Ядро физикаһы битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Ук}}
'''Я́дро фи́зикаһы''' — [[атом ядроһы]] төҙөлөшөн һәм сифаттарын, шулай уҡ уларҙың үҙ-ара бәрелешеүен ([[ядро реакциялары]]н) өйрәнеүсе физика бүлеге.

== Мәсьәләләре ==
Ядро физикаһында барлыҡҡа килгән мәсьәләләр — бер нисә есем мәсьәләһенең ғәҙәти миҫалы. Ядролар нуклондарҙан ([[протон]] һәм [[нейтрон]]дарҙан) тора, һәм ғәҙәти ядроларҙа унарлаған һәм йөҙәрләгән нуклон бар. Был һан теүәл сиселә торған мәсьәләләр өсөн бик ҙур, шул уҡ ваҡытта статистик физика методтарын ҡулланыу өсөн бик әҙ. Был атом ядроһы моделдәренең күп төрлөлөгөнә килтергән.

== Дөйөм мәғлүмәт ==
Ядролағы [[протон]]дар һанын (''заряд һаны'', шулай уҡ ' элементтың тәртип 'һаны'') ''Z'' һанын , [[нейтрон]]дар һанын — ''N'' менән билдәләйҙәр. Уларҙың суммаһы ''A = Z + N'' -'' ядроның масса һаны''. Бер иш ''Z'' -лы атомдар (бер үк элемент атомдары), әгәр төрлө ''N'' -лы булһа [[изотоп]], бер иш ''A''-лы, тик төрлө ''Z'' -лы— [[изобар]], бер үк төрлө ''N'',-лы төрлө ''Z''-лы — [[изотон]] тип атала.

Протон менән нейтрон араһындағы төп айырма шунда- протон — зарядлы киҫәксә, заряды ''e'' = 4,801{{e|−10}} [[Франклин (единица)|ед. СГСЭ]] = 1,602{{e|−19}} [[Кулон|Кл]]. Был элементар заряд, модуль буйынса [[электрон]] зарядына тиң. [[Нейтрон]], исеме үк әйтеп тора, электрик нейтраль. Протон менән нейтрондың [[спин]]дары бер иш һәм электрон спинына тиң ,йәки 1/2 (<math>\hbar</math> берәмектәрендә, Планк даимиһы ([[постоянная Планка]]). Протон менән нейтрон массаһы тигеҙ тиерлек: электрондың 1836,15 һәм 1838,68 массаһына тиң.
[[Протон]] менән [[нейтрон]] фундаменталь киҫәксәләр түгел. Улар ике төр  [[кварк]]тан тора: ''d''-кварк — элементар ''е'' зарядының 1/3 һәм ''u''-кварк +2/3 тора. [[Протон]] ике ''u''-кварк һәм бер ''d''-кварктан (дөйөм, суммар заряды «+1») , ә [[нейтрон]] — бер ''u''-кварк һәм ике ''d''-кварктан (дөйөм заряды ''0'') тора. Ирекле [[нейтрон]] — тотороҡло киҫәксә түгел. Барлыҡҡа килеп 885 секунд үткәндән һуң ул [[протон]], [[электрон]] һәм [[антинейтрино]]ға тарҡала (см. [[Бета-распад нейтрона]]).Ядрола [[нейтрон]] тәрән потенциаль соҡорҙа ята, шуға уның тарҡалыуын һаҡланыу закондары тотҡарлай ала.

Ядро физикаһы [[астрофизика]]ның күп бүлектәре өсөн ([[йондоҙҙар]]ҙа беренсел нуклеосинтез, термоядро реакцияһы) һәм, аңлашылып тора, [[ядро  энергетикаһы]] һәм киләсәктә термоядро энергетикаһы өсөн бик мөһим.

== Тарих ==
1896 йылда  француз химигы  Антуан Анри Беккерель  осраҡлы ғына уран тоҙҙарының  ''радиоактивлығын''  асҡан, был үҙаллы күренмәй торған һауаны ионлаштыра һәм фотоэмульсияны ҡарайта  алған  нурҙар ебәреүҙән ғибәрәт булған. Ике йылдан һуң [[Пьер Кюри]] менән [[Мария Склодовская-Кюри]] торийҙың радиоактивлығын асҡан һәм уран тоҙҙарынан [[полоний]] менән [[радий]]ҙы  алған, уларҙың радиоактивлығы уран менән торий радиоактивлығынан миллиондарса тапҡыр көслөрәк булып сыҡҡан. 

Радиоактив нурланышты ентекле өйрәнеү менән Эрнест Резерфорд шөғөлләнә. Ул радиоактив нурланыштар α-, β- и γ-нурҙар арҡаһында бара икәнен асыҡлай. Бета-нурҙар тиҫкәре зарядлы электрондарҙан, альфа-нурҙар — ыңғай зарядлы киҫәксәләрҙән (альфа-киҫәксәләр, һуңыраҡ асыҡланыуынса, улар гелий-4 ядролары), гамма- нурҙар [[Рентген нурҙары]]на оҡшаш (зарядһыҙ), тик күпкә ҡырҡыуыраҡ (ҡатыраҡ?).

Радиоактивлыҡтың ядро тәбиғәтен [[ Эрнест Резерфорд]] [[1911]] йылда атомдың ядро моделен тәҡдим иткәс һәм радиоактив нурланыштар атом ядроһы эсендә барған процестар һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килә икәнен белгәс кенә, аңлағандар.

Оҙаҡ ваҡыт [[атом ядроһы ]] [[протон]]дар һәм [[электрон]]дарҙан тора тип иҫәпләгәндәр. Тик был модель спиндар һәм атом ядроһының магнит мәлдәренә бәйле эксперименталь факттарға ҡапма-ҡаршы була. [[1932]] йылда Джеймс Чедвик [[нейтрон]]ады асҡандан һуң атом ядроһы [[протон]]дар һәм [[нейтрон]]дарҙан тора икәне асыҡлана ([[Иваненко, Дмитрий Дмитриевич|Иваненко]] һәм [[Гейзенберг, Вернер Карл|Гейзенберг]]). Был киҫәксәләр [[нуклон]] тигән дөйөм исем ала.


== Әҙәбиәт ==
* {{книга | автор = Маляров В. В. | заглавие = Основы теории атомного ядра | место = М | издательство = Физматлит
 | год = 1959 | страниц = 471 |тираж= 18000 | isbn =  | ref = Маляров}}
* {{книга | автор = ред. [[Арцимович, Лев Андреевич|Арцимович Л. А.]] | заглавие = Справочник по ядерной физике | место = М | издательство = Физматлит | год = 1963 | страниц = 632 |тираж= 20000 | isbn =  | ref = Арцимович}}
* {{книга | автор = [[Широков, Юрий Михайлович|Широков Ю. М.]], Юдин Н. П. | заглавие = Ядерная физика | место = М | издательство = Наука | год = 1980 | страниц = 727 |тираж= 24500 | isbn =  | ref = Широков}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.scholar.ru/catalog.php?topic_id=99 Научные статьи по физике ядра и элементарных частиц]
* [http://nuclphys.sinp.msu.ru/ Ядерная физика в интернете]

{{clear}}
{{Разделы ядерной физики|state=expanded}}
{{Ядерная технология}}

[[Категория:Физика ]]
[[Категория:Ҡорал]]