Тиҙлек битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Ук}}
{{другие значения}}
{{Физическая величина
| Название    = Скорость
| Символ      = <math>\vec v = \frac{\mathrm{d}\vec r}{\mathrm{d}t}</math>
| Размерность = LT<sup>−1</sup>
| СИ          = м/с
| СГС         = см/с
| Примечания  = вектор
}}
'''Тиҙлек''' (стандарт тамғаланышы <math>\vec v</math>, {{lang-en|velocity}} йәки {{lang-fr|vitesse}} һүҙҙәренән) — векторлы физик дәүмәл, ул [[материаль нөктә]]нең һайланған [[иҫәпләү системаһы]]на ҡарата [[күсеш]] етеҙлеген һәм хәрәкәт йүнәлешен күрһәтә. Билдәләмә буйынса нөктәнең [[радиус-вектор]]ының ваҡыт буйынса [[функцияһы сығарылмаһы|сығарылмаһына]] тигеҙ. [[Халыҡ-ара берәмектәр системаһы|СИ]] системаһында секундына метрҙарҙа үлсәнә.
 
Рус телендә ошо уҡ һүҙ менән [[скаляр]] дәүмәлде — йәки нөктәнең тиҙлек векторының модулен, йәки ''алгебраик тиҙлеген'', йәғни <math>\vec v</math> векторының нөктә [[траектория|траекторияһына]] тейеүсе проекцияһын атайҙар{{sfn|Старжинский|1980|с=154}}. Ҡайһы бер башҡа телдәрҙә скаляр тиҙлек өсөн айырым атамалар бар, мәҫәлән {{lang-en|speed}}, {{lang-la|celeritas}}.

«Тиҙлек» термины фәндә һәм, уны ниндәйҙер дәүмәлдең (мотлаҡ радиус-векторҙың ғына түгел) икенсеһенә бәйле үҙгәреү тиҙлеге (йышыраҡ [[ваҡыт]]та үҙгәреүе күҙ уңында тотола, ләкин шулай уҡ арауыҡта йәки башҡа) тип аңлап, киң мәғәнәлә лә ҡулланыла. Шулай, мәҫәлән, [[мөйөш тиҙлеге]], [[температура]]ның үҙгәреү тиҙлеге, [[химик реакция тиҙлеге]], [[тҡркөм тиҙлеге]], берләшеү тиҙлеге һәм башҡалар тураһында һөйләнелә. Математикала «үҙгәреү тиҙлеге» ҡаралған дәүмәлдең [[функцияның сығарылмаһы|сығарылмаһы]] менән характерлана.

== Классик механикала «тиҙлек» төшөнсәһе ==

=== Материаль нөктә осрағы ===
[[Материаль нөктә]]нең һәр ваҡыт моментында тиҙлек векторы (моменталь тиҙлек) был нөктәнең ағымдағы торошоноң [[радиус-вектор]]ының <math>{\vec r} </math> ваҡыт буйынса сығарылмаһы түбәндәгесә билдәләнә{{sfn|Маркеев|1990|с=15—17}}:

: <math>\vec v = {\mathrm{d}{\vec r} \over \mathrm{d}t} \equiv v_{\tau} {\vec \tau},</math>

бында <math>{\vec \tau}\equiv\mathrm{d}{\vec r} / \mathrm{d}s</math> — [[траектория]]ның ағымдағы нөктәһе аша үткән [[тейеүсе тура һыҙыҡ|тейеүсенең]] берәмек векторы (ул хәрәкәт итеүсе нөктәнең [[дуға координатаһы|дуға координатаһының]] <math>s</math> үҫеү яғына йүнәлгән), ә <math>v_{\tau}\equiv\dot{s}</math> — дуға координатаһының ваҡыт буйынса сығарылмаһына тигеҙ булған һәм нөктәнең ''алгебраик тиҙлеге'' тип аталған, тиҙлек векторының телгә алынған берәмек вектор йүнәлешенә проекцияһы. Килтерелгән формулаларға ярашлы, нөктәнең тиҙлек векторы һәр ваҡыт тейеүсе буйлап йүнәлгән, ә нөктәнең алгебраик тиҙлеге был <math>v</math> векторының модуленән тик тамғаһы менән генә айырылырға мөмкин{{sfn|Старжинский|1980|с=154—155}}. Был ваҡытта:
* әгәр дуға координатаһы үҫһә, <math>\vec v</math> һәм <math>{\vec \tau}</math> векторҙары бер йүнәлешле, ә алгебраик тиҙлек ыңғай;
* әгәр дуға координатаһы кәмеһә, <math>\vec v</math> һәм <math>{\vec \tau}</math> векторҙары ҡапма-ҡаршы йүнәлешле, ә алгебраик тиҙлек тиҫкәре.

Нөктәнең <math>t_0</math>-дән алып <math>t</math>-ға тиклем ваҡыт аралығында үткән ''юлы'' <math>\tilde{s}</math> ошолай табыла

: <math>\tilde{s} = \int_{t_0}^t |\dot{s}|\,\mathrm{d}t\; </math>.

Нөктәнең алгебраик тиҙлеге һәр ваҡыт тиҫкәре булмаһа, юл дуға координатаһының <math>t_0</math>-дән алып <math>t</math>-ға тиклемге ваҡыт эсендә ҡушымтаһы менән тап килә (әгәр шул уҡ ваҡытта дуға координатаһының иҫәпләү башы хәрәкәт итеүсе нөктәнең башланғыс торошо менән тап килһә, <math>\tilde{s}</math> <math>s</math> менән тап киләсәк).

[[Файл:Moglfm0405 velocidad.jpg|thumb|220 px|Уртаса һәм моменталь тиҙлектең иллюстрацияһы]]
Әгәр нөктәнең алгебраик тиҙлеге ваҡыт үтеү менән үҙгәрмәһә (йәки, шул уҡ, тиҙлек модуле даими булһа), нөктәнең хәрәкәте {{sfn|Старжинский|1980|с=163}} ''тигеҙ'' хәрәкәт тип атала (алгебраик тейеүсе [[тиҙләнеш]] <math>\ddot{s}</math> был ваҡытта тождестволы нулгә тигеҙ).

<math>{\ddot{s}}\geqslant{0}</math> тип уйлайыҡ. Ул саҡта тигеҙ хәрәкәттә нөктәнең тиҙлеге (алгебраик) <math>\tilde{s}</math> үтелгән юлының был юл үтелгән <math>t-t_0</math> ваҡыт аралығына бүлендегенә тигеҙ була:

: <math>{\dot{s}}^{\,\mathrm{cp}} = {\tilde{s} \over t-t_0}\; .</math>

Дөйөм осраҡта

: <math>{\vec v}^{\,\,\mathrm{cp}} = {{\vec r}-{\vec r}_0 \over t-t_0} \equiv {\Delta{\vec r} \over \Delta{t}}</math> һәм <math>{\dot{s}}^{\,\mathrm{cp}} = {s-s_0 \over t-t_0} \equiv {\Delta{s} \over \Delta{t}}</math>

сағыштырмалары ярашлы рәүештә нөктәнең '''уртаса тиҙлеген''' {{sfn|Старжинский|1980|с=152}} һәм уның '''урта алгебраик тиҙлеген''' билдәләйҙәр; әгәр «[[уртаса тиҙлек]]» термины менән ҡулланғанда, <math>\vec v</math> һәм <math>\dot{s}</math> дәүмәлдәре тураһында (буталмаҫ өсөн) ''моменталь'' тиҙлек һымаҡ әйтелә.

Юғарыла индерелгән уртаса тиҙлектең ике төшөнсәһе араһында айырма шунан тоа. Беренсенән, <math>{\vec v}^{\,\,\mathrm{cp}}</math> — вектор, ә <math>{\dot{s}}^{\,\mathrm{cp}}</math> — скаляр. Икенсенән, был дәүмәлдәр модуле буйынса тап килмәҫкә мөмкиндәр. Шулай, нөктә [[винт һыҙығы]] буйлап хәрәкәт итһен ти, һәм үҙенең хәрәкәте ваҡытында бер уратым үтһен; ул саҡта был нөктәнең уртаса тиҙлек модуле винт һыҙығының ''аҙымының'' (йәғни уның уратымдары араһындағы алыҫлыҡтың) хәрәкәт ваҡытына бүлендегенә тигеҙ, ә урта алгебраик тиҙлектең модуле — уратым оҙонлоғоноң хәрәкәт ваҡытына бүлендегенә тигеҙ.

=== Сикле үлсәмле есем осрағы ===
Киңәйтелгән үлсәмле есем өсөн «тиҙлек» төшөнсәһен (есемдең үҙенең, ә уның нөктәләренең береһенең түгел) билдәләп булмай; моменталь-ынтылышлы хәрәкәт осрағы ҡағиҙәнән ситләшеү булып тора. Әгәр бирелгән ваҡыт моментында есемде төҙөүсе бөтә нөктәләрҙең тиҙлектәре тигеҙ булһа, [[абсолют ҡаты есем]] [[ынтылышлы хәрәкәт|моменталь-ынтылышлы хәрәкәт]] яһай тип әйтәләр{{sfn|Маркеев|1990|с=46—47}}; ул саҡта, аңлашылыуынса, есемдең тиҙлеге уның теләһә ниндәй нөктәһенең тиҙлегенә тигеҙ тип иҫәпләп була. Шулай, мәҫәлән, [[күҙәтеү ҡуласаһы]] кабинаһының бөтә нөктәләренең тиҙлеге тигеҙ (әлбиттә әгәр кабинаның тирбәлеүҙәрен иҫәпкә алмағанда).

Дөйөм осраҡта ҡаты есемде төҙөүсе бөтә нөктәләрҙең тиҙлектәре үҙ-ара тигеҙ түгел. Шулай, мәҫәлән, шыумайынса тәгәрләп хәрәкәт итеүсе тәгәрмәс өсөн юлға ҡарата нөктәләрҙең тиҙлек модулдәре нулдән алып (юл менән тейеү нөктәһендә) тәгәрмәс үҙәге тиҙлегенең икеләтелгән ҡиммәтенә тиклем (тейеү нөктәһенә диаметраль рәүештә ҡапма-ҡаршы нөктәлә) ҡиммәттәр ҡабул итә. [[Абсолют ҡаты есем]] нөктәләренең тиҙлектәре бүленеше [[Эйлерҙың кинематик формулаһы]] менән тасуирлана.

== Төрлө координаталар системаларында тиҙлектең яҙылышы ==

== Декарт координаттар системаһы ==
[[Тура мөйөшлө координаталар системаһы|Тура мөйөшлө декарт координаталар системаһында]]<ref name="БСЭ">{{БСЭ3|заглавие=Скорость}}</ref>::

<math>\mathbf v = v_x\mathbf i + v_y\mathbf j + v_z\mathbf k</math>

<math>\mathbf r = x\mathbf i + y\mathbf j + z\mathbf k</math>, шуға күрә

: <math>\mathbf v = \frac {\mathrm{d}(x\mathbf i + y\mathbf j + z\mathbf k)} {\mathrm{d}t} = \frac {\mathrm{d}x} {\mathrm{d}t} \mathbf i + \frac {\mathrm{d}y} {\mathrm{d}t} \mathbf j + \frac {\mathrm{d}z} {\mathrm{d}t} \mathbf k</math>

Шулай итеп, тиҙлек векторының компоненттары — [[Материаль нөктә|материаль нөктәнең]] ярашлы координаталарының үҙгәреү тиҙлеге ул<ref name="БСЭ"/>:

: <math>v_x = \frac {\mathrm{d}x} {\mathrm{d}t}; v_y = \frac {\mathrm{d}y} {\mathrm{d}t}; v_z = \frac {\mathrm{d}z} {\mathrm{d}t}</math>.

=== Цилиндрик координаталарҙа ===
[[Файл:PolarVelocities.png|thumb|200px|Поляр координаталарҙа тиҙлек]]
[[Цилиндрик координаталар системаһы|Цилиндрик координаталарҙа]] <math>R, \varphi, z</math><ref name="БСЭ"/>:
: <math>v_R = \frac {\mathrm{d}R} {\mathrm{d}t}; v_\varphi = R \frac {\mathrm{d} \varphi} {\mathrm{d}t}; v_z = \frac {\mathrm{d}z} {\mathrm{d}t}.</math>

<math>v_\varphi</math> [[арҡыры тиҙлек]], <math>v_R</math> — [[радиаль тиҙлек]] тип атала.

=== Сферик координаталарҙа ===
[[сферик координаталар системаһы]]нда <math>R, \varphi, \theta</math><ref name="БСЭ"/>:
: <math>v_R = \frac {\mathrm{d}R} {\mathrm{d}t}; v_\varphi = R \sin \theta \frac {\mathrm{d} \varphi} {\mathrm{d}t}; v_\theta = R \frac {\mathrm{d}\theta} {\mathrm{d}t}.</math>

Яҫы хәрәкәтте тасуирлау өсөн ҡайһы берҙә [[поляр координаталар]] ҡулланыла, уны цилиндрик координаталарҙың (<math>z=</math> const булғанда) йәки сферик координаталарҙың (<math>\theta=\pi/2</math> булғанда) айырым осрағы итеп ҡарап була.

=== Физик һәм координата тиҙлектәре ===
{{main|Обобщённые координаты}}
[[Теоретик механика|Аналитик механикала]] юғарыла килтерелгән һәм башҡа кәкре һыҙыҡлы координаталар [[дөйөмләштерелгән координаталар]] ролен уйнайҙар; есем торошоноң үҙгәреүе уларҙың ваҡытҡа бәйлелеге менән тасуирлана. Есем координаталарының ваҡыт буйынса сығарылмалары координата тиҙлектәре тип аталалар (уларҙың үлсәме м/c-тан айырмалы булырға мөмкин). Физик тиҙлек радиус-векторҙың ваҡыт буйынса сығарылмаһы була, ә уның төҙөүселәре һәр осраҡта ярашлы орт алдында торған бөтә аңлатма менән бирелә.


== Тиҙлек менән бәйле ҡайһы бер төшөнсәләр ==
Классик механикала бер нисә дәүмәл тиҙлек аша күрһәтелә.

[[Импульс]], йәки хәрәкәт миҡдары, — был нөктәнең механик хәрәкәтенең үлсәме, нөктәнең [[Масса|массаһының]] уның тиҙлегенә ҡабатландығы булараҡ билдәләнә
: <math>\vec p=m\vec v</math>.
Импульс вектор дәүмәл, уның йүнәлеше тиҙлек йүнәлеше менән тап килә. Йомоҡ система өсөн [[импульс һаҡланыу законы]] үтәлә.

Шулай уҡ механик системаның [[кинетик энергия]]һы тиҙлеккә бәйле. [[Абсолют ҡаты есем]] өсөн тулы кинетик энергияны ынтылышлы һәм әйләнмәле хәрәкәттең кинетик энергиялары суммалары күренешендә яҙырға мөмкин<ref>{{книга|заглавие=Физический энциклопедический словарь. —  Советская энциклопедия|часть=Кинетическая энергия|год=1983|автор=Главный редактор А. М. Прохоров|место=М.|язык=ru}} [[Физическая энциклопедия]]</ref><ref>{{книга|заглавие=Физический энциклопедический словарь. —  Советская энциклопедия|часть=Вращательное движение|год=1983|автор=Главный редактор А. М. Прохоров|место=М.|язык=ru}} [[Физическая энциклопедия]]</ref>:

: <math>T = \frac{m v^2}{2}+\frac{\mathcal{I} \vec \omega^2}{2},</math>

бында <math>\ m </math> — масса тела, <math>\ v </math> — есемдең [[масса үҙәге]]нең тиҙлеге, <math> \mathcal{I} </math> — есемдең [[инерция моменты]], <math> \vec \omega </math> — есемдең [[мөйөш тиҙлеге]].

Тиҙлектең ваҡытта үҙгәреүе [[тиҙләнеш]] менән характерлана. Тиҙләнеш тиҙлектең дәүмәле буйынса үҙгәреүен дә ([[тангенциаль тиҙләнеш]]), шулай уҡ йүнәлеше буйынса үҙгәреүен дә ([[үҙәккә ынтылышлы тиҙләнеш]]) сағылдыра<ref>{{книга|заглавие=Физический энциклопедический словарь.|часть=Ускорение|год=1983|автор=Главный редактор А. М. Прохоров|язык=ru}} [[Физическая энциклопедия]]</ref>:
: <math> \vec a = \frac{\mathrm{d} \vec v}{\mathrm{d}t} = \vec a_\tau + \vec a_n  = \frac{\mathrm{d} |\vec v|}{\mathrm{d}t} \vec e_\tau + {v^2 \over r}\vec e_n,</math>

бында <math>\ r </math> — нөктә траекторияһының [[Кәкрелек|кәкрелек радиусы]].

== Тиҙлек өсөн Галилей һәм Лоренц үҙгәртеүҙәре ==
{{main|Сложение скоростей}}
Ньютондың классик механикаһында тиҙлектәр бер [[инерциаль иҫәпләү системаһы]]нан икенсеһенә күскәндә [[Галилей үҙгәртеүҙәре]]нә ярашлы үҙгәрәләр. Әгәр есемдең тиҙлеге <math>S</math> иҫәпләү системаһында <math>\vec v</math>-ға тигеҙ булһа, ә <math>S'</math> иҫәпләү системаһының <math>S</math> иҫәпләү системаһына ҡарата тиҙлеге <math>\vec u</math>-ға тигеҙ булһа, есемдең <math>S'</math> иҫәпләү системаһына күскәндә тиҙлеге<ref name="БСЭ"/>

: <math>\vec v' = \vec v - \vec u</math> тигеҙ була

Яҡтылыҡ тиҙлегенә яҡын тиҙлектәр өсөн, Галилей үҙгәртеүҙәре дөрөҫ булмай башлай. <math>S</math> системаһынан <math>S'</math> системаһына күскәндә тиҙлек өсөн [[Лоренц үҙгәртеүҙәре]]н ҡулланырға кәрәк<ref name="БСЭ"/>:

: <math>v_x' = \frac{v_x - u}{1-(v_x u)/c^2},   v_y' = \frac{v_y \sqrt{1-\frac{u^2}{c^2}}}{1-(v_x u)/c^2},   v_z' = \frac{v_z \sqrt{1-\frac{u^2}{c^2}}}{1-(v_x u)/c^2},</math>

<math>\vec u</math> тиҙлеге <math>S</math> системаһының <math>x</math> күсәре буйлап йүнәлгән тип уйлағанда. Релятивистик булмаған тиҙлектәр сигендә Лоренц үҙгәртеүҙәре Галилей үҙгәртеүҙәренә ҡайтып ҡала.

== Релятивистик механикала тиҙлек ==

== Дүрт үлсәмле тиҙлек ==
Тиҙлек төшөнсәһенең дөйөмләштереүҙәренең береһе булып [[4-вектор|дүрт үлсәмле тиҙлек]] ([[Релятивистик механика|релятивистстик механикала]] тора<ref name="БСЭ"/>). [[Махсус сағыштырмалылыҡ теорияһы]]нда һәр ваҡиғаға [[Минковский арауығы]]ның нөктәһе ярашлы ҡуйыла, уның өс координатаһы өс үлсәмле Евклид арауығының Декарт координаталары, ә дүртенсе ― ваҡыт координатаһы <math>c t</math>, бында <math>c</math> ― [[яҡтылыҡ тиҙлеге]], <math>t</math> ― ваҡиға ваҡыты. Дүрт үлсәмле тиҙлек векторының компоненттары өс үлсәмле тиҙлек векторы проекцияларына түбәндәгесә бәйле.<ref name="БСЭ"/>:
: <math>v_0=\frac{c}{\sqrt{1-\frac{v^2}{c^2}}}; v_1=\frac{v_x}{\sqrt{1-\frac{v^2}{c^2}}}; v_2=\frac{v_y}{\sqrt{1-\frac{v^2}{c^2}}}; 
v_3=\frac{v_z}{\sqrt{1-\frac{v^2}{c^2}}}.</math>

Дүрт үлсәмле тиҙлек векторы ваҡытҡа оҡшаш вектор, йәғни [[Яҡтылыҡ конусы|яҡтылыҡ конусының]] эсендә ята<ref name="БСЭ"/>.

Шулай уҡ [[дүртимпульс]] төшөнсәһе бар, уның ваҡытлы компоненты <math>E/c</math>-ға тигеҙ (бында <math>E</math> — энергия). Дүрт үлсәмле импульс өсөн түбәндәге тигеҙлек үтәлә<ref>{{книга|заглавие=Физический энциклопедический словарь. —  Советская энциклопедия|часть=Импульс|год=1983|автор=Главный редактор А. М. Прохоров|место=М.|язык=ru}} [[Физическая энциклопедия]]</ref>:
: <math>p_i = m \, v_i</math>,
бында <math>v_i</math> — дүрт үлсәмле тиҙлек.

=== «Йәһәтлек» төшөнсәһе ===
Релятивистик механикала киҫәксәнең [[йыһан һыҙығы]]на тейеүсеһе һәм база иҫәпләү системаһында ваҡыт күсәре араһындағы мөйөш [[йәһәтлек]] тип атала (<math>\theta</math> тип тамғалана). Йәһәтлек түбәндәге формула менән күрһәтелә
: <math>\theta=c\,\mathrm{Arth}\,\frac{v}{c}=\frac{c}{2}\ln\frac{1+\dfrac{v}{c}}{1-\dfrac{v}{c}},</math>

бында <math>\mathrm{Arth}\,x</math> — [[Кире гиперболик функциялар|арктангенс]], йәки гиперболик арктангенс. Тиҙлек яҡтылыҡ тиҙлегенә яҡынайғанда йәһәтлек сикһеҙлеккә ынтыла. Лоренц үҙгәртеүен ҡулланырға кәрәк булған тиҙлектән айырмалы рәүештә, йәһәтлек аддитив, йәғни
: <math>\theta'=\theta+\theta_0,</math>

бында <math>\theta_0</math> — <math>S'</math> иҫәпләү системаһының <math>S</math> иҫәпләү системаһына ҡарата йәһәтлеге.

== Ҡайһы бер тиҙлектәр ==

=== Космик тиҙлектәр ===
[[Файл:Newton Cannon.svg|right|thumb|220px|Исаак Ньютон буйынса беренсе һәм икенсе космик тиҙлектәр анализы. A һәм B снарядтары Ергә ҡолайҙар. C снаряды түңәрәк орбитаға сыға, D — эллиптик орбитаға сыға. E снаряды асыҡ космосҡа осоп сығып китә]]
[[Күк механикаһы]] [[Ҡояш системаһы]] есемдәренең һәм башҡа [[Күк есемдәре]]нең тәртибен өйрәнә. [[Юлдаш (космос)|Яһалма космик есемдәрҙең]] хәрәкәте [[астродинамика]]ла өйрәнелә. Шул уҡ ваҡытта есемдәрҙең хәрәкәтенең бер нисә варианты ҡарала, уларҙың һәр береһенә билдәле бер [[Космик тиҙлек|тиҙлек]] бирергә кәрәк. Юлдашты түңәрәк орбитаға сығарыу өсөн уға [[беренсе космик тиҙлек]] бирергә кәрәк (мәҫәлән, Ерҙең яһалма юлдашы); преодолеть [[Гравитация|гравитацион тартыу көсөн]] еңеү өсөн [[икенсе космик тиҙлек]] бирергә кәрәк (мәҫәлән, Ерҙән осоролған, уның орбитаһынан сыҡҡан, ләкин Ҡояш системаһында ҡалған объект); [[өсөнсө космик тиҙлек]], [[йондоҙ|йондоҙҙоң]] тартыу көсөн еңеп, [[йондоҙ системаһы]]н ташлап китеү өсөн кәрәк (мәҫәлән, Ерҙән осоролған, уның орбитаһынан һәм Ҡояш системаһы сиктәренән сыҡҡан объект); [[дүртенсе космик тиҙлек]] [[галактика]]ны ташлап китергә мөмкинлек бирәсәк.

Күк механикаһында [[Орбиталь тиҙлек]] тип есемдең система бариүҙәге (Барицентр — бариүҙәк — Ҡояш системаһының масса үҙәге) тирәләй әйләнеү тиҙлеген аңлайҙар.

=== Тулҡындарҙың таралыу тиҙлеге ===
{{main|Фаза тиҙлеге}}
{{main|Төркөм тиҙлеге}}

=== Тауыш тиҙлеге ===
{{main|Скорость звука}}
[[Тауыш тиҙлеге]] — мөхиттең һығылмалылығы һәм тығыҙлығы менән билдәләнгән [[Һығылмалы тулҡындар|һығылмалы тулҡындарҙың]] мөхиттә таралыу тиҙлеге. Тауыш тиҙлеге даими дәүмәл түгел һәм температураға (газдарҙа), тулҡындың таралыу йүнәлешенә (монокристалдарҙа) бәйле. Бирелгән тышҡы шарттарҙа ғәҙәттә [[тулҡын]] [[йышлыҡ|йышлығына]] һәм уның [[амплитуда|амплитудаһына]] бәйле түгел. Был үтәлмәгән осраҡта һәм тауыш тиҙлеге йышлыҡҡа бәйле булһа, тауыш [[тауыш дисперсияһы|дисперсияһы]] тураһында һүҙ бара. Беренсе тапҡыр [[Дерхам, Уильям|Уильям Дерхам]] тарафынан үлсәнгән. Ҡағиҙә булараҡ, [[газ]]дарҙа тауыш тиҙлеге [[Шыйыҡса|шыйыҡсаларҙағынан]] бәләкәйерәк, ә [[Шыйыҡса|шыйыҡсаларҙа]] тауыш тиҙлеге ҡаты есемдәрҙәгенән бәләкәйерәк, шуға күрә газды шыйығайтҡанда тауыш тиҙлеге арта.

Газ ағымының бирелгән нөктәләге ағым тиҙлегенең хәрәкәт итеүсе мөхиттә урындағы [[тауыш тиҙлеге|тауыштың таралыу тиҙлегенә]] нисбәте австрия ғалимы [[Эрнст Мах]] исеме буйынса [[Мах һаны]] тип атала. Ябайыраҡ әйткәндә, 1 атм баҫымында 1 Махҡа ярашлы тиҙлек (ерҙә диңгеҙ кимәлендә), тауыштың һауалағы тиҙлегенә тигеҙ була. Аппараттарҙың тауыш тиҙлегенә тиңләтелгән тиҙлек менән хәрәкәте [[тауыш барьеры]] тип аталған бер нисә күренеш оҙатыуында бара. 1,2-нән алып 5-кә тиклемге Мах тиҙлектәр [[тауыштан шәберәк тиҙлек]] тип атала, 5 Махтан юғарыраҡ тиҙлектәр — [[Гипертауышлы тиҙлек]] тип аталалар.

=== Яҡтылыҡ тиҙлеге ===
{{main|Скорость света}}
[[Файл:Speed of light from Earth to Moon.gif|thumb|450px|left|Ер-Ай масштаблы моделдә яҡтылыҡ нурының таралыу тиҙлеге. Ер өҫтөнән Ай өҫтөнә тиклем араны үтеү өсөн {{nobr|1,255 секунд}} ваҡыт талап ителә.]]
[[Вакуум]]да [[яҡтылыҡ тиҙлеге]] — [[Электромагнит нурланыш|электромагнит тулҡындарының]] вакуумдағы таралыу тиҙлегенең абсолют дәүмәле. Ғәҙәти «''c''» латин хәрефе менән тамғалана ([це] тип уҡыла). Вакуумда яҡтылыҡ тиҙлеге — [[Фундаменталь физичк даимилар|фундаменталь даими]], [[инерциаль иҫәпләү системаһы|инерциаль иҫәпләү системаһын (ИСО)]] һайлауға бәйле түгел. Ул Фундаменталь физичк даимиларға инә, айырым есемдәрҙе йәки ҡырҙарҙы ғына түгел, ә [[арауыҡ-ваҡыт]]тың үҙсәнлектәрен тулыһынса характерлай. Хәҙерге заман ҡарашы буйынса, вакуумда яҡтылыҡ тиҙлеге — предельная скорость движения [[Элементар киҫәксә|киҫәксәләр]] хәрәкәтенең һәм үҙ-ара тәьҫирләүеү таралыуының сикке тиҙлеге.

Яҡтылыҡ тиҙлеген иң теүәл үлсәү {{nobr|{{formatnum:299792458}} ± 1,2 [[метр|м]]/[[секунда|с]]}} [[Метр|эталон метр]] нигеҙендә [[1975 йыл]]да башҡарыла. Хәҙер метрҙың хәҙерге заман билдәләмәһе айҡанлы яҡтылыҡ тиҙлеге теүәл 299792458 м/с тип иҫәпләнә<ref name="Res 1">[http://www.bipm.org/en/CGPM/db/17/1/ Определение метра]{{ref-en}} Резолюция 1 XVII Генеральной конференции по мерам и весам (1983)</ref>.

=== Гравитация тиҙлеге ===
{{main|Скорость гравитации}}
[[Гравитация тиҙлеге]] — [[Гравитация|гравитацион йоғонтоноң]], ҡуҙғыуҙарҙың һәм тулҡындарҙың таралыу тиҙлеге. Хәҙергә тиклем эксперименталь юл менән билдәләнмәгән көйө ҡала, әммә [[Дөйөм сағыштырмалыҡ теорияһы|дөйөм сағыштырмалыҡ теориһына]] ярашлы яҡтылыҡ тиҙлеге менән тап килергә тейеш.

=== Тиҙлек рекордтары ===
{{seealso|Рекорды скорости на автомобиле|Рекорды скорости на рельсах}}

== Тиҙлек үлсәү берәмектәре ==
Һыҙыҡлы тиҙлек:
* [[Секундына метр]], (м/с), [[Халыҡ-ара берәмектәр системаһы|СИ]] системаһының сығарылма берәмеге
* [[Сәғәтенә километр]], (км/сәғ)
* [[Узел (үлсәү берәмеге)|узел]] (сәғәтенә [[диңгеҙ миле]])
* [[Мах һаны]], 1 Мах тауыш тиҙлегенә тигеҙ; Max ''n'' ''n'' тапҡыр шәберәк. Конкрет шарттарға бәйле берәмек булараҡ, өҫтәлмә билдәләнергә тейеш.
* [[Вакуум]]да [[яҡтылыҡ тиҙлеге]] (''c'' менән тамғалана)

[[Мөйөш тиҙлеге]]:
* [[секунд]]ына [[радиан]]дарҙа, [[Халыҡ-ара берәмектәр системаһы|СИ]] һәм [[СГС]] системаларында ҡабул ителгән. Физик үлсәме 1/с.
* Секундына әйләнештәр (техникала)
* секундына градустар, секундына градтар

=== Тиҙлек берәмектәре араһында нисбәттәр ===
* 1 м/с = 3,6 км/сәғ
* 1 узел = 1,852 км/сәғ = 0,514 м/c
* Мах 1 ~ 330 м/c ~ 1200 км/сәғ (һауа булған шарттарға бәйле)
* ''c'' = 299 792 458 м/c

== Тәбиғәттә һәм техникала тиҙлек ==
{{mainref|<ref>''Кабардин О.Ф., Орлов В.А., Пономарёва А.В.'' Факультативный курс физики. 8 класс. — М.: [[Просвещение (издательство)|Просвещение]], 1985. — Тираж 143 500 экз. — С. 44</ref>}}

{| class="wikitable"
 |-
 ! !! Секундына метрҙарҙа    
 |-
 | Яҡтылыҡ тиҙлеге || 299 792 458 
 |-
 | Иң алыҫ галактикаларҙың хәрәкәт тиҙлеге || <math>1{,}4\times10^{8}</math> 
 |-
 | Телевизор кинескобында электрондарҙың тиҙлеге || <math>1{,}0\times10^{8}</math> 
 |-
 | Ҡояштың Галактика үҙәге тирәләй орбита буйлап хәрәкәт итеү тиҙлеге || <math>2{,}3\times10^{5}</math> 
 |-
 | Ерҙең Ҡояш тирәләй орбита буйлап хәрәкәт итеү тиҙлеге || <math>3{,}0\times10^{4}</math> 
 |-
 | Ерҙең яһалма юлдашының тиҙлеге || <math>8{,}0\times10^{3}</math>
 |-
 | Айҙың Ер тирәләй орбита буйлап хәрәкәт итеү тиҙлеге || <math>1{,}0\times10^{3}</math>
 |-
 | Пассажирҙар реактив самолётының максималь тиҙлеге || <math>7{,}0\times10^{2}</math>
 |-
 | 0 град С температураһында азот молекулаһының уртаса тиҙлеге || <math>5{,}0\times10^{2}</math>
 |-
 | Автомобилдең максималь тиҙлеге || <math>3{,}4\times10^{2}</math><ref>{{Cite web|lang=en|url=https://www.fia.com/fia-world-land-speed-records|title=FIA World Land Speed Records|website=Federation Internationale de l'Automobile|date=2012-06-10|accessdate=2020-12-03}}</ref>
 |-
 | Локомотивтың тимер юлда максималь тиҙлеге || <math>1{,}1\times10^{2}</math>
 |-
 | Ыласындың  максималь осоу тиҙлеге || <math>1{,}0\times10^{2}</math>
 |-
 | Гепардтың тиҙлеге || <math>3{,}1\times10^{1}</math>
 |-
 | Кешенең 100 м дистанцияла тиҙлек рекорды || <math>1{,}0\times10^{1}</math>
 |-
 | Кешенең 50 километрға йәйәү йөрөүҙә тиҙлек рекорды || <math>3{,}4</math>
 |-
 | Ташбаҡа тиҙлеге || <math>5{,}0\times10^{-2}</math>
 |-
 | Ҡусҡар тиҙлеге || <math>1{,}4\times10^{-2}</math>
 |}

== Әҙәбиәт ==
{{Навигация}}
* Маркеев А. П. Теоретическая механика. — М.: Наука, 1990. — 416 с. — ISBN 5-02-014016-3.
* Старжинский В. М. Теоретическая механика. — М.: Наука, 1980. — 464 с.
* Яковлев В. И. Предыстория аналитической механики. — Ижевск: НИЦ «Регулярная и хаотическая динамика», 2001. — 328 с.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

{{библиоинформация}}

[[Төркөм:Классик механика]]
[[Төркөм:Тиҙлек]]