Электрон битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Ук}}
'''Электро́н''' ({{Lang-grc|ἤλεκτρον}} — гәрәбә<ref>Также то же, что и [//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%AD%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%82%D1%80%D1%83%D0%BC электрум]: «янтарного цвета сплав золота (80 %) с серебром (20 %)» (''Черных П. Я.'' Историко-этимологический словарь).</ref>) — кире зарядлы тотороҡло элементар киҫәксә. Фундаменталь киҫәксә һәм матдәнең төп структур берәмектәренең береһе булып һанала. Фермион (½ спинлы) һәм лептон булараҡ классификациялана. Зарядланған лептондарҙың билдәле булғандарының (уның антикиҫәксәһе — позитрон менән бергә) берҙән-бер тотороҡлоһо. Электрондар [[атом]]дарҙың тышлығын хасил итә, ә атомдарҙың төҙөлөшө матдәнең оптик, электр, магнит, механик, химик үҙенсәлектәренең күпселеген билдәләй<ref><span data-wikidata-qualifier-id="P248">[http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_physics/158/%D0%90%D0%A2%D0%9E%D0%9C Атом]</span>&#x20;&#x2F;&#x2F;&#x20;[//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B8%D0%B7%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D1%8D%D0%BD%D1%86%D0%B8%D0%BA%D0%BB%D0%BE%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F Физическая энциклопедия] : [в 5 т.]&#x20;&#x2F;&#x20;Гл. ред. [//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D1%80%D0%BE%D1%85%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B2,_%D0%90%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%80_%D0%9C%D0%B8%D1%85%D0%B0%D0%B9%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87 А. М. Прохоров]. — <abbr title="Москва">М.</abbr>: Советская энциклопедия, 1988. —&#x20;Т. 1: Ааронова — Бома эффект — Длинные линии. — 707 с. — <span class="nowrap">100 000 экз.</span>{{Книга:Физическая энциклопедия|1|автор=|статья=Атом|ссылка=http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_physics/158/\%D0\%90\%D0\%A2\%D0\%9E\%D0\%9C|страницы=}}</ref>. Электрондар хәрәкәте бик күп үткәргестәрҙә (атап әйткәндә, [[металдар]]ҙа) электр ағышын тәьмин итә. Рациональ берәмектәр системаһында электрон тулҡынының комптон оҙонлоғо — оҙонлоҡ берәмеге, ә электрондың массаһы масса берәмеге булып тора. 

== Үҙенсәлектәре ==
Электрондың заряды бүленмәй һәм −1,6021766208(98){{E|−19}} кулонға тиң (йәки СГСЭ системаһында −4,80320427(13){{E|−10}} СГСЭ заряд берәмегенә йәки СГСМ системаһында −1,6021766208(98){{E|−20}} СГСМ берәмегенә тиң); ул тәүге тапҡыр А. Ф. Иоффеның (1911) һәм Р. Милликендың (1912) эксперименттарында үлсәнә. Был дәүмәл башҡа элементар киҫәксәләрҙең электр зарядын үлсәү берәмеге булып хеҙмәт итә (электрон зарядынан айырмалы, элементар заряд ғәҙәттә ыңғай тамға менән алына). Электрондың массаһы 9,10938356(11){{E|−31}} килограмға тиң.

<math>{m_e}=9,10938356(11)~{\cdot}~10^{-31}</math> кг — электрон массаһы.

<math>{e_0}=-1,6021766208(98)~{\cdot}~10^{-19}</math> Кл — электрон заряды.

<math>{\frac{e_0}{m_e}}=-1,758820024(11)~{\cdot}~10^{11}</math> Кл/кг — электрондың удель заряды.

<math>s={\frac{1}{2}}</math> — электрондың спины <math>\hbar.</math>

Фәнгә билдәле булған башҡа бик күп киҫәксәләрҙән айырмалы, электрон тотороҡло. Ирекле электрондың нейтринолар менән фотондарға тарҡалыуына — электр зарядының һаҡланыу законы, ә башҡа элементар киҫәксәләргә тарҡалыуына энергия һаҡланыу законы юл ҡуймай. 

Электрондың магнитлы мәлен ғәйәт теүәл билдәләү буйынса эксперименттар (1989 йылғы [[Нобель  премияһы]]) күрһәтеүенсә, электрондың ҙурлығы 10<sup>−20</sup> см<ref name="DemeltRus">Демельт Х.[http://ufn.ru/ru/articles/1990/12/e/ «Эксперименты с покоящейся изолированной субатомной частицей»] // [//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A3%D0%A4%D0%9D УФН], т. 160 (12), с. 129—139, 1990</ref><ref name="Demelt">Nobel lecture, December, 8, 1989, Hans D. Dehmelt [http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1989/dehmelt-lecture.pdf Experiments with an isolated subatomic particle at rest] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170810010119/http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1989/dehmelt-lecture.pdf |date=2017-08-10 }}</ref>-нан артыҡ түгел. Электрондың эске йоплоғо — 1.{{Sfn|Широков|1972|страницы=67|с=67}} Электрон көсһөҙ, электромагнитлы һәм [[гравитация]]лы тәьҫирләшеүҙәрҙә ҡатнаша. Бета-тарҡалыу һәм электрон эләктереү электрондың көсһөҙ тәьҫирләшеүҙәрҙә ҡатнашыуының миҫалы булып тора. Ул лептондар төркөмөнә инә һәм (үҙенең антикиҫәксәһе булған позитрон менән бергә) зарядлы лептондарҙың иң еңеле, шулай уҡ электр зарядына эйә булған иң еңел элементар киҫәксә булып тора. Нейтриноның массаһын асҡанға тиклем электрон иң еңел массив киҫәксә тип иҫәпләнә — уның массаһы протон массаһынан яҡынса 1836 тапҡырға бәләкәйерәк. Электрон спины <span class="template-дробь" style="font-size:0.8em"><sup>1</sup><big>⁄</big><sub>2</sub></span>-гә тиң, шулай итеп, электрон фермиондарға ҡарай. 

Бөтә спинлы зарядланған киҫәксәләр кеүек үк, электрондың магнитлы мәле бар, магнитлы мәле нормаль өлөшкә һәм аномаль магнитлы мәлгә бүленә. 1989 йылда Г. Демельтҡа электрондың магнитлы мәлен өтөрҙән һуң <math>13</math> урынға тиклем теүәллек менән үлсәгән өсөн физика буйынса Нобель премияһы бирелә<ref name="DemeltRus" /><ref name="Demelt" />.

Ҡайһы берҙә электрондарҙың үҙен генә түгел, ә позитрондарҙы ла электрондарға индерәләр (мәҫәлән, уларҙы дөйөм электрон-позитрон ҡыры тип ҡарау, Дирак тигеҙләмәһенең сиселеше), айырыуса уларҙың айырмаларына ҡарағанда уртаҡ үҙенсәлектәре мөһим булған саҡта шулай эшләнә. Был осраҡта кире зарядлы электронды —<ref>По предложению [//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BD%D0%B4%D0%B5%D1%80%D1%81%D0%BE%D0%BD,_%D0%9A%D0%B0%D1%80%D0%BB_%D0%94%D0%B5%D0%B9%D0%B2%D0%B8%D0%B4 Карла Андерсона], открывшего позитрон в 1932 году.</ref> негатрон<ref>{{Мәҡәлә|автор=K. P. Beuermann et al.|заглавие=Cosmic-Ray Negatron and Positron Spectra Between 12 and 220 MeV|издание=Phys. Rev. Lett.|год=1969|pages=412–415|volume=22|doi=10.1103/PhysRevLett.22.412}}<br />
{{Мәҡәлә|автор=H. Ejiri|заглавие=Difference between Log ''ft'' Values of Negatron Decays and Positron Decays from Odd-Odd Nuclei to Even-Even Nuclei|издание=J. Phys. Soc. Jpn.|год=1967|pages=360-367|volume=22|doi=10.1143/JPSJ.22.360}}<br />
Из статьи {{Мәҡәлә|автор=J. G. Skibo, R. Ramaty|заглавие=Primary and Secondary Cosmic Ray Positrons and Electrons|издание=23rd International Cosmic Ray Conference|год=1993|pages=132—135|volume=2|bibcode=1993ICRC....2..132S}}: «Hereafter, the term electron will refer to positrons and negatrons».</ref>, ыңғай зарядлыһын позитрон тип атайҙар.

Кристалдың периодик потенциалындағы электрон эффектив массаһы электрон массаһынан һиҙелерлек айырылыуы ихтимал булған квазикиҫәксә тип ҡарала.

Ирекле электрон фотонды сәсә алһа ла, уны йота алмай. 

== Этимологияһы һәм асылыу тарихы ==
{{Таблица элементарных частиц|440}}«Электрон» тигән атама «[[гәрәбә]]не<nowiki/>» аңлатҡан <span style="font-family: palatino linotype, new athena unicode, athena, gentium, code2000, serif; font-size: 105%;">ἤλεκτρον</span>{{lang-grc2|ἤλεκτρον}} тигән грек һүҙенән алынған. Боронғо Грецияла уҡ әле тикшеренеүселәр һынауҙар үткәргән — гәрәбәне йөн менән ышҡығандан һуң уның ваҡ-төйәкте үҙенә тартыуын күргән. Электрохимияла зарядтың фундаменталь бүленмәҫ берәмегенең атамаһы булараҡ «электрон» терминын<ref>Stoney, G. Johnstone, «''[http://www.chemteam.info/Chem-History/Stoney-1894.html Of the 'Electron,' or Atom of Electricity]''». Philosophical Magazine. Series 5, Volume 38, p. 418—420 October 1894.</ref> Дж. Дж. Стоуни [[1894]] йылда (берәмектең үҙен — [[1874]] йылда) индерә. Электронды киҫәксә булараҡ Э. Вихерт<ref>Wiechert E. // Schriften d. phys.-ökon. Gesell. zu Königsberg in Pr. 1897. 38. Jg. № 1. Sitzungsber. S. 3-16.</ref><ref>Быков Г. В. К истории открытия электрона // Вопросы истории естествознания и техники. 1963. Вып. 15. С. 25-29.</ref> һәм Дж. Дж. Томсон аса. '''Тулҡын үҙенсәлектәрен асыу'''<ref>БСЭ</ref>. Де Бройль гипотезаһы ([[1924]]) буйынса, электрон (бөтә башҡа матди микрообъекттар кеүек үк) корпускуляр ғына түгел, тулҡын үҙенсәлектәренә лә эйә. 

Электрондың де Бройлсә тулҡын оҙонлоғо: <math>\lambda = \frac{h}{p}</math>, бында <math>h</math> — Планктың даими дәүмәле, <math>p</math> — электрон импульсы. Релятивистик булмаған осраҡта <math>v \ll c</math> <math>\lambda = \frac{h }{m_{e} v}</math>, бында <math>v</math> — электрондың хәрәкәт итеү тиҙлеге, <math>m_{e}</math> — электрондың массаһы. Ультрарелятивистик осраҡта <math>v \rightarrow  c, E \gg m_{e} c^2</math> ул <math>\lambda = \frac{h c}{E}</math>, бында <math>c</math> — яҡтылыҡтың тиҙлеге, <math>E</math> — электрондың [[энергия]]һы.

Быға ярашлы электрондар, яҡтылыҡҡа оҡшап, интерференция һәм дифракция кисерә ала. Электрондарҙың тулҡын үҙенсәлектәре тәжрибәләр юлы менән [[1927 йыл]]да Америка физиктары К. Дэвиссон һәм Л. Джермер, шулай уҡ уларҙан айырым рәүештә инглиз физигы Дж. П. Томсон тарафынан асыла<ref>''[//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%BE%D0%BC%D1%81%D0%BE%D0%BD,_%D0%94%D0%B6%D0%BE%D1%80%D0%B4%D0%B6_%D0%9F%D0%B0%D0%B4%D0%B6%D0%B5%D1%82 Томсон Г. П.]'' Семидесятилетний электрон // [//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A3%D0%A4%D0%9D УФН]. — 1968. — № 2. — С. 361—370. — ISSN 1996-6652. — URL: http://ufn.ru/ru/articles/1968/2/f/</ref><ref>''[//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%BE%D0%BC%D1%81%D0%BE%D0%BD,_%D0%94%D0%B6%D0%BE%D1%80%D0%B4%D0%B6_%D0%9F%D0%B0%D0%B4%D0%B6%D0%B5%D1%82 Томсон Г. П.]'' Ранний этап изучения дифракции электронов // [//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A3%D0%A4%D0%9D УФН]. — 1969. — № 11. — С. 455—468. — ISSN 1996-6652. — URL: http://ufn.ru/ru/articles/1969/11/d/</ref>.

== Файҙаланыу ==
[[Файл:Crookes_tube-in_use-lateral_view-standing_cross_prPNr°11.jpg|мини|Крукс көпшәһе менән үткәрелгән тәжрибәләр тәүләп электрондарҙың тәбиғәтен күрһәтә ]]
Түбән энергиялы электрондар сығанаҡтарының күбеһендә термоэлектрон эмиссия һәм фотоэлектрон эмиссия күренештәре ҡулланыла. Энергияһы бер нисә килоэлектронвольттан бер нисә мегаэлектронвольтҡа тиклем еткән юғары энергиялы электрондар бета-тарҡалыу һәм радиоактив йәҙрәләрҙең эске конверсияһы барышында сәселә. Бета-тарҡалыуҙа сәселгән электрондарҙы бета-киҫәксә йә бета-нур тип тә йөрөтәләр. Тиҙләткестәр бик юғары энергиялы электрондарҙың сығанағы булып хеҙмәт итә. 

[[Металдар]]ҙа һәм ярымүткәргестәрҙә электрондарҙың хәрәкәте энергияны еңел генә йөрөтөргә һәм уға идара итергә мөмкинлек бирә. Был күренеш (электр тогы) хәҙерге заман цивилизацияһы нигеҙҙәренең береһенә әүерелде һәм сәнәғәттә, элемтәлә, информатикала, электроникала, көнкүрештә, ғөмүмән, бөтә ерҙә ҡулланыла. Үткәргестәрҙә электрондарҙың хәрәкәте бик яй (~0,1—1 мм/с) бара, ләкин электр ҡыры яҡтылыҡ тиҙлеге менән тарала. Ошо сәбәпле ток күҙ асып йомғансы бөтә сынйырҙы ялмап ала.

Ҙур энергияларға тиклем (мәҫәлән, линиялы тиҙләткестәрҙә) тиҙләтелгән электрон шәлкемдәре атом йәҙрәләре төҙөлөшөн һәм элементар киҫәксәләрҙең тәбиғәтен өйрәнеүҙә төп сараларҙың береһе булып тора. Электрон нуры көпшәһе — кинескоп — менән эшләгән телевизорҙар һәм мониторҙар көнкүрештә электрон нурҙарын ҡулланыу миҫалы булып тора. Электронлы микроскопта ла электрон шәлкемдәренең электронлы оптика закондарына буйһоноу һәләте файҙаланыла. Тиҙләтелгән электрон нурҙары шулай уҡ рентген нурланышын барлыҡҡа килтереү өсөн ҡулланыла. Транзисторҙар уйлап тапҡансы ғәмәлдә бөтә радиотехника һәм [[электроника]] вакуумлы электрон лампаларға нигеҙләнеп эшләй. Был лампаларҙа электр (йә магнит) ҡыры ярҙамында вакуумда электрондарҙың хәрәкәтенә идара ителә. 

Электрон шәлкемдәре төтөн газдарын таҙартыу ҡоролмаларында<ref name="NKJ201710A">{{Мәҡәлә|автор=Екатерина Зубкова|заглавие=[https://www.nkj.ru/archive/articles/32261/ БИНТИ Ускорители для очистки дымовых газов электростанций]|издание=[[Наука и жизнь]]|год=2017|номер=10|страницы=40 - 41}}</ref> һәм ҡая-ташлы тоҡомдарҙы быраулау ҡоролмаларында ҡулланыла<ref name="NKJ201710B">{{Мәҡәлә|автор=Екатерина Зубкова|заглавие=[https://www.nkj.ru/archive/articles/32261/ БИНТИ Пробурить скважину к глубинному теплу]|издание=[[Наука и жизнь]]|год=2017|номер=10|страницы=41}}</ref>.

== Квазикиҫәксә булараҡ электрон ==
Әгәр электрон периодик потенциалда булһа, уның хәрәкәте квазикиҫәксә хәрәкәте итеп ҡарала<ref name="Kittel">''Киттель, Ч.'' Квантовая теория твердых тел. — М.-Л.: Наук, 1967. — С. 103</ref>. Уның хәл-тороштары квазитулҡынлы вектор менән тасуирлана. Квадратлы дисперсия законы осрағында төп динамик һүрәтләнеш булып эффектив масса тора, уның ирекле электрон массаһынан ныҡ ҡына айырылыуы мөмкин һәм ул тензор булып тора<ref name="Davydov">''Давыдов, А. С.'' Теория твердого тела. — М.: Мир, 1979. — С. 122</ref>.

== Электрон һәм Ғаләм ==
[[Ҙур шартлау]]ҙан һуң секундтың йөҙҙән бер өлөшө үткән мәлгә Ғаләм электрондар, позитрондар, нейтринолар, фотондар, протондар, нейтрондар ҡатнашмаһынан тора. Һәр протон менән нейтронға яҡынса миллиард электрон, позитрон, нейтрино һәм фотон тура килә. Ҙур шартлауҙан һуң <math>14</math> секунд үткәс, Ғаләмдә температура түбәнәйеп <math>3</math> миллиард градусҡа ҡалғас, бөтә электрондар тиерлек позитрондар менән юҡ итешә<ref>{{Китап|автор=[[Вайнберг, Стивен|Вайнберг С.]]|заглавие=Первые три минуты|место=М.|издательство=Эксмо|год=2011|страниц=208|isbn=978-5-699-46169-1|ref=Вайнберг}}</ref>.

Билдәле булыуынса<ref>{{Мәҡәлә|автор=Richard N. Boyd|заглавие=Big bang nucleosynthesis|ссылка=https://dx.doi.org/10.1016/S0375-9474(00)00707-7|издание=Nuclear Physics A|год=2001|том=693|номер=1-2|страницы=249-257}}</ref>, Ғаләмдәге һәр 100 нуклондың 87-һе — протон, 13-ө нейтрон булып тора (һуңғылары башлыса [[гелий]]ҙың йәҙрә составына инә). Матдәнең дөйөм нейтраллеген тәьмин итеү өсөн протондар һәм электрондар һаны бер төрлө булырға тейеш. Барион массаһының тығыҙлығы (ул оптик ысул менән күҙәтелә) билдәле (0,4 куб метрға бер нуклон)<ref>[http://pdg.lbl.gov/2007/reviews/astrorpp.pdf ASTROPHYSICAL CONSTANTS AND PARAMETERS]</ref>. Күҙәтелеүсе Ғаләмдең радиусын иҫәпкә алып (13,7 млрд яҡтылыҡ йылы), был күләмдә электрондар һанының ~10<sup>80 </sup>тәшкил итеүен иҫәпләп сығарырға була.

Электрондың электр заряды, Планктың даими дәүмәле һәм яҡтылыҡ тиҙлеге электромагнит тәьҫирләшеүҙәрҙең көсөнә йоғонто яһаусан нескә структура даими дәүмәлен билдәләй: <math>\alpha = \frac{e^2}{\hbar c} \approx \frac{1}{137}</math>.

Электрон массаһы, электрондың электр заряды һәм Планктың даими дәүмәле атомдарҙың үлсәмдәрен (Бор радиусы) билдәләй: <math>r = \frac{\hbar^{2}}{me^{2}} = 0,5 \cdot 10^{-8}</math> см<ref>''[//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9,_%D0%AF%D0%BA%D0%BE%D0%B2_%D0%90%D0%B1%D1%80%D0%B0%D0%BC%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87 Смородинский Я. А.]'' Законы и парадоксы элементарных частиц // Физика наших дней. Сборник — М.: Знание, 1972. — С. 90—91.</ref>.

Радиогалактикаларҙың һәм пульсарҙарҙың радионурланышы был объекттар эргәһендәге магнит ҡырҙарында электрондарҙың синхротрон нурланышы менән аңлатыла. Беренсел космос нурҙарында энергияһы <math>1</math> гигаэлектронвольттан ашыу булған электрондар өлөшө дөйөм ағымдың <math>1\%</math> самаһын биләп тора<ref>{{Китап|автор=[[Дорман, Лев Исаакович|Дорман Л.И.]]|заглавие=Экспериментальные и теоретические основы астрофизики космических лучей|место=М.|издательство=Наука|год=1975|страниц=464|ref=Дорман}}</ref>.

Ҡыҫылған электрон газының баҫымы йондоҙҙар эволюцияһының һуңғы этабында ҙур роль уйнай. Чандрасекар сигенән кәмерәк массалы йондоҙҙар һыуынғандан һуң ҡыҫылған электрон газы баҫымы аҫтында тотороҡлолана һәм аҡ кәрләгә әүерелә. Ҙурыраҡ массалы йондоҙҙарҙа атом йәҙрәләре электрондарҙы эләктерә һәм нейтрондарға тарҡала (нейтрон йондоҙ){{Sfn|Широков|1972|страницы=552|с=552}}. Электрондар һәм позитрондар ҡатнашлығындағы йәҙрә реакциялары үтә яңы йондоҙҙар шартлағанда мөһим вазифа башҡара{{Sfn|Широков|1972|страницы=558|с=558}}.

Оҙонлоҡ үлсәменә эйә булған бер нисә физик дәүмәл электронға бәйле<ref>{{Китап|автор=[[Щёлкин, Кирилл Иванович|Щёлкин К.И.]]|заглавие=Физика микромира|место=М.|издательство=Атомиздат|год=1965|страниц=230|ref=Щёлкин}}</ref>:
* электрон тулҡынының комптон оҙонлоғо<math>\lambda = \frac {2 \pi \hbar}{m c} \approx 2,4 \cdot 10^{-10}</math> см;
* электрондың классик радиусы<math>r = \frac{e^2}{mc^2} \approx 2,8 \cdot 10^{-13}</math> см;
* электрондың гравитация радиусы <math>r = \frac{2 G m}{c^2} \approx 1,35 \cdot 10^{-55}</math> см.
Ғаләмдәге бөтә электрондар үҙенсәлектәре буйынса тулыһынса бер төрлө. Әгәр электрондың электр зарядының дәүмәле <math>e</math> менән билдәләнһә, кварктарҙан башҡа, бөтә билдәле элементар киҫәксәләрҙең электр заряды — <math>\pm e, 0</math>, ә кварктарҙың электр заряды <math>\pm \frac{1}{3}e, \pm \frac{2}{3}e</math> була. Электрондың массаһы бөтә билдәле булған элементар киҫәксәләрҙекенән киҫкен айырылып тора<ref>[//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D0%BE%D0%B7%D0%B5%D0%BD%D1%82%D0%B0%D0%BB%D1%8C,_%D0%98%D0%BE%D1%81%D0%B8%D1%84_%D0%9B%D0%B5%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87 Розенталь И. Л.], Архангельская И. В. Геометрия, динамика, Вселеннная. — М.: Едиториал УРСС, 2003. — С. 175. — [//ru.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/5354004136 ISBN 5-354-00413-6].</ref>. Электрондың классик радиусы йәҙрә көстәренең тәьҫир итеү радиусына тиң тиерлек<ref>[//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D0%B0%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BF%D1%84,_%D0%92%D0%B8%D0%BA%D1%82%D0%BE%D1%80_%D0%A4%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%B5%D1%80%D0%B8%D0%BA Вайскопф В.] Физика в двадцатом столетии. — М.: Атомиздат, 1977. — С. 103.</ref><ref>[//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%BE%D1%80,_%D0%9D%D0%B8%D0%BB%D1%8C%D1%81 Бор Н.] Дискуссии с Эйнштейном о проблемах теории познания в атомной физике // Атомная физика и человеческое познание. — М.: ИЛ, 1961. — С. 92.</ref>. 

== Орбиталь ==
Орбиталь — күп электронлы системала — бер электронлы тулҡын функцияһы{{Sfn|Дмитриев, Электрон глазами химика|1986|страницы=65|с=65}}.

Күп электронлы [[атом]] һәм [[Молекула|молекуляр]] системаларҙы тасуирлар өсөн Шрёдингер тигеҙләмәһен теүәл генә сисеү урынына теге йәки был әйләнештәргә мөрәжәғәт итергә тура килә, бер электронлы, йәғни орбиталь әйләнеш, шуларҙың береһе булып тора. Уның нигеҙендә һәр электрондың индивидуаль хәл-торошо (электрондың йәҙрә йә ҡалған электрондар тарафынан хасил ителгән ниндәйҙер бер эффектив ҡырҙа хәрәкәт итеүенең стационар хәл-тороштары) булыуы тураһындағы фекер ята. Был стационар хәл-тороштар уларға ярашлы бер электронлы функциялар менән тасуирлана{{Sfn|Дмитриев, Электрон глазами химика|1986|страницы=65|с=65}}.

== Электрон сәнғәт әҫәрҙәрендә ==
* В. Брюсов «Мир электрона» тигән шиғырын электронға бағышлаған.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Электр]] <br />
* [[Электроника]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{примечания|2}}

== Әҙәбиәт ==
* Все известные свойства электрона систематизированы в обзоре Particle Data Group [http://pdg.lbl.gov/2012/listings/rpp2012-list-electron.pdf]{{Ref-en}}(инг.).
* М. П. Бронштейн Атомы и электроны, М., Наука, 1980, 152 с., Библиотечка «Квант», вып. 1. тир. 150000 экз.
* {{Китап|автор=Дмитриев И.С.|заглавие=Электрон глазами химика|ответственный=2-е изд., испр.|место=Л.|издательство=Химия|год=1986|страниц=225|ref=Дмитриев, Электрон глазами химика}}
* ''Широков Ю. М., Юдин Н. П.''&#x20;Ядерная физика. — <abbr title="Москва">М.</abbr>: Наука, 1972. — 670 с.<div class="cx-overlay"><div class="cx-spinner"><div class="bounce1"></div><div class="bounce2"></div><div class="bounce3"></div></div></div>


[[Категория:Элементар киҫәксәләр]]
[[Категория:Лептон]]
[[Категория:Электрон]]
[[Категория:Стандарт модель]]
[[Категория:Тотороҡло элементар киҫәксәләр]]
[[Категория:Субатом киҫәксәләр]]