамик температура системаның ете төп дәүмәлдәре эсенә индерелә. Ошо Халыҡ-ара дәүмәлдәр системаһына нигеҙләнгән [[Халыҡ-ара берәмектәр системаһы]]нда (СИ, {{lang-fr|Le Système International d’Unités, SI}}) был температураның берәмеге итеп [[кельвин]] алынған һәм ул Халыҡ-ара берәмектәр системаһының ете төп берәмегенең береһе<ref>[http://www.bipm.org/en/publications/brochure/ The SI brochure] Описание СИ на сайте Международного бюро мер и весов</ref>. СИ системаһында һәм көндәлек практикала шулай уҡ [[Цельсий]] температураһы ла ҡулланыла, уның берәмеге итеп ҙурлығы буйынса кельвинға тиң булған [[Цельсий градусы]] (°С) алынған<ref name="ГОСТ">[http://www.leotec.ru/upload/iblock/432/432b148f277da39bdd5df10e1cd52d2d.pdf ГОСТ 8.417-2002. Государственная система обеспечения единства измерений. Единицы величин.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121110154140/http://www.leotec.ru/upload/iblock/432/432b148f277da39bdd5df10e1cd52d2d.pdf |date=2012-11-10 }}</ref>. [[Ер]]ҙәге климат процесстарының һәм тере тәбиғәттәге башҡа күренештәрҙең күпселеге Цельсий градусының (°С) -50-нән +50-гә арауығы менән бәйле булғанлыҡтан, был берәмекте ҡулланыуы бик тә уңайлы. 

== Локаль параметр булараҡ температура ==
Өҙлөкһөҙ мөхит физикаһы температураны локаль макроскопик үҙгәреүсән, йәки өҙлөкһөҙ мөхиттең (континуумдың) уйҙа айырып ҡаралған бер өлкәһен (элементар күләмен) характерлаған дәүмәл тип ҡарай, һәм уның ҙурлығы мөхиттең төрлөлөгө менән сағыштырғанда сикһеҙ бәләкәй һәм бер үк ваҡытта был мөхиттең өлөшсәләренә (атомдарына, иондарына, молекулаларына һәм башҡаларына) ҡарағанда сикһеҙ ҙур{{sfn|Жилин П. А., Рациональная механика сплошных сред|2012|с=84}}. Температура мәғәнәһе бер нөктәнән икенсеһенә (бер элементар күләмдән икенсеһенә) тиклем үҙгәрергә мөмкин; бирелгән ваҡытта температураның арауыҡта (пространствола) бүленеше температураның скаляр яланы (''температура яланы'') менән билдәләнә<ref name="temppole">{{cite web| url = http://alcala.ru/bse/izbrannoe/slovar-T/T11278.shtml | title = Температурное поле | author = | publisher =  | work = БСЭ, 3-е изд., 1976, т. 25 | lang = ru}}</ref>. Температура яланы ваҡытҡа бәйләнешһеҙ стационар һәм ваҡыт буйынса үҙгәреүсән дә (нестационар) булырға мөмкин. Барлыҡ нөктәләрендәге бер төрлө температуралы мөхитте ''термик яҡтан бер төрлө'' тип атайҙар. Температура яланын математик юҫыҡта температураның арауыҡ координаттарына һәм ваҡытҡа бәйле тигеҙләмә <math>T</math> аша һүрәтләйҙәр (ҡайһы саҡ быны бер йәки ике координата ҡарау менән генә сикләйҙәр). Термик яҡтан бер төрлө системалар өсөн <math>\mathrm{grad}\, T =0. </math>

== Термодинамик билдәләмә ==

=== Термодинамик ҡараш тарихы ===
«Температура» һүҙенең барлыҡҡа килеүе кешеләрҙең нығыраҡ йылынған есемдәрҙә ''теплород'' {{Lang-gr| φλογιστός}} — [[урыҫ теле|урыҫса]] пламя — ялҡын) тип аталған махсус матдә күберәк була тип һанауы менән бәйле. Шуға ла температура матдә һәм теплород ҡатнашмаһының ҡатылығы (көслөлеге) итеп ҡабул ителгән. Нәҡ ошо нигеҙҙә спиртлы эсемлектәрҙең көслөлеге һәм температураны үлсәү берәмеге өсөн бер төрлө атама — градус нығынып ҡалған да инде.

Термодинамик яҡтан бер төрлө хәл-торошта температура системаның барлыҡ макроскопик өлөштәре өсөн бер үк төрлө мәғәнәгә эйә була. Әгәр ҙә системалағы ике есем бер төрлө температуралы икән, улар араһында кинетик энергияны бер-береһенә биреү булмай. Әгәр ҙә температура араһында айырма килеп сыға икән, юғарыраҡ температуралы есемдән ул түбәнерәк температуралыһына күсә.    

Температура шулай уҡ «йылы» һәм «һыуыҡ»ты субъектив ҡабул итеү менән дә бәйле, ә был үҙ сиратында тере туҡыманың йылыны биреүенән йә алыуынан килә. 

[[Квант механикаһы]]на ҡараған ҡайһы бер системалар (мәҫәлән, [[лазер]]ҙың эш өлөшө) энергия өҫтәгәндә есемдең йылылыҡ хәлен характерлаусы физик дәүмәл — энтропия артмаған, ә киреһенсә кәмегән хәлдә лә була ала. Был формаль яҡтан кире абсолют температураға тиң була. Әммә бындай хәл-торош «абсолют нулдән түбән» түгел, ә  «сикһеҙлектән юғары» була, сөнки бындай системаның ыңғай температуралы есем менән туранан-тура бәйләнешкә кергәнендә энергия системанан есемгә бирелә, ә киреһенсә түгел (был хаҡта «Кире абсолют температура» бүлегендә һөйләнелә). 

Температура үҙенсәлектәрен [[физика]]ның [[термодинамика]] тип аталған бүлеге өйрәнә. Температура шулай уҡ фәндең башҡа өлкәләрендә лә мөһим роль уйнай, бында тәү сиратта физиканың башҡа бүлектәрен, уларға өҫтәп [[химия]] менән [[биология]]ны айырым билдәләп үтергә кәрәк.

== Температураны үлсәү==
[[Файл:Pakkanen.jpg|thumb|Цельсий шкалаһы буйынса −17 градусты күрһәтеп торған типик термометр]]
Термодинамик температураны үлсәү өсөн ниндәйҙер термометрик есемдең термодинамик параметры алына. Нәҡ ошо параметрҙың үҙгәреүе туранан-тура температура үҙгәреүе менән бәйләнелә. Термодинамик термометрҙың классик өлгөһө — ''газлы термометр''. Ул даими күләмле баллондағы газ баҫымын үлсәү аша температураны билдәләй. Шулай уҡ абсолют радиацион, тауышлы һәм акустик термометрҙар барлығы билдәле.

Термодинамик термометрҙар — бик ҡатмарлы ҡорамал, һәм уларҙы практик маҡсаттарҙа ҡулланыу ғәмәлдә мөмкин түгел. Шуға ла үлсәүҙәрҙең күпселеге практик термометрҙар ярҙамында башҡарыла. Уларҙы икенсел тип билдәләргә кәрәк, сөнки бындай ҡорамалдар есемдең ниндәйҙер үҙенсәлеген туранан-тура температура менән бәйләй алмай. Математик ысул булып иҫпләнгән интерполяция функцияһын үтәү өсөн улар халыҡ-ара температура шкалаһының репер нөктәләренә ярашлы градустарға бүленергә тейеш.

Ниндәй ҙә булһа есемдең температураһын үлсәү өсөн температура менән бәйле ниндәйҙер физик параметрҙы үлсәйҙәр, мәҫәлән,   геометрик үлсәм (ҙурлыҡ), газдар өсөн — [[күләм]] һәм [[баҫым]], [[тауыш тиҙлеге]], электр үткәреүсәнлек, йотоу (һеңдереү) һәм нурланыштың [[электромагнит  спектрҙар]]ы һ.б.
 
Көндәлек практикала температураны ғәҙәттә махсус приборҙар — контактлы [[термометр]]ҙар ярҙамында үлсәйҙәр. Бының өсөн термометр менән тикшерелгән есем араһында идеаль контакт булдырылырға тейеш, һәм ошо есем менән термометр араһында термодинамик тигеҙлек урынлашҡандан һуң — уларҙың температураһы тигеҙләнгәс, термометрҙың ниндәйҙер үҙгәешле физик параметрҙары үҙгәреүенән есемдең температураһы тураһында фекер йөрөтәләр. Термометр һәм есем араһында йылылыҡ контакты етерлек булыуы шарт, был температураларҙың тиҙерәк тигеҙләнеүенә килтерә. Быға шулай уҡ тикшереләсәк есем менән сағыштырғанда термометрҙың йылылыҡ һыйышын кәметеү (термометрҙы бәләкәйләтеү) юлы менән дә ирешәләр. Термометрҙың йылылыҡ һыйышын кәметеү [[үлсәү]] һөҙөмтәләрен мөмкин тиклем аҙыраҡ боҙоуға килтерә, сөнки тикшерелгән есемдең йылыһының аҙ ғына миҡдары алына һәм термометрға күсә.  Идеаль термометрҙың йылылыҡ һыйышы нуль кимәлендә була<ref>{{книга|автор=Шахмаев Н. М. и др.|заглавие=Физика: Учебник для 10 класса общеобразовательных учреждений|ответственный= |ссылка= |место=М. |издательство=|Просвещение|год=1996 |том= |страниц=240 |страницы=21|isbn=5090067937}}</ref>.

Температураны үлсәү приборҙары ғәҙәттә Цельсий йәки Фаренгейт шкалаларына ярашлы бүленгән була.

Практикала температура үлсәү өсөн ҡулланылалар:
* шыйыҡсалы һәм механик термометрҙар,
* термопаралар,
* ҡаршылыҡ термометрҙары,
* газлы термометрҙар,
* пирометр.
Иң төгәл практик термометр булып [[платина]] химик элементынан яһалған ҡаршылыҡ термометрҙары һанала<ref>[http://temperatures.ru/mtsh/mtsh.php?page=81 Платиновый термометр сопротивления — основной прибор МТШ-90.]</ref>.
Һуңғы осорҙа температураны лазер нурланышы параметрҙарын үлсәүгә нигеҙләнгән ысулдар менән үлсәү методтары ла практикала ҡулланыу тапты<ref>[http://temperatures.ru/newmet/newmet.php?page=0 Лазерная термометрия]</ref>.

== Температура үлсәү берәмектәре һәм шкалаһы ==
Температураның [[молекула]]ларҙың [[кинетик энергия]]һы икәнлектән сығып ҡарағанда, уны энергетик берәмектәрҙә (мәҫәлән, СИ системаһындағы [[джоуль]] йәки [[электронвольт]]) үлсәү кәрәклеге тәбиғи булып сыға. Әммә температура үлсәү молекуляр-кинетик  теория эшләнгәнгә тиклем күптән башҡарылғанлыҡтан, практик шкалалар температураны градус тигән шартлы берәмектәр менән билдәләүгә ҡоролған.

=== Абсолют температура. Кельвиндың температура шкалаһы ===
Термодинамик (абсолют) температура аңлатмаһын фәнгә [[Уильям Томсон]] (лорд Кельвин) индергән, шуға ла абсолют температура шкалаһын Кельвиндың температура шкалаһы йәки термодинамик температура шкалаһы тип йөрөтәләр. Абсолют температура берәмеге — [[кельвин]] (К).

Температураның абсолют шкалаһы температураның түбәнге сигенең дөйөм торошоноң үлсәме — абсолют ноль булғанлыҡтан шулай атала, икенсе төрлө әйткәндә, был мөмкин булған иң түбән температура һәм был шарттарҙа есемдән йылылыҡ энергияһы алып булмай. 

Абсолют ноль — 0 K итеп билдәләнә, ул −273,15&nbsp;°C һәм -459,67 °F тигеҙ була.

Кельвиндың температура шкалаһында иҫәпләү абсолют ноль билдәһенән башлана.

Көнкүрештә ҡулланылған Цельсий һәм Фаренгейт (башлыса [[АҠШ]]-та ҡулланыла) температура шкалалары абсолют түгел, һәм шуға ла температура һыу туңған нөктәнән түбән төшкән шарттарҙа эксперименттар үткәреүҙә ҡыйынлыҡтар тыуа — температураны кире һандарҙа күрһәтергә тура килә. Бындай осраҡтар өсөн температураның абсолют шкалалары индерелгән.

Уларҙың береһе ''Ранкин шкалаһы'', икенсеһе — ''Кельвин шкалаһы'' (абсолют термодинамик шкала) тип атала; Улар буйынса температура Ранкин (°Ra) һәм Кельвин]] (К) градустары итеп билдәләнә. Был ике шкала ла абсолют нуль температураһынан башлана. Уларҙың айырмаһы: Кельвин шкалаһындағы бер бүлем Цельсий шкалаһындағы шундай уҡ бүлемгә тиң, ә Ранкин шкалаһы бүлеме Фаренгейт шкалалы термометр бүлеменә бәрәбәр. Стандарт һауа (атмосфера) баҫымы шарттарында һыуҙың туңыу температураһы төрлө шкалалар буйынса: 273,15 K, 0&nbsp;°C, 32&nbsp;°F.

Кельвин шкалаһы масштабы ''һыуҙың өс нөктәһенә'' (ҡаты, шыйыҡ һәм газ рәүешендә) (273,16 К) бәйләнгән, быға үҙ сиратында Больцман константаһы бәйле. Был юғары температураларҙы үлсәүҙең теүәллеген аңлатыуҙа ҡыйынлыҡтар (проблемалар) тыуҙыра. Хәҙер [[Халыҡ-ара үлсәү һәм ауырлыҡ бюро]]һы ''кельвиндың'' яңы билдәләмәһенә күсеү мөмкинлеген ҡарай: ул «һыуҙың өс нөктәһе»нә бәйле булыу урынына Больцман константаһының тәғәйен һанын нигеҙ итеп аласаҡ<ref>[http://temperatures.ru/kelvin/kelvin.php?page=2 Разработка нового определения кельвина]</ref>.

=== Цельсий шкалаһы ===

=== Фаренгейт шкалаһы ===

=== Реомюр шкалаһы ===

== Төрлө шкалаларҙан күсеү ==
{| class="wikitable"
|+ Төп шкалалар араһында температураны яңынан иҫәпләү
|-
! Шкала
! Шартлы билдәләмә
! [[Цельсий градусынан]] (°C)
! Цельсийға
|-
|[[Фаренгейт градусы]]
|(°F)
|[°F] = [°C] × 9⁄5 + 32
|[°C] = ([°F] − 32) × 5⁄9
|-
|[[Кельвин]]
|(K)
|[K] = [°C] + 273.15
|[°C] = [K] − 273.15
|-
|[[Ранкин градусы]] (Rankin)
|(°R)
|[°R] = ([°C] + 273.15) × 9⁄5
|[°C] = ([°R] − 491.67) × 5⁄9
|-
|[[Делиль градусы]] (Delisle)
|(°Д или °De)
|[°De] = (100 − [°C]) × 3⁄2
|[°C] = 100 − [°De] × 2⁄3
|-
|[[Ньютон шкалаһы]] (Newton)
|(°N)
|[°N] = [°C] × 33⁄100
|[°C] = [°N] × 100⁄33
|-
|[[Реомюр градусы]] (Réaumur)
|(°Re, °Ré, °R) 
|[°Ré] = [°C] × 4⁄5
|[°C] = [°Ré] × 5⁄4
|-
|[[Градус Рёмера|Рёмер]] (Rømer)
|(°Rø)
|[°Rø] = [°C] × 21⁄40 + 7.5
|[°C] = ([°Rø] − 7.5) × 40⁄21
|}

== Температура шкалаларын сағыштырыу ==
{| class="wikitable"
|+ Температура шкалаларын сағыштырыу
! Һүрәтләү
! [[Градус Кельвина|Кельвин]]
! [[Градус Цельсия|Цельсий]]
! [[Градус Фаренгейта|Фаренгейт]]
! [[Градус Ранкина|Ранкин]]
! [[Градус Делиля|Делиль]]
! [[Шкала Ньютона|Ньютон]]
! [[Градус Реомюра|Реомюр]]
! [[Градус Рёмера|Рёмер]]
|-
| [[Абсолют нуль]]
| 0
|−273,15
|−459,67
| 0
| 559,725
|−90,14
|−218,52
|−135,90
|-
| Фаренгейт ҡушымтаһының ([[аш тоҙо]] һәм [[боҙ]] тигеҙ дәүмәлдә) иреү температураһы 
| 255,37
|−17,78
| 0
| 459,67
| 176,67
|−5,87
|−14,22
|−1,83
|-
| Һыуҙың туңыу температураһы (Нормаль шарттар)
| 273,15
| 0
| 32
| 491,67
| 150
| 0
| 0
| 7,5
|-
| Кеше тәненең уртаса температураһы¹
| 309,75
| 36,6
| 98,2
| 557,9
| 94,5
| 12,21
| 29,6
| 26,925
|-
| Һыуҙың ҡайнау температураһы (Нормаль шарттар)
| 373,15
| 100
| 212
| 671,67
| 0
| 33
| 80
| 60
|-
| [[Титан]]дың иреүе
| 1941
| 1668
| 3034
| 3494
|−2352
| 550
| 1334
| 883
|-
| Ҡояш²
| 5800
| 5526
| 9980
| 10440
|−8140
| 1823
| 4421
| 2909
|}

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* {{книга|автор=Callen H. B.|заглавие=Thermodynamics and an Introduction to Thermostatistics|ссылка= |язык= |издание=2nd ed|место=N. Y. e. a.|издательство=John Wiley|год=1986. — XVI + 493 p|том= |страниц= |серия= |isbn=0471862568, 9780471862567 |ref=Callen H. B., Thermodynamics and an Introduction to Thermostatistics|1986}}
* {{статья|автор=Falk G., Jung H.|заглавие=Axiomatik der Thermodynamik|ссылка= |язык=de|издание=Flügge S. (ed.). Encyclopedia of Physics / Flügge S. (Hrsg.). Handbuch der Physik|издательство=Springer-Verlag|год=1959|volume=III/2. Principles of Thermodynamics and Statistics / Band III/2. Prinzipien der Thermodynamik und Statistik, S. 119–175|номер= |с= |doi= |Falk G., Jung H., Axiomatik der Thermodynamik|1959}}
* {{книга|автор=Guggenheim E. A.|заглавие=Thermodynamics: An Advanced Treatment for Chemists and Physicists|ссылка= |язык= |издание=8th ed|место=Amsterdam|издательство=North-Holland|год=1986. — XXIV + 390 p|том= |страниц= |серия= |isbn=0444869514, 9780444869517 |ref=Guggenheim E. A., Thermodynamics|1986}}
* {{книга|автор=Jou D., Casas-Vázquez J., Lebon G.|заглавие=Extended Irreversible Thermodynamics|ссылка= |язык= |издание=4th ed|место=N. Y.—Dordrecht—Heidelberg—London|издательство=Springer|год=2010. — XVIII + 483 p|том= |страниц= |серия= |isbn=978-90-481-3073-3|doi=10.1007/978-90-481-3074-0|ref=Jou D. e. a., Extended Irreversible Thermodynamics|2010}}
* {{книга|автор=Tisza Laszlo.|заглавие=Generalized Thermodynamics|ответственный= |издание= |место=Cambridge (Massachusetts) — London (England)|издательство=The M.I.T. Press|год=1966. — XI + 384 p|том= |страниц= |серия= |isbn= |ref=Tisza L., Generalized Thermodynamics|1966}}
* {{книга|автор=Базаров И. П.|заглавие=Термодинамика|издание=5-е изд|место=СПб.—М.—Краснодар|издательство=Лань|год=2010|том= |страниц=384|серия=Учебники для вузов. Специальная литература|isbn=978-5-8114-1003-3|ref=Базаров И. П., Термодинамика|2010}}
* {{статья|автор=Борн М.|заглавие=Критические замечания по поводу традиционного изложения термодинамики|ссылка= |язык=ru|издание=Развитие современной физики|издательство=М.: Наука|год=1964, с. 223—256|volume= |номер= |с= |doi= |ref=Борн М., Критические замечания по поводу традиционного изложения термодинамики}}
* {{книга|автор=Вукалович М. П., Новиков И. И.|заглавие=Термодинамика|ответственный= |издание= |место=М.|издательство=Машиностроение|год=1972|том= |страниц=671|серия= |isbn= |ref=Вукалович М. П., Новиков И. И., Термодинамика|1972}}
* {{книга|автор=Гиббс Дж. В.|заглавие=Термодинамика. Статистическая механика|ответственный=Отв. ред. Д. Н. Зубарев|издание= |место=М.|издательство=Наука|год=1982|том= |страниц=584|серия=Классики науки|isbn= |ref=Гиббс Дж. В., Термодинамика. Статистическая механика|1982}}
* {{книга|автор=Гухман А. А.|заглавие=Об основаниях термодинамики|ответственный= |издание= |место=Алма-Ата|издательство=Изд-во АН КазССР|год=1947|том= |страниц=106|серия= |isbn= |ref=Гухман А. А., Об основаниях термодинамики|1947}}
* {{книга|автор=Гухман А. А.|заглавие=Об основаниях термодинамики|ответственный= |издание= |место=М.|издательство=Энергоатомиздат|год=1986|том= |страниц=384|серия= |isbn= |ref=Гухман А. А., Об основаниях термодинамики|1986}}
* {{книга|автор=Дьярмати И.|заглавие=Неравновесная термодинамика. Теория поля и вариационные принципы|ответственный= |издание= |место=М.|издательство=Мир|год=1974|том= |страниц=304|серия= |isbn= |ref=Дьярмати И., Неравновесная термодинамика|1974}}
* {{книга|автор=Залевски К.|заглавие=Феноменологическая и статистическая термодинамика: Краткий курс лекций|ответственный=Пер. с польск. под. ред. Л. А. Серафимова|издание= |место=М.|издательство=Мир|год=1973|том= |страниц=168|серия= |isbn= |ref=Залевски К., Феноменологическая и статистическая термодинамика|1973}}
* {{книга|автор=Зоммерфельд А.|заглавие=Термодинамика и статистическая физика|ответственный=Пер. с нем.|издание= |место=М.|издательство=Изд-во иностр. лит-ры|год=1955|том= |страниц=480|серия= |isbn= |ref=Зоммерфельд А., Термодинамика и статистическая физика|1955}}
* {{статья|автор=Клаузиус Р.|заглавие=Механическая теория тепла|ссылка= |язык=ru|издание=Второе начало термодинамики|издательство=М.—Л.: Гостехиздат|год=1934, с. 70—158|volume= |номер= |с= |doi= |ref=Клаузиус Р., Механическая теория тепла|1934}}
* {{книга|автор=Ландау Л. Д., Лифшиц Е. М.|заглавие=Статистическая физика. Часть 1|ответственный= |издание=5-е изд|место=М.|издательство=Физматлит|год=2002|страниц=616|серия=Теоретическая физика в 10 томах. Том 5|том= |isbn=5-9221-0054-8|ref=Ландау Л. Д., Лифшиц Е. М., Статистическая физика. Часть 1|2002}}
* {{книга|автор=Леонова В. Ф.|заглавие=Термодинамика|издательство=Высшая школа|год=1968|место=М|страниц=159|ref=Леонова В. Ф., Термодинамика|1968}}
* {{статья|автор=Поулз Д.|заглавие=Отрицательные абсолютные температуры и температуры во вращающихся системах координат |ссылка= |язык=ru|издание=Успехи физических наук|издательство= |год=1964, т. 84, № 4, с. 693—713|volume= |номер= |с= |doi= |ref=Поулз Д., Отрицательные абсолютные температуры|1964}}
* {{книга|автор=Пригожин И., Кондепуди Д.|заглавие=Современная термодинамика. От тепловых двигателей до диссипативных структур |ответственный = Пер. с англ|издание= |место=М.|издательство=Мир |год=2002 |том= |страниц=462 |серия= |isbn= |ref=Пригожин И., Кондепуди Д., Современная термодинамика|2002}}
* {{книга|автор = Рудой Ю. Г. |заглавие = Математическая структура равновесной термодинамики и статистической механики |издание = |место= М. — Ижевск |издательство = Институт компьютерных исследований |год =2013 |том= |страниц = 368 |серия= |isbn= 978-5-4344-0159-3 |ref = Рудой Ю. Г., Математическая структура равновесной термодинамики и статистической механики | 2013}}
* {{книга
 | автор = Сивухин Д. В. 
 | заглавие = Термодинамика и молекулярная физика
 | место = Москва
 | издательство = «Наука»
 | год = 1990
 | ссылка = 
}}
* {{книга|автор =Сорокин В. С.|заглавие =Макроскопическая необратимость и энтропия. Введение в термодинамику|издание = |место =М.|издательство =ФИЗМАТЛИТ|год =2004|том= |страниц =174|серия= |isbn =5-9221-0507-8|ref=Сорокин В. С., Макроскопическая необратимость и энтропия. Введение в термодинамику|2004}}
* {{книга
 | автор = Спасский Б. И. 
 | заглавие = История физики Ч.I
 | место = Москва
 | издательство = «Высшая школа»
 | год = 1977
 | ссылка = http://osnovanija.narod.ru/History/Spas/T1_1.djvu
}}
* {{книга|автор= Тальма Лобель|заглавие= Теплая чашка в холодный день: Как физические ощущения влияют на наши решения|оригинал= Sensation The New Science of Physical Intelligence|издательство= Альпина Паблишер|год= 2014|место = М.|серия= |страниц= 259
|isbn= 978-5-9614-4698-2|ref= Тальма Лобель}}
* {{статья|автор=Трусделл К.|заглавие=Термодинамика для начинающих|ссылка= |язык=ru|издание=Механика. Периодический сборник переводов иностранных статей|издательство=М.: Мир|год=1970|volume= |номер=3 (121), с. 116—128|с= |doi= |ref=Трусделл К., Термодинамика для начинающих|1970}}
* {{книга|заглавие=Физика. Большой энциклопедический словарь|ответственный=Гл. ред. А. М. Прохоров|издание= |место=М.|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1998|том= |страниц=944|серия= |isbn=5-85270-306-0|ref=Физика. Большой энциклопедический словарь|1998}}



[[Категория:Температура]]