Энергия битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{другие значения}}
{{Физическая величина
| Название    = Энергия
| Символ      = <math>\ E</math>, <math>\ W</math>
| Размерность = <math>L^2MT^{-2}</math>
| СИ          = [[Джоуль|Дж]]
| СГС         = [[эрг]]
| Примечания  = 
}}
'''Энергия''' ({{Lang-grc|ἐνέργεια}} — хәрәкәт, эшмәкәрлек, көс, ҡеүәт) — төрлө хәрәкәт формаларын һәм материяның тәьҫир итешеүен, материяның бер форманан икенсе формаға күсеүен үлсәй торған скаляр физик дәүмәл; есемдең йәки есемдәр системаһының эш башҡарыу һәләтлелеген характерлаусы дәүмәл<ref>Русско-башкирский, башкирско-русский словарь терминов по физике (Х.Х.Кадырметов, 1984)</ref>; Материяның төп үҙенсәлектәренең береһе: уның төрлө физик процестарҙа (йылылыҡ, яҡтылыҡ, электр, ядро тарҡалышы, гравитация һ.б.) сағылған хәрәкәтенең дөйөм дәүмәле<ref>Толковый словарь современного башкирского литературного языка. (под. ред З.Г.Ураксина, 2005)</ref>. Әгәр система йомоҡ булһа, [[ваҡыт]] үтеү менән системаның энергияһы һаҡлана. Был раҫлау ''энергияның һаҡланыу законы'' тип атала.

Энергия  өс аддитив хәрәкәт интегралынан тора (хәрәкәт ваҡытында һаҡлана торған дәүмәлдәр: энергия, импульс, импульс моменты).

«Энергия» терминын беренсе мәртәбә [[Аристотель]]  «Физика» трактанында ҡулланған, тик ул ваҡытта был термин кеше эшмәкәрлеге өсөн генә ҡулланылған. 

== Ҡулланыу тамғалары ==
Ғәҙәттә энергия '''Е'''  билдәһе менән   (лат. energīa хәрәкәт, эшмәкәрлек, көс, ҡеүәте) билдәләнә.

Йылылыҡ энергияһы  өсөн, ғәҙәттә, '''Q'''  ({{lang-en|'''q'''uantity of heat}} йылылыҡ миҡдары) символын ҡулланалар .

Эске энергия  '''U'''  символы менән билдәләйҙәр (килеп сығышы билдәле түгел).

Айырым осраҡтарҙа  эш башҡарыу һәләтен күрһәтеү өсөн '''W'''  ({{lang-en|[[wikt:work|'''w'''ork]]}} эштәр, хеҙмәттәр) символы ҡулланыла.

== Төшөнсә тарихы ==
"Энергия" термины ''energeia ''һүҙенән килеп сыҡҡан.  Был терминды беренсе мәртәбә [[Аристотель]] ҡулланған.
[[Файл:Thomas_Young_(scientist).jpg|мини|left|Томас Юнга беренсе мәртәбә энергия терминын хәҙергә төшөнсәлә ҡулланған.]]
1686 һәм 1695 йылдарҙа [[Готфрид Лейбниц|Лейбниц]] «тере көс» (vis viva) төшөнсәһен керетә. Ул быны объекттың массының һәм тиҙлек квадратының ҡабатландығы тип билдәләй (хәҙерге терминологияла был кинетик энергия тип атала, тик икегә ҡабатлайҙар). Бынан тыш Лейбниц дөйөм «тере көс»төң һаҡланғанын белгән. ''Ышҡылыу көсөнә'' сарыф ителгән «тере көс» атомдарға күсә тип аңлатҡан.

Маркиза дю Шатль Эмили  Физика дәреслеге тигән китабында ({{Lang-fr|Institutions de Physique}}, 1740), Лейбниц идеяһы менән  Виллен Гравезандтың практик күҙәтеүҙәрен берләштерә.

1807 йылда Томас Юнг «тере көс» төшөнсәһе урынына хәҙерге төшөнсәләге «энергия» терминын ҡуллана. 1829 йылда  Гаспар-Гюстав Кориолис эш менән кинетик энергия араһында бәйләнеш булыуын аса. 1851 йылда Уильям Томсон «кинетик энергия» терминын ҡуллана, 1853 йылда Уильям Ренкин  «потенциаль энергия» төшөнсәһен керетә.

Энергия субстанциямы, әллә тик физик дәүмәл генәме тигән бәхәс бер нисә йыл бара.

Пар двигателдәренең үҫеше инженер һәм етештереүсәләрҙән механик һәм термик КПД формулаларын асыуҙы талап итә. Инженерҙар (Сади Карно), физиктар ([[Джеймс Прескотт Джоуль|Джеймс Джоуль]], Эмиль Клапейрон һәм Герман Гельмгольц), математиктар эш башҡарыу һәләтен энергия менән бәйләй.

Йылылыҡтың эшкә әүерелеүе термодинамиканың тәүге ике законында асыҡ күрһәтелә. Энергия тураһында фән ''биоэнергия, термодинамика, термоэкономика'' (англ. thermoeconomics)  кеүек төрлө тармаҡтарға бүленә. Параллель рәүештә энтропия (файҙалы энергия миҡдары), ҡеүәт (ваҡыт берәмегендә энергия миҡдары) кеүек төшөнсәләр барлыҡҡа килә. Һуңғы ике быуатта энергия һүҙе фәнни булмаған һәм популяр әҙәбиәттә киң ҡулланыла.

Уильям Томсон энергия тураһындағы белемде термодинамика менән бәйләй, был химия фәне үҫешенә булышлыҡ итә.

[[Клаузиус Рудольф Юлиус Эммануэль|Рудольф Клаузиус]], [[Гиббс Джозайя Уиллард|Джозайя Гиббс]] һәм [[Нернст Вальтер Герман|Вальтер Нернст]] бик күп химик процестарҙы термодинамика законы менән аңлата. Клаузиус энтропияны математик формулулар менән раҫлай. 
Джозеф Стефан абсолют ҡара есемдең нурланыш законын аса.

1853 йылда Уильям Ренкин  «потенциаль энергия» төшөнсәһен индерә<ref>Смит, Кросби. The science of energy: a cultural history of energy physics in Victorian Britain. — The University of Chicago Press, 1998. — ISBN 0-226-76421-4.</ref>. 1881 Уильям Томсон былай ти<ref>''Томсон, Уильям.'' Об источниках энергии, доступных человеку для совершения механических эффектов = On the sources of energy available to man for the production of mechanical effect. — BAAS Rep, 1881. С. 513</ref>:
{|
|
{{начало цитаты}}
"Энергия" һүҙен хәҙергә төшөнсәлә доктор Томас Юнг яҡынса быуат башында беренсе мәртәбә ҡулланған булһа ла, тик хәҙер генә, теория энергия төшөнсәһенә аңлатма биргәс кенә, "энергия" һүҙе ғәмәлдә ҡулланыла … математиканың ябай динамик формулаһынан бөтә тәбиғәткә һәм фәнни тикшереү өлкәһенә үтеп инә.
{{oq|en|The very name energy, though first used in its present sense by Dr Thomas Young about the beginning of this century, has only come into use practically after the doctrine which defines it had … been raised from mere formula of mathematical dynamics to the position it now holds of a principle pervading all nature and guiding the investigator in the field of science.}}
{{конец цитаты}}
|}
Артабанғы утыҙ йыл дауамында яңы фән бер нисә төрлө атала, мәҫәлән, «йылылыҡтың динамик теорияһы» ({{lang-en|dynamical theory of heat}}) һәм «энергетика» ({{lang-en|energetics}}). 1920-се йылдарҙан  энергияның башҡа формаға әүерелеүе тураһындағы фән «[[термодинамика]]» тип атала.

== Энергия төрҙәре ==
Механика энергияны потенциаль һә кинетик энергияға бүлә. Уларҙың суммаһы тулы механик энергия тип атала.
{| align=right cellpadding=2 class=toccolours style="margin-left:0.5em;"
 ! colspan=2 |Энергия төрҙәре:
 |-
 | bgcolor=#B066FF |[[Файл:Atwood machine.svg|16px]] |||Механик
 |-
 | bgcolor=#B066FF |[[Файл:Transformer_Centre-tap_Air_Core.svg|24px]] ||Электр 
 |-
 | bgcolor=#B066FF |[[Файл:Sun corner.svg|24px]]||Электромагнит
 |-
 | bgcolor=#B066FF |[[Файл:Oil&gas portal logo.PNG|24px]]||Химик
 |-
 | bgcolor=#B066FF |[[Файл:Radiation symbol alternate.svg|24px]]||Ядро
 |-
 | bgcolor=#990000 |<font color=#CC3300>‹<span style="color:#FF8000;">♦</span>›</font>||Йылылыҡ
 |-
 | align=center |<math>\emptyset</math> |||Вакуум
 |-
 ! colspan=2 |<small>Гипотетик энергия:</small>
 |-
 | bgcolor=#000000 |&nbsp;||Ҡараңғы энергия
 |}
Бөтә ҡырҙарҙың да энергияһы бар. Ҡырҙарҙың энергияһы ''электромагнит'' (ул үҙе электр һәм магнит энергияһына бүленә), ''гравитация'' (тартылыу көсө), ''атом''  энергияларына бүленә.

[[Термодинамика]] эске энергияны һәм термодинамик потенциалды өйрәнә.

Бәйләнеш энергияһын һәм энтальпияны [[химия]] фәне өйрәнә.

Шартлау энергияһы тротил эквивалентында үлсәнә.

== Энергия һәм эш ==
Энергия миҡдары системаның ниндәйҙер эш башҡарыу һәләтен күрһәтә. Эш һәм энергия бер үк үлсәү берәмегендә үлсәнә.
* Механик башҡарылған эш һан яғынан мехник энергия үҙгәрешенә тигеҙ.
== Әҙәбиәт ==
* {{ВТ-ЭСБЕ|Энергия|А. Д.,}}
* {{книга
 | автор = [[Паули, Вольфганг|Паули В.]]
 | заглавие = Общие принципы волновой механики
 | место = М.
 | издательство  = Гостехтеориздат
 | год = 1947
 | страниц = 332
 | isbn = 
 | ref = Паули
 }}
* {{книга
 | автор = [[Широков, Юрий Михайлович|Широков Ю. М.]], [[Юдин, Николай Прокофьевич|Юдин Н. П.]]
 | заглавие = Ядерная физика
 | место = М.
 | издательство  = Наука
 | год = 1972
 | страниц = 670
 | isbn = 
 | ref = Широков
 }}
* {{книга
 | автор = [[Пономарев, Леонид Иванович|Пономарев Л. И.]]
 | заглавие = Под знаком кванта
 | место = М.
 | издательство  = Наука
 | год = 1989
 | страниц = 368
 | isbn = 5-02-014049-X
 | ref = Пономарев
 }}
* {{книга
 | автор = [[Алексеев, Георгий Николаевич|Алексеев Г. Н.]]
 | заглавие = Энергия и энтропия
 | место = М.
 | издательство  = Знание
 | год = 1978
 | страниц = 192
 | isbn = 
 | ref = Алексеев
 }}


== Иҫкәрмә ==

[[Категория:Алфавит буйынса физик дәүмәлдәр]]
[[Категория:Энергия]]