Церера (кәрлә планета) битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Планета карточкаһы
|тип=карликовая
|ширина=300
|name=Церера
|symbol=Ceres symbol (bold).svg
|background=#ffe4ca
|image=Ceresintruecolor.png
|caption=Снимок Цереры в натуральном цвете, сделанный [[Автоматическая межпланетная станция|АМС]] [[Dawn (космический аппарат)|Dawn]] 4 мая 2015 года
|mp_name='''1 Ceres'''
|discovery_ref=<ref>{{cite book 
 | last=Schmadel 
 | first=Lutz 
 | authorlink=Lutz D. Schmadel 
 | title=Dictionary of minor planet names 
 | url=https://books.google.com/books?id=KWrB1jPCa8AC&pg=PA15 
 | accessdate=2008-12-30 
 | edition=fifth 
 | year  = 2003 
 |publisher=Springer 
 | location=Germany 
 | isbn=3-540-00238-3 | page=15 }}</ref>
|discovery_site=[[Палермская астрономическая обсерватория]]
|mp_category=[[Карликовая планета]]<br>[[Пояс астероидов]]
|alt_names=A899 OF; 1943 XB
|orbit_ref=<ref name="jpl_sbdb">{{cite web
 | last = Yeomans
 | first = Donald K.
 | date = 2007-07-05
 | url = http://ssd.jpl.nasa.gov/sbdb.cgi?sstr=Ceres;orb=1
 | title = 1 Ceres
 | publisher = JPL Small-Body Database Browser
 | accessdate = 2009-04-10
 | archiveurl = https://www.webcitation.org/68uVK8Wf7
 | archivedate = 2012-07-04
}} —The listed values were rounded at the magnitude of uncertainty (1-sigma).</ref>
|epoch=18 июня 2009<br>([[Юлианский день|JD]] 2455000,5)
|aphelion=446 521 000 км<br>(2,9842 а. е.)
|perihelion=381 028 000 км<br>(2,5465 а. е.)
|semimajor=413 767 000 [[Километр|км]]<br>(2,7653 [[астрономическая единица|а. е.]])
|eccentricity=0,07934<ref name="jpl_sbdb" />
|period=1680,5 [[сутки|суток]]<br>4,60 [[Юлианский год (астрономия)|лет]]
|avg_speed=17,882 км/с
|inclination=10,585°<ref name="jpl_sbdb" /> к [[эклиптика|эклиптике]]<br>9.20° к инвариантной плоскости<ref name=meanplane>{{cite web
 | date = 2009-04-03
 | title = The MeanPlane (Invariable plane) of the Solar System passing through the barycenter
 | url = http://home.comcast.net/~kpheider/MeanPlane.gif
 | accessdate = 2009-04-10
 | archiveurl = https://www.webcitation.org/68uVKav2a
 | archivedate = 2012-07-04
 }} (создано с помощью [http://chemistry.unina.it/~alvitagl/solex/ Solex 10] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150524145440/http://chemistry.unina.it/~alvitagl/solex/ |date=2015-05-24 }} (автор Aldo Vitagliano); см. также {{iw|Неизменная плоскость||en|Invariable plane}})</ref>
|asc_node=80,399°<ref name="jpl_sbdb" />
|mean_anomaly=27,448°
|arg_peri=2,825°<ref name="jpl_sbdb" />
|equatorial_radius=481,5 км<ref name=autogenerated3>[http://dawnblog.jpl.nasa.gov/2015/05/28/dawn-journal-may-28-2015/#more-2754 Dawn Journal | May 28, 2015] {{Webarchive
 |url=https://web.archive.org/web/20150530075157/http://dawnblog.jpl.nasa.gov/2015/05/28/dawn-journal-may-28-2015/#more-2754 
 |date=May 30, 2015 }}</ref>
|polar_radius=445,5 км<ref name=autogenerated3 />
|density=2,161±0,009 [[грамм|г]]/[[кубический сантиметр|см³]] <ref>[http://www.planetary.org/blogs/emily-lakdawalla/2015/dps15-1112-ceres.html DPS 2015: First reconnaissance of Ceres by Dawn]</ref><ref>[http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://nesf2015.arc.nasa.gov/sites/default/files/downloads/pdf/05.pdf&gws_rd=cr&ei=nmYGVoOdHIKhacahn_AC Dawn Explores Ceres: Results fromthe Survey Orbit | July 21, 2015]</ref>
|escape_velocity=
|sidereal_day=9 [[час|ч]] 4 [[минута|мин]] 27,01 [[секунда|с]]<ref name="Chamberlain2007">{{статья|заглавие=Ceres lightcurve analysis – Period determination
 |том=188
 |номер=2
 |страницы=451—456
 |doi=10.1016/j.icarus.2006.11.025
 |bibcode=2007Icar..188..451C
 |автор=Chamberlain, Matthew A.; Sykes, Mark V.; Esquerdo, Gilbert A.
 |год=2007
 |язык=en
 |издательство=[[Elsevier]]
 |издание={{Нп3|Icarus (журнал)|Icarus||Icarus (journal)}}}}</ref>
|satellites=нет
|dimensions=
|surface_area={{num|2849631}} км²<ref name="NASA_Ceres">{{cite web
 |url=https://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Dwa_Ceres&Display=Facts
 |deadlink=yes
 |title=NASA - Solar System Exploration - Ceres:Facts & Figures}} {{Webarchive
 |url=https://web.archive.org/web/20150322003212/http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Dwa_Ceres&Display=Facts 
 |date=2015-03-22 }}</ref>
|mass=9,393{{e|20}} [[килограмм|кг]]<ref name="Carry2008">{{статья
 |заглавие=Near-Infrared Mapping and Physical Properties of the Dwarf-Planet Ceres
 |том=478
 |страницы=235—244
 |ссылка=http://www2.keck.hawaii.edu/inst//conrad/nsfGrantRef/2007-arXiv-Benoit.Carry.pdf
 |doi=10.1051/0004-6361:20078166
 |язык=en
 |тип=journal
 |автор=Carry, Benoit; et al.
 |месяц=11|год=2007
 |издание=[[Astronomy and Astrophysics]]
 |издательство={{Нп3|EDP Sciences}}}}</ref>
|surface_grav=0,27 м/с²<br>0,028 [[перегрузка (техника)|''g'']]<ref name="fact2">Вычислено на основе известных параметров.</ref>
|right_asc_north_pole=19 [[час|ч]] 24 [[минута|мин]] <br>291°<ref name="Thomas2005">{{статья
 |заглавие=Differentiation of the asteroid Ceres as revealed by its shape
 |издание=Nature
 |том=437
 |страницы=224—226
 |doi=10.1038/nature03938
 |bibcode=2005Natur.437..224T
 |pmid=16148926
 |номер=7056
 |язык=en
 |тип=journal
 |автор=Thomas, P. C.; Parker, J. Wm.; McFadden, L. A.; et al.
 |год=2005}}</ref>
|declination=59°<ref name="Thomas2005" />
|axial_tilt=около 3°<ref name="Thomas2005" />
|albedo=0,090 ± 0,0033 ([[геометрическое альбедо|геометрическое]])<ref name="Li2006">{{статья
 |заглавие=Photometric analysis of 1 Ceres and surface mapping from HST observations
 |том=182
 |страницы=143—160
 |doi=10.1016/j.icarus.2005.12.012
 |bibcode=2006Icar..182..143L
 |ссылка=http://web.gps.caltech.edu/~vijay/Papers/BRDF/li-etal-06.pdf
 |язык=en
 |тип=journal
 |автор=Li, Jian-Yang; McFadden, Lucy A.; Parker, Joel Wm.
 |год=2006
 |издательство=[[Elsevier]]
 |издание={{Нп3|Icarus (журнал)|Icarus||Icarus (journal)}}}}</ref>
|pole_ecliptic_lat=<!--(Pole ecliptic latitude)-->
|pole_ecliptic_lon=<!--(Pole ecliptic longitude)-->
|temp_name1=[[Кельвин]]
|min_temp_1=?
|mean_temp_1=~167 K<ref name="Saint-Pe1993">{{статья
|заглавие=Ceres surface properties by high-resolution imaging from Earth
|том=105
|страницы=271—281
|doi=10.1006/icar.1993.1125
|ссылка=http://adsabs.harvard.edu/abs/1993Icar..105..271S
|язык=en
|тип=journal
|автор=Saint-Pé, O.; Combes, N.; Rigaut F.
|год=1993
|издательство=[[Elsevier]]
|издание={{Нп3|Icarus (журнал)|Icarus||Icarus (journal)}}
}}</ref>
|max_temp_1=239 K<ref name="Saint-Pe1993" />
|spectral_type=G<ref name="Rivkin2006">{{статья
 |заглавие=The surface composition of Ceres:Discovery of carbonates and iron-rich clays
 |том=185
 |страницы=563—567
 |doi=10.1016/j.icarus.2006.08.022
 |ссылка=http://irtfweb.ifa.hawaii.edu/~elv/icarus185.563.pdf
 |accessdate=2007-12-08
 |язык=en
 |тип=journal
 |автор=Rivkin, A. S.; Volquardsen, E. L.; Clark, B. E.
 |год=2006
 |издательство=[[Elsevier]]
 |издание={{Нп3|Icarus (журнал)|Icarus||Icarus (journal)}}}}</ref>
|magnitude=от 6,7<ref name="Pasachoff1983">{{cite book
 |author=Menzel, Donald H.; and Pasachoff, Jay M. 
 |year=1983
 |title=A Field Guide to the Stars and Planets
 |edition=2nd
 |publisher=Houghton Mifflin
 |location=Boston, MA
 |isbn=0395348358
 |page=391}}</ref> до 9,32<ref name="fact3">APmag and AngSize generated with [http://ssd.jpl.nasa.gov/horizons.cgi?find_body=1&body_group=sb&sstr=1 Horizons] (Ephemeris: Observer Table: Quantities = 9,13,20,29)</ref>
|abs_magnitude=3,36 ± 0,02<ref name="Li2006" />
|angular_size=от 0,84"<ref>Ceres Angular Size @ Feb 2009 Opposition: 974&nbsp;km diam. / (1.58319 AU * 149 597 870&nbsp;km) * 206265 = 0.84"</ref> до 0.33"<ref name="fact2" />
|состав атмосферы=следы водяного пара
|первая космическая скорость=0,36 км/с<ref>Рассчитано по массе и радиусу: <math>v_1=\sqrt{G\frac{M}{R}}</math></ref>
|средний радиус=463,5км
}}

'''Церера''' (Кесе планеталар үҙәге каталогы буйынса '''1 Ceres''', символы: [[File:Ceres symbol (bold).svg|16px|⚳]])<ref>{{cite web |url= https://www.jpl.nasa.gov/infographics/what-is-a-dwarf-planet |author= JPL/NASA |date= 2015-04-22  |website= Jet Propulsion Laboratory |title= What is a Dwarf Planet? |access-date= 2022-01-19}}</ref> — [[Ҡояш]]ҡа иң яҡыны һәм [[Ҡояш системаһы]]ның билдәле кәрлә планеталары араһында иң бәләкәйе. Астероидтар билбауында урынлашҡан . Церераны [[1801 йыл]]да итальян астрономы Джузеппе Пиацци Палерма астрономия обсерваторияһында аса. Бер ни тиклем ваҡыт Церера [[Ҡояш системаһы]]ндағы һәр яғы килгән [[планета]] тип ҡарала; [[1802 йыл]]да ул [[астероид]] булараҡ классификациялана<ref name="nolin">{{Cite news|title=Local expert reveals who really coined the word 'asteroid'|first=Robert|last=Nolin|url=http://articles.sun-sentinel.com/2013-10-08/news/fl-asteroid-word-origin-20131008_1_asteroid-word-planetary-sciences|work=Sun-Sentinel|publisher=sun-sentinel.com|date=2013-10-08|accessdate=2015-08-02}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151222130021/http://articles.sun-sentinel.com/2013-10-08/news/fl-asteroid-word-origin-20131008_1_asteroid-word-planetary-sciences |date=2015-12-22 }}</ref>, ләкин бер нисә тиҫтә йыл буйы планета булып иҫәпләнә, ә [[2006 йыл|2006 йылдың 24 авгусында]] Халыҡ-ара астрономия союзы МАС-тың XXVI Генераль Ассамблеяһында «[[планета]]» төшөнсәһенә аныҡлыҡ индерә, һәм уның һөҙөмтәләре буйынса Церера кәрлә планета тип таныла. Ул боронғо Римдең уңдырышлылыҡ алиһәһе хөрмәтенә Церера тип атала.

Диаметры яҡынса 950 км булған есем астероидтар билбауында иң ҙуры һәм ярайһы уҡ ауыры, үлсәмдәре буйынса гигант планеталарҙың күп кенә эре юлдаштарынан ҙурыраҡ һәм билбауҙың дөйөм массаһының өстән бер өлөшөн (32 %) тәшкил итә тиерлек<ref name="Pitjeva04b">Pitjeva, E. V.; [http://journals.cambridge.org/production/action/cjoGetFulltext?fulltextid=303499 Precise determination of the motion of planets and some astronomical constants from modern observations]{{Недоступная ссылка|date=July 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, in Kurtz, D. W. (Ed.), ''Proceedings of IAU Colloquium No. 196: Transits of Venus: New Views of the Solar System and Galaxy'', 2004</ref>. [[Гравитация]] бик түбән булғанға күрә, күпселек бәләкәй есемдәр, ғәҙәттә, дөрөҫ булмаған формала була<ref name="McCord2005">{{Мәҡәлә|заглавие=Ceres: Evolution and current state|том=110|номер=E5|страницы=E05009|doi=10.1029/2004JE002244|bibcode=2005JGRE..11005009M|автор=McCord, Thomas B.|год=2005|язык=en|издание={{Нп3|Journal of Geophysical Research}}}}</ref>, ә бына Церера, уларҙан айырмалы рәүештә, шар формаһында. Церераның тығыҙлығы буйынса фекер йөрөткәндә, ул һыу боҙонан тора (20-30 %)<ref name="Platz_2016">{{Мәҡәлә|автор=T.&nbsp;Platz, A.&nbsp;Nathues, N.&nbsp;Schorghofer, F.&nbsp;Preusker, E.&nbsp;Mazarico, S.&nbsp;E.&nbsp;Schröder, S.&nbsp;T.&nbsp;Kneissl, N.&nbsp;Schmedemann, J.-P.&nbsp;Combe, M.&nbsp;Schäfer, G.&nbsp;S.&nbsp;Thangjam, M.&nbsp;Hoffmann, P.&nbsp;Gutierrez-Marques, M.&nbsp;E.&nbsp;Landis, W.&nbsp;Dietrich, J.&nbsp;Ripken, K.-D.&nbsp;Matz, C.&nbsp;T.&nbsp;Russell|заглавие=Surface water-ice deposits in the northern shadowed regions of Ceres|ссылка=http://www.nature.com/articles/s41550-016-0007|издание=Nature Astronomy|год=2016|том=1|выпуск=|номер=7|страницы=|isbn=|issn=|doi=10.1038/s41550-016-0007|bibcode=|arxiv=|pmid=|язык=en|ref=}}</ref>. Күрәһең, уның эске өлөшө боҙ мантияһы<ref name="Prettyman_2016">{{Мәҡәлә|автор=T.&nbsp;H.&nbsp;Prettyman, N.&nbsp;Yamashita, M.&nbsp;J.&nbsp;Toplis, H.&nbsp;Y.&nbsp;McSween, N.&nbsp;Schorghofer, S.&nbsp;Marchi, W.&nbsp;C.&nbsp;Feldman, J.&nbsp;Castillo-Rogez, O.&nbsp;Forni, D.&nbsp;J.&nbsp;Lawrence, E.&nbsp;Ammannito, B.&nbsp;L.&nbsp;Ehlmann, H.&nbsp;G.&nbsp;Sizemore, S.&nbsp;P.&nbsp;Joy, C.&nbsp;A.&nbsp;Polanskey, M.&nbsp;D.&nbsp;Rayman, C.&nbsp;A.&nbsp;Raymond, C.&nbsp;T.&nbsp;Russell|заглавие=Extensive water ice within Ceres’ aqueously altered regolith: Evidence from nuclear spectroscopy|ссылка=http://science.sciencemag.org/content/early/2016/12/14/science.aah6765|издание=Science|год=2016|том=354|выпуск=6318|номер=|страницы=|isbn=|issn=|doi=10.1126/science.aah6765|bibcode=|arxiv=|pmid=|язык=en|ref=}}</ref> менән уратылған таш үҙәктән торалыр. Церераның өҫтөндә лә боҙ табыла; бынан тыш, уның өҫкө ҡатламының составына, моғайын, гидратация үткән төрлө матдәләр, шулай уҡ карбонаттар ([[доломит]], сидерит) һәм тимергә бай балсыҡлы минералдар ({{Тәржемәһеҙ 5|кронстедтит||en|cronstedtite}}) инәлер. 2014 йылда «Гершель» телескобы кәрлә планета тирәләй һыу парын таба<span class="ts-Переход noprint" title="#Дальнейшие исследования"><sup>[⇨]</sup></span>.

Ерҙән күҙәткәндә Церераның ялтырауы 6,7-нән 9,3 йондоҙ дәүмәленә тиклем тирбәлә. Ябай күҙ менән уны күреү өсөн был ғына етмәй. Вестаны (2011—2012) һәм Церераны өйрәнеү өсөн НАСА 2007 йылдың 27 сентябрендә Dawn зондын ебәрә. Церераның орбитаһына ул 2015 йылдың 6 мартында сыға.

== Асыш ==
Марс менән Юпитер орбиталары араһында асылмаған планета булыу ихтималлығы тураһындағы идеяны тәүге тапҡыр 1772 йылда Иоганн Элерт Боде тәҡдим итә. Уның фекере 1766 йылда немец математигы һәм астрономы Иоганн Тициус беренсе тапҡыр тәҡдим иткән Тициус-Боде ҡағиҙәһенә нигеҙләнә. Тициус ул ваҡытҡа билдәле булған планеталарҙың орбиталары радиустары дәүмәлендә ябай законлылыҡтың булыуын асыуы тураһында белдерә<ref name="Hogg1948">{{Мәҡәлә|заглавие=The Titius-Bode Law and the Discovery of Ceres|издание=Journal of the Royal Astronomical Society of Canada|том=242|страницы=241—246|bibcode=1948JRASC..42..241S|язык=mis|автор=Hogg, Helen Sawyer|год=1948}}</ref>. 1781 йылда Уилям Гершелдең [[Уран (планета)|Уран]]ды асыуы был ҡағиҙәнең дөрөҫлөгөн раҫлап ҡына ҡалмай, ә Ҡояштан 2,8 а. е. алыҫлыҡта (Марс менән Юпитер орбиталары араһындағы ара) планеталар эҙләүҙе башлап ебәрә. Һөҙөмтәлә 1800 йылда 24 астрономды берләштергән «Күк һаҡсылары» тип аталған төркөм барлыҡҡа килә. Фон Цах етәкләгән был төркөм, бер нисә ул ваҡыттағы иң көслө телескоптан тәүлек әйләнәһенә күҙәтеүҙе ойоштора. Улар Церераны таба алмай, ләкин башҡа бер нисә ҙур астероид аса.
[[Файл:Piazzi_Cerere.jpg|слева|мини|Пьяцци китап ''«Cerere Ferdinandea del pianeta scoperta Della nuovo»'', церера асылды.уны яҙыу.]]
Церераны [[1801 йыл|1801 йылдың 1 ғинуарында]] Палерма астрономик обсерваторияһында итальян астрономы Джузеппе Пиацци аса, ул да «Күк һаҡсылары» төркөмөнә саҡырыла, әммә саҡырылғанға тиклем үк ул Церераны асҡан була. Ул «ла Кайл әфәнеденең 87-се Зодиак йондоҙҙары каталогында билдәләнгән 87-се [[Йондоҙҙар|йондоҙҙо]]» эҙләй, әммә «уға тиклемге башҡа йондоҙҙоң» булыуын аңлай. Шулай итеп, ул эҙләгән йондоҙ эргәһендә башҡа йыһан объектын таба, башта уны [[комета]] тип иҫәпләй<ref name="Forbes1971">{{Мәҡәлә|заглавие=Gauss and the Discovery of Ceres|издание=Journal for the History of Astronomy|том=2|страницы=195—199|bibcode=1971JHA.....2..195F|язык=mis|автор=Forbes, Eric G.|год=1971}}</ref>. Пияцци, уны сир аяғынан йыҡҡанға тиклем, дөйөм алғанда Церераны 24 тапҡыр күҙәтә (һуңғы тапҡыр 1801 йылдың 11 февралендә күҙәтә). 1801 йылдың 24 ғинуарында ул ике коллегаһына хат аша үҙенең асышы тураһында хәбәр итә: береһе Миланда йәшәүсе ватандашы Барнаба Ориани (Barnaba Oriani) һәм [[Берлин]]дан Иоганн Боде була. Хаттарында объектты комета булараҡ тасуирлай, әммә шунда уҡ аңлатма биреп үтә: «уның хәрәкәтенең әкрен һәм ярайһы уҡ бер төрлө булыуы миндә бер нисә тапҡыр уның кометаға ҡарағанда яҡшыраҡ берәй есем булыуы ихтимал, тигән фекер ҙә тыуҙырҙы», тип белдерә. Шул уҡ йылдың апрель айында Пиацци юғарыла атап үтелгән коллегаларына һәм Парижда йәшәгән Жером Лаландаға күҙәтеүҙәренең тулы вариантын ебәрә. Был күҙәтеүҙәр ''«Correspondenz Monatliche»'' журналының 1801 йылдың сентябрь һанында баҫылып сыға.<blockquote>Журнал баҫылып сыҡҡан мәлгә тиклем Церераның күренгән торошо үҙгәреп өлгөрә (башлыса, Ерҙең орбитаһы буйлап хәрәкәте арҡаһында), һәм Ҡояш нурҙары сағылышы аҫтында башҡа астрномдар Пиацциның күҙәтеүҙәрен раҫлай алмай. Йыл аҙағына тағы Церераны күҙәтергә мөмкин була, әммә оҙаҡ ваҡыт үткәнгә күрә, уның аныҡ ҡына торошон билдәләү бик ҡыйын була. [[Карл Фридрих Гаусс]] 24 йәшендә Церераның орбитаһын билдәләү өсөн махсус ысул уйлап таба<ref name="Forbes1971"/>. Ул үҙ алдына өс тулы күҙәтеү буйынса орбита элементтарын билдәләүсе ысулды табырға тигән бурысты ҡуя (әгәр өс билдәле мәлдәге ваҡыт, туранан-тура инеү һәм ауышыу билдәле булһа)<ref name="astronomers">{{Cite web|url=http://astronomers.name/gauss.html|title=ГАУСС|publisher=Астрономы - Биографический справочник|accessdate=2011-09-10|archiveurl=https://www.webcitation.org/68uVW9h2S|archivedate=2012-07-04}}</ref>. Бер нисә аҙна эсендә ул Церераның юлын иҫәпләй һәм һөҙөмтәләрен фон Цахҡа ебәрә. 1801 йылдың 31 декабрендә Франц Ксавер фон Цах Генрих Ольберс менән берлектә Церераны асыуҙы раҫлай<ref name="galspace">{{Cite web}}</ref>.</blockquote>Церераны тәүге күҙәтеүселәр уның үлсәмен ярайһы уҡ яҡынса ғына иҫәпләй ала: 260 километрҙан (1802 йылда Гершель иҫәпләүҙәре буйынса) 2613 километрға тиклем (Иоганн Шрётерҙың 1811 йылдағы иҫәпәләүе)<ref>{{Cite web|title=Asteroid Masses and Densities|url=http://www.lpi.usra.edu/books/AsteroidsIII/pdf/3008.pdf|accessdate=2008-06-23|archiveurl=https://www.webcitation.org/68uVWcf2E|archivedate=2012-07-04}}</ref><ref name="Hughes1994">{{Мәҡәлә|заглавие=The Historical Unravelling of the Diameters of the First Four Asteroids|издание=R.A.S. Quarterly Journal|том=35|номер=3|страницы=331|bibcode=1994QJRAS..35..331H|язык=en|тип=journal|автор=Hughes, D. W.|год=1994}}[http://articles.adsabs.harvard.edu/cgi-bin/nph-iarticle_query?1994QJRAS..35..331H&defaultprint=YES&page_ind=4&filetype=.pdf (Page 335)]</ref>.

== Атамаһы ==
Пиацци үҙе асҡан объектҡа Римдең игенселек алиһәһе Церера һәм Сицилия короле Фердинанд III хөрмәтенә Церера Фердинанда (Ceres Ferdinandea) тип атарға тәҡдим итә<ref name="Forbes1971"/><ref name="galspace">{{Cite web}}</ref>. Донъялағы башҡа илдәр «Ferdinandea» атамаһын ҡабул итә алмай, шуға аҙаҡ атама Церера булып ҡына ҡала. Церера ҡыҫҡа ғына ваҡытҡа [[Германия]]ла Герой тип атала, Грецияла — Рим алиһаһе Церераның эквиваленты Деметра (греч. Δήμητρα)<ref>В большинстве языков используются адаптации латинского слова ''Ceres'': русское «Церера», персидское ''Seres'', японское ''Keresu''. Исключение — китайский: «Звезда божества зерна» (穀神星 ''gǔshénxīng''). Однако богиня Церера в китайском называется своим оригинальным именем в форме 刻瑞斯 (''kèruìsī'').</ref>. Церераның боронғо астрономик символы ураҡ ⚳ ([[Файл:Ceres_symbol.svg|20x20пкс|Ceres Sickle variant of symbol]])<ref>В Юникоде — U+26B3</ref> була, ул бер аҙ [[Сулпан|Венера]] символына ♀оҡшаш була; һуңынан символ диск нумерацияһына ① алмаштырыла<ref>{{Мәҡәлә|заглавие=On the symbolic notation of the asteroids|том=2|номер=34|страницы=80|bibcode=1852AJ......2...80G|doi=10.1086/100212|автор={{Нп3|Gould, B. A.|Gould, B. A.||Гулд, Бенджамин Апторп}}|год=1852|язык=en|издание=[[The Astronomical Journal]]|издательство={{Нп3|IOP Publishing}}}}</ref>. Церера хөрмәтенә1803 йылда яңы асылған химик элемент церий тип атала<ref>{{Cite web|url=http://www.webelements.com/cerium/history.html|title=Cerium: historical information|publisher=Adaptive Optics|accessdate=2007-04-27}}</ref>. Шул уҡ йылда тағы ла бер яңы [[химик элемент]] Церера хөрмәтенә атала, әммә уны асыусы уның исемен үҙгәртеп палладий (икенсе ҙур астероид Палладаны асыу хөрмәтенә) тип атай<ref>{{Cite web|url=http://alchemy.chem.uwm.edu/amalgamator/features/feat2003/features.html#yag|date=2003-10-30|title=Amalgamator Features 2003: 200 Years Ago|accessdate=2006-08-21|archiveurl=https://web.archive.org/web/20060207121906/http://alchemy.chem.uwm.edu/amalgamator/features/feat2003/features.html|archivedate=2006-02-07}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060207121906/http://alchemy.chem.uwm.edu/amalgamator/features/feat2003/features.html#yag |date=2006-02-07 }}</ref>.

== Статусы ==
[[Файл:Ceres_Earth_Moon_Comparison.png|слева|мини|Церераны (түбәндә һулда) [[Ай (юлдаш)|Ай]] (өҫтә һулда) һәм [[Ер]] менән сағыштырыу]]
Церераның статусы күп тапҡырҙар үҙгәрә һәм ҡайһы бер фекер айырымлыҡтары булған бәхәс темаһына әйләнә. Иоганн Элерт Боде уны [[Марс]] һәм [[Юпитер]] араһында, Ҡояштан 419 млн км алыҫлыҡтағы (2,8 а. е) «етмәгән планета» тип атай. Ярты быуат дауамында Церера [[Планета|планета булып иҫәпләнә]] (2 Паллада 2, 3 Юнона һәм 4 Вест менән бер рәттән), был турала астрономия таблицаларында ла, китаптарҙа ла баҫылып сыға<ref name="Forbes1971"/>.

Бер ни тиклем ваҡыт үткәс, Марс менән Юпитер араһында башҡа объекттар ҙа табыла, һәм Церера — шундай объекттарҙың береһе<ref name="hoskin">{{Cite web|last=Hoskin|first=Michael|date=1992-06-26|url=http://www.astropa.unipa.it/HISTORY/hoskin.html|title=Bodes' Law and the Discovery of Ceres|publisher=Observatorio Astronomico di Palermo "Giuseppe S. Vaiana"|accessdate=2007-07-05|archiveurl=https://www.webcitation.org/68uVQy7LI|archivedate=2012-07-04}}</ref>. 1802 йылда Уильям Гершель «астероид» (йондоҙға оҡшаш)<ref name="Hilton">{{Cite web|url=http://aa.usno.navy.mil/faq/docs/minorplanets.php|first=James L.|last=Hilton|title=When Did the Asteroids Become Minor Planets?|date=2001-09-17|accessdate=2006-08-16|archiveurl=https://www.webcitation.org/68uVX4Ic9|archivedate=2012-07-04}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090825024347/http://aa.usno.navy.mil/faq/docs/minorplanets.php |date=2009-08-25 }}</ref> тигән термин индерә.

Шулай итеп, Церера [[Астероид|иң тәүҙә асылған астероид]]<ref name="Hilton"/> булып ҡала

[[Плутон]] һәм планеталарҙың ниндәй күк есеме булыуы тураһындағы бәхәс Церераға планета статусын ҡайтарыу тураһындағы мәсьәләне ҡуҙғата<ref>{{Cite web|last=Battersby|first=Stephen|date=2006-08-16|url=https://www.newscientist.com/article/dn9762|title=Planet debate: Proposed new definitions|accessdate=2007-04-27|archiveurl=https://www.webcitation.org/68uVYUuA9|archivedate=2012-07-04}}</ref><ref>{{Cite news|title=Solar system to welcome three new planets|first=Steve|last=Connor|url=http://www.nzherald.co.nz/section/story.cfm?c_id=5&ObjectID=10396493|publisher=NZ Herald|date=2006-08-16|accessdate=2007-04-27}}</ref>. Халыҡ-ара астрономия союзы түбәндәге билдәләмәне тәҡдим итә: планета — ул :

а) гравитация көстәре тәьҫире аҫтында гидростатик тигеҙлеккә эйә һәм түңәрәккә яҡын формала булған күк есеме.

б) [[Йондоҙҙар|йондоҙ]] тирәләй орбитаһы буйлап хәрәкәт итә, һәм ул йондоҙ ҙа, планета юлдашы ла түгел<ref>{{Cite web|date=2006-08-16|url=http://www.iau.org/iau0601.424.0.html|title=The IAU draft definition of "Planet" and "Plutons"|accessdate=2007-04-27|archiveurl=https://www.webcitation.org/68uVZO5LK|archivedate=2012-07-04}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080827210426/http://www.iau.org/iau0601.424.0.html |date=2008-08-27 }}</ref>.

Был резолюция Церераны Ҡояштан бишенсе урында әйләнгән планета тип таный<ref>{{Cite web|author=Staff Writers|date=2006-08-16|url=http://www.spacedaily.com/reports/The_IAU_Draft_Definition_Of_Planets_And_Plutons_999.html|title=The IAU Draft Definition Of Planets And Plutons|publisher=SpaceDaily|accessdate=2007-04-27|archiveurl=https://www.webcitation.org/68uVaYA11|archivedate=2012-07-04}}</ref>, әммә шул көйө лә ҡабул ителмәй, 2006 йылдың 24 авгусында альтернатив билдәләмә үҙ көсөнә инә. Унда, йыһан есеме юғарыла атап үтелгән характеристикаларҙан тыш үҙ гравитацияһы тәьҫире аҫтында орбитаһы янында «башҡа есемдәрҙән азат булған аралыҡҡа» эйә булғанда ғына уға ҡарата «планета» терминын ҡулланырға мөмкин, тип әйтелә. Был билдәләмә буйынса Церера «планета» була алмай, сөнки ул үҙенең орбитаһында өҫтөнлөккә эйә түгел, ә астероидтар билбауында меңәрләгән астероид менән орбитаһын уртаҡлаша һәм дөйөм массаның яҡынса өстән бер өлөшөн генә тәшкил итә<ref name="megabook">{{Cite web|url=https://megabook.ru/article/Церера%20(планета)|title=ЦЕРЕРА (планета)|author=Большая энциклопедия Кирилла и Мефодия|publisher=megabook.ru|accessdate=2011-09-13|archiveurl=https://www.webcitation.org/68uVO93cx|archivedate=2012-07-04}}</ref>. Шуға күрә ул хәҙер кәрлә планета тип атала.

== Орбитаһы ==
[[Файл:Sistema_Solar_interior_ru.png|альт=Расположение орбиты Цереры|слева|мини|584x584пкс|Церераның орбитаһының урынлашыуы]]
Церераның орбитаһы астероидтар билбауында [[Марс]] менән [[Юпитер]] орбиталары араһында ята, һәм «планетаға бик ныҡ оҡшаған»: эллипсҡа бик аҙ оҡшаған (эксцентриситет 0,08) һәм эклиптика яҫылығына ауышлығы уртаса (10,6°), Плутон менән сағыштырғанда (17°) һәм Меркурий менән сағыштырғанда (7°). Орбитаһының ҙур ярымкүсәре 2,76 а. е. тәшкил итә, перигелийҙа һәм афелийҙа — ярашлы рәүештә 2,54, 2,98 а. е.. Ҡояш тирәләй 4, 6 йылда әйләнеп сыға. [[Ҡояш]]ҡа тиклемге уртаса ара 2,77 а. е. (413,9 млн км). Церера менән [[Ер]] араһы уртаса ~ 263,8 млн км<ref>[https://archive.today/20161215002050/http://dic.academic.ru/dic.nsf/es/92436 ЦЕРЕРА (планета)], Энциклопедический словарь</ref>. Церерала тәүлек оҙонлоғо 9 сәғәт тә 4 минутҡа тигеҙ<ref name="NSSDC">{{Мәҡәлә|заглавие=Asteroid Fact Sheet|ссылка=http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/asteroidfact.html|язык=mis|автор=Williams, David R.|год=2004}}</ref>.
[[Файл:Ceres_Orbit_rus.svg|мини|300x300пкс|Церера орбитаһы]]
Һүрәттә Церера орбитаһы (күк төҫ менән күрһәтелә) һәм ҡайһы бер башҡа планеталар орбиталары (аҡ һәм һоро төҫтә) күрһәтелгән. Орбитаһының эклиптиканан түбәнерәк өлкәһе ҡарараҡ төҫ менән, ә Ҡояш ҡыҙыл-һары төҫ менән билдәләнгән. Юғарылағы диаграммала Марс менән Юпитер араһындағы Церераның орбитаһы күрһәтелә. Юғарылағы диаграммала уңда Церераның һәм Марстың перигелийы (q) һәм афелийы (Q) урынлашҡан. Түбәнге диаграммала Церера орбитаһының Марс һәм Юпитерҙың орбиталарына ҡарата ауышлығы күрһәтелгән.
{| class="wikitable"
 |Быуаттар барышында йоғонто яһай алған планеталар тәьҫире аҫтында Церерала барлыҡҡа килгән тайпылыштар (в Григориан йыл иҫәбендә)<ref>{{Китап|автор=Горячев Н. Н.|заглавие=Вековые возмущения Цереры от восьми влиятельных планет|ссылка=http://www.lib.tpu.ru/fulltext/v/Bulletin_TPU/1936/v55/a01_bw.pdf|год=14 апреля 1935}}</ref>.
!Планеталар атамалары
!Массалары
!δ. e.
!δi
!δθ
!δψ
!δε
!δχ
!δα
 |-
 |Меркурий
 |1:(8×10<sup>6</sup>)
 | -0,000018
 | +0,000044
 | -0,000241
 | +0,000484
 | +0,071482
 | +0,000488
 | +3×10<sup>−7</sup>
 |-
 |Венера
 |1:(41×10<sup>4</sup>)
 | -0,000025
 | +0,000227
 | -0,027558
 | +0,037903
 | +1,446688
 | +0,038375
 | +3×10<sup>−6</sup>
 |-
 |Ер
 |1:329390
 | -0,000536
 | +0,000011
 | -0,106807
 | +0,092360
 | +1,887510
 | +0,094189
 | -4×10<sup>−7</sup>
 |-
 |Марс
 |1:(3085×10<sup>3</sup>)
 | +0,000069
 | +0,000359
 | -0,039992
 | +0,064190
 | +0,239440
 | +0,064875
 | +4×10<sup>−7</sup>
 |-
 |Юпитер
 |1:(1047,35)
 | -0,6752
 | -0,5772
 | -52,184
 | +55,909
 | -56,053
 | +56,802
 | -2×10<sup>−4</sup>
 |-
 |Сатурн
 |1:(3501,6)
 | -0,022
 | -0,041
 | -1,411
 | +1,290
 | -2,125
 | +1,314
 | -1×10<sup>−4</sup>
 |-
 |Уран
 |1:22650
 | +0,00025
 | +0,000002
 | -0,02712
 | +0,02327
 | -0,03735
 | +0,02373
 | +3×10<sup>−5</sup>
 |-
 |Нептун
 |1:19350
 | +0,000013
 | -0,000229
 | -0,007816
 | +0,007691
 | -0,011239
 | +0,007825
 | -1×10<sup>−5</sup>
 |}

== Физик характеристикалары ==
[[Файл:Ceres_size.jpg|мини|Планеталарҙың ҡайһы бер юлдаштары менән сағыштырғанда Церераның үлсәме.]]

=== Церераның төҙөлөшө ===
[[Файл:Ceres_Cutaway_inernaz.png|мини|Церера Төҙөлөшө:<br><br><br><br>1 — йоҡа реголит ҡатламы;<br><br><br><br>2 — боҙ мантияһы;<br><br><br><br>3 — таш ядроһы]]
Күпселек астероидтарҙың айырмалы рәүештә, шарға яҡын форманы алғандан һуң Церераның эске ҡатламдарында гравитацион билдәләнеш башлана — ауыр тоҡомдар үҙәк өлөшкә күсә, еңелерәктәре өҫкө ҡатламға урынлаша. Шулай итеп, таш йәҙрәһе һәм һыу боҙонан криомантия формалаша<ref name="autogenerated1">{{Мәҡәлә|заглавие=Differentiation of the asteroid Ceres as revealed by its shape|издание=Nature|том=437|страницы=224—226|doi=10.1038/nature03938|bibcode=2005Natur.437..224T|pmid=16148926|номер=7056|язык=en|тип=journal|автор=Thomas, P. C.; Parker, J. Wm.; McFadden, L. A.; et al.|год=2005}}</ref>. Церераның тығыҙлығының түбән булыуын (2,16 г/см3) иҫәпкә алһаҡ, уның мантияһының ҡалынлығы 100 километрға етә (массаның 23-28 проценты һәм кәрлә планета күләменең 50 проценты)<ref>72-77 % безводного камня по массе — согласно William B. McKinnon, 2008, [[bibcode:2008DPS....40.3803M|«On The Possibility Of Large KBOs Being Injected Into The Outer Asteroid Belt»]]. ''American Astronomical Society,'' DPS meeting #40, #38.03</ref>, бынан тыш унда ҙур ғына күләмдә боҙ бар: 200 миллион куб километр, был Ерҙәге сөсө һыу күләменән артыҡ<ref name="Carey2006">{{Cite news|title=Largest Asteroid Might Contain More Fresh Water than Earth|first=Bjorn|last=Carey|url=http://space.com/scienceastronomy/050907_ceres_planet.html|publisher=SPACE.com|date=2005-09-07|accessdate=2006-08-16}}</ref>. Ошо мәғлүмәттәр 2002 йылда Кек обсерваторияһы яһаған күҙәтеүҙәр һәм эволюция моделдәре<ref name="McCord2005"/> менән дәлилләнә.

Церераның юлдаштары табылмай. Һәр хәлдә әлегә, «Хаббл» күҙәтеүҙәре 10—20 километрҙан ашыу ҙурлыҡтағы юлдаштарҙың булыуын инҡар итә.

== Өҫтө ==
[[Файл:Ceres_Rotation.jpg|мини|2003-2004 йылдарҙа «Хаббл» йыһан телескобы (30 км/пиксель) эшләгән һүрәттәрҙә Церерала сағыу тап булыуын асыҡлана]]
[[Файл:Ceres_RC2_Bright_Spot.jpg|мини|Церера таптар иң сағыу булып, һанһыҙ станцияһы йыраҡлыҡта менән 2015 йылдың 19 февралендә {{S|46 000 км}} алыҫлыҡтан «Dawn» станцияһы Церералағы саҡыу тапты төшөрөп ала. Баҡһаң, был тап ике өлөштән тора икән һәм Оккатор кратерында урынлашҡан]]
[[Файл:Occator_PIA19889.jpg|мини|2015 ййылдың авгусында «Dawn» станцияһы төшөргән һүрәттә Оккатор кратерының эсендә бер төркөм сағыу таптар күренә. Элегерәк алынған һүрәттәрҙә улар бер ҙур тап булып күренә ине.]]
2015 йылдың 13 июлендә тәүге 17 исем Церера кратерҙарына<ref>[https://astrogeology.usgs.gov/news/nomenclature/first-17-names-approved-for-features-on-ceres First 17 Names Approved for Features on Ceres]</ref> бирелә. Сағыу табы булған кратерға [[Боронғо Рим]]дең ер тырматыу аллаһы Оккаторҙың исеме бирелә.

Dawn-дың төп камераларынан алынған һүрәттәрҙе анализлап, АҠШ, Италия, Германия һәм Франция геологтары<ref name="Schmidt_04_2017">{{Мәҡәлә|автор=Britney&nbsp;E.&nbsp;Schmidt, Kynan&nbsp;H.&nbsp;G.Hughson, Heather&nbsp;T.&nbsp;Chilton,	Jennifer&nbsp;E.&nbsp;C.&nbsp;Scully, Thomas&nbsp;Platz, Andreas&nbsp;Nathues, Hanna&nbsp;Sizemore,	Michael&nbsp;T.&nbsp;Bland,	Shane&nbsp;Byrne,	Simone&nbsp;Marchi, David&nbsp;P.&nbsp;O’Brien,	Norbert&nbsp;Schorghofer, Harald&nbsp;Hiesinger, Ralf&nbsp;Jaumann, Jan&nbsp;Pasckert, Justin&nbsp;D.&nbsp;Lawrence, Debra&nbsp;Buzckowski, Julie&nbsp;C.&nbsp;Castillo-Rogez,	Mark&nbsp;V.&nbsp;Sykes, Paul&nbsp;M.&nbsp;Schenk,	Maria-Cristina&nbsp;DeSanctis, Giuseppe&nbsp;Mitri,	Michelangelo&nbsp;Formisano, Jian-Yang&nbsp;Li,	Vishnu&nbsp;Reddy; et.al.|заглавие=Geomorphological evidence for ground ice on dwarf planet Ceres|ссылка=http://www.nature.com/ngeo/journal/vaop/ncurrent/full/ngeo2936.html|издание=Nature Geoscience|год=2017|том=|выпуск=|номер=|страницы=|isbn=|issn=|doi=10.1038/ngeo2936|bibcode=|arxiv=|pmid=|язык=en|ref=}}</ref> Церера өҫтөндәге әүҙемлек эҙҙәренең тоҡомдоң өҫкө ҡатламдарында һыуҙың күплеге менән бәйле булыуын билдәләй. Материяның өс типтағы ағымы булыуы асыҡлана. Беренсе аҡым башлыса юғары киңлектәрҙә осрай — ул ерҙәге боҙлоҡтарҙы хәтерләтә, улар, бер урындан икенсе урынҡа күсеп йөрөп, кратер ситтәрен емерә, икенсе типтағы шыуышыу ерҙәге ишелмәләргә оҡшаш. Өсөнсө шыуышыу ҙур структураға эйә булған кратерҙар менән ассоциациялана: улар көслө ташҡынды хәтерләтә. Бөтә был шыуышыуҙар планета өҫтөндә бик йыш күҙәтелә — бындай күренештәрҙе диаметры 10 километрҙан ашыу кратерҙарҙың янында осратырға мөмкин<ref>{{Cite news|title=На Церере нашли ледники и оползни|first=Владимир|last=Королев|url=https://nplus1.ru/news/2017/04/18/ceres-water|work=N+1|publisher=|date=2017-04-18|accessdate=2017-04-19|language=}}</ref>

== Артабанғы тикшеренеүҙәр ==
[[Файл:PIA19606-Ceres-Dawn-GlobalMap-Annotated-20150728.jpg|центр|мини|700x700пкс|Церералағы 17 кратерҙың исемдәре (ҡыҙыл тонда — участка бейектәре, күк төҫтәгеһе тәпәштәре]]

== Шулай уҡ ҡара ==
* Астероидтар билбауы

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр|2}}

== Һылтанмалар ==
* База данных JPL НАСА по малым телам Солнечной системы (1) (инг.<span class="ref-info" title="на английском языке">)</span>
* База данных MPC по малым телам Солнечной системы (1) (инг.<span class="ref-info" title="на английском языке">)</span>
* [https://www.youtube.com/watch?v=nJiw2NxqoBU Церерыть Dawn өҫтөндә терәк Видео] // Propulsion Laboratory Jet NASA, 29.01.2016
* [http://www.brera.mi.astro.it/sormano/ceres.html Церера үҙенсәлекле асыштар тураһында яҙыу]
* [https://lenta.ru/news/2017/05/17/ceres/ НАСА әйләнеп Церера күрһәткән видео]

[[Категория:Карл Фридрих Гаусс]]
[[Категория:Кәрлә планеталар]]
[[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]]
[[Категория:Википедия:Викимәғлүмәттә сығанағы булған мәҡәләләр]]
[[Категория:1801 йылда асылған астрономик объекттар]]
[[Категория:Церера| ]]