Ҡорос битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Башҡа мәғәнәләре|Ҡорос (мәғәнәләр)}}
{{Ук}}
'''Ҡорос''' — </strong> [[тимер]]ҙең [[углерод]] (0,02—2,14 %) менән [[иретмә]]һе. Составында углерод күләме 2,14 % күберәк булһа — иретмә [[суйын]] тип атала.
[[Файл:Stress v strain A36 2.png|thumb|300px| σ — ε диаграммаһы <br />
1. ныҡлыҡ сиге<br />
2. ағыусанлыҡ сиге <br />
3. юҡҡа сығарыу сиге<br />
4. деформацион нығытыу өлкәһе <br />
5. өлгөлә шейка тыуыу
]]

== Составы ==
Cоставына [[марганец]], [[кремний]], [[көкөрт]], [[фосфор]] ҡатышмалары, шулай уҡ легирлау элементтары ([[хром]], [[никель]], [[молибден]], [[вольфрам]], [[ванадий]], [[баҡыр]], [[кобальт]] һ.б.) инә.
Үҙенсәлектәре химик составына, микротөҙөлөшөнә, эшкәртеү ысулдарына бәйле.

== Ҡоростарҙың классификацияһы ==
{{Шулай уҡ ҡарағыҙ|Ҡорос маркалары |l1=Ҡоростарҙы маркировкалау}}
Ҡоростарҙы классификациялауҙың күп ысулдары бар, мәҫәлән, ҡулланылышы буйынса,  химик составы буйынса, сифаты буйынса,  структураһы буйынса.

Ҡулланылышы буйынса ҡоростар күп категорияларға бүленәләр, конструкцион ҡорос, коррозияға бирешмәүсән (тутыҡмаусы) ҡорос, инструменталь ҡорос, эҫегә бирешмәүсән ҡорос, криоген ҡорос.

Химик составы буйынса ҡорос углеродлы<ref>ГОСТ 380-71, ГОСТ 1050-75</ref> һәм [[ҡатыштырылған ҡорос|ҡатыштырылған]]<ref>[http://www.complexdoc.ru/text/ГОСТ%204543-71 ГОСТ 4543-71, ГОСТ 5632-72, ГОСТ 14959-79] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150923210045/http://www.complexdoc.ru/text/%D0%93%D0%9E%D0%A1%D0%A2%204543-71 |date=2015-09-23 }}</ref> ҡоросҡа бүленә; шул иҫәптән углерод миҡдары буйынса —түбән углеродлы (0,25 %-ҡа тиклем  С), урта углеродлы (0,3—0,55 % С) һәм юғары углеродлыларға (0,6—2 % С) бүленә; ҡатыштырылған ҡорос ҡатыштырған элемент буйынса түбән ҡатыштырылған  —ҡатыштырған элемент 4 %-ҡа тиклем, урта ҡатыштырылған —  ҡатыштырған элемент 11 %-ҡа тиклем һәм юғары ҡатыштырылған — ҡатыштырған элемент  11 % -тан артыҡ, ҡоросҡа бүленә.

Ҡоросҡа, уны етештереү ысулы буйынса, төрлө миҡдарҙа металл булмаған ҡушымталар инә. Ҡушымтаның миҡдары буйынса ҡоросто сифаты буйынса классификациялайҙар:  ғәҙәти сифатлы, сифатлы, юғары сифатлы һәм үтә юғары сифатлы.

Структураһы буйынса ҡорос [[аустенит]]лы, [[Феррит (фаза)|ферритлы]], [[мартенсит]]лы, [[бейнит]]лы һәм  [[Перлит]]лы ҡоросҡа бүленә. Әгәр структураһында ике йәки күберәк фаза өҫтөнлөк итһә, ҡоросто ике фазалы һәм күп фазалы ҡоросҡа бүләләр


== Ҡоростоң характеристикаһы ==
* [[Тығыҙлыҡ]]: 7700—7900 кг/м³ (7,7—7,9 г/см³).
* [[Сағыштырма ауырлығы]]: 75500—77500 Н/м³ (7700—7900 кгс/м³ [[МКГСС]]  системаһында). 
* [[Сағыштырма йылылыҡ һыйҙырышлылығы]]  20 °C температураһында: 462 Дж/(кг•°C) (110 кал/(кг•°C)).
* [[Иреү температураһы]]: 1450—1520 °C.
* [[Сағыштырма иреү йылылығы]]: 84 кДж/кг (20 ккал/кг, 23 Вт•ч/кг).
* [[Йылы үткәреүсәнлек коэффициенты]] 100 °C температураһында <ref name="therm_conduct">{{книга|автор=|часть=Раздел 3.7. Теплопроводность|заглавие=Новый справочник химика и технолога|ссылка=|ответственный=|издание=|место=Спб.|издательство=MMVI, НПО «Профессионал»|год=2006|том=12|страницы=|страниц=|isbn=|isbn2=|ссылка часть=http://chemanalytica.com/book/novyy_spravochnik_khimika_i_tekhnologa/12_obshchie_svedeniya/6099}}</ref>:

: 
{| class="standard"
 |Хромоникельвольфрамлы ҡорос||15,5 Вт/(м•К)
 |-
 |Хромлы ҡорос ||22,4 Вт/(м•К)
 |-
 |Молибденлы ҡорос ||41,9 Вт/(м•К)
 |-
 |Углеродлы ҡорос (марка 30)||50,2 Вт/(м•К)
 |-
 |Углеродлы ҡорос (марка 15)||54,4 Вт/(м•К)
|-
|Дюралюминлы ҡорос |56,3 Вт/(м•К)
|}
* [[Йылылыҡ киңәйеүе коэффициенты|Һыҙыҡлы йылылыҡ киңәйеү коэффициены]]  яҡынса 20 °C температураһында:

: 
{| class="standard"
 |ҡорос Ст3 (марка 20)||<math>11{,}9\cdot10^{-6}</math> 1/°C
 |-
 |тутыҡмаусы ҡорос||<math>11{,}0\cdot10^{-6}</math> 1/°C
 |}

* Ҡоростоң һуҙғанда [[ныҡлыҡ сиге]]:

: 
{| class="standard"
 | конструкциялар өсөн ҡорос||{{comment|373—412 МПа|38—42 кгс/мм² МКГСС системаһында}}
 |-
 | кремнехромомарганецлы ҡорос||{{comment|1,52 ГПа|155 кгс/мм² МКГСС системаһында}}
 |-
 | машиналар төҙөлөшөндәге ҡорос (углеродлы)||{{comment|314—785 МПа|32—80 кгс/мм² МКГСС системаһында}}
 |-
 |рельс ҡоросо||{{comment|690—785 МПа|70-80 кгс/мм² МКГСС системаһында}}
 |}

== Башҡортостанда етештереү ==
[[Башҡортостан]]да ҡорос етештереү тау сәнәғәте үҫеше менән бәйле.

19 быуат башында тигелдә иретеү (был ысул 20 быуат башына тиклем файҙаланыла һәм электр м‑н иретеүгә алыштырыла) юлы м‑н ҡойолған Ҡорос [[Златоуст]] ҡорал фабрикаһында, Златоуст (Косотур) заводында алына.

== Ҡорос буйынса тикшеренеүҙәр ==
19 быуат уртаһында П. П. Аносов Ҡорос төҙөлөшөн тикшерә, булат Ҡорос һ.б. алыу ысулдарын эшләй. 1940—2002 йй. [[Белорет металлургия комбинаты]] юғары сифатлы Ҡорос иретеү б‑са төп пр‑тие була (80‑се йй. 150‑нән ашыу маркаһын етештерә); Бөйөк Ватан һуғышы барышында И. П. Бардин етәкс. оборона сәнәғәте өсөн Ҡорос махсус сорттарын етештереү ойошторола.
90‑сы йылдарҙа [[Метал]]дарҙың үтә һығылмалылығы проблемалары институтында һәм [[Өфө дәүләт авиация техник университеты|Авиация техник университетында]] (Р.Ғ.Зарипова, Г. А. Салищев) интенсив ''пластик деформация'' ысулы м‑н субмикрокристалл һәм нанокристалл хәлендәге структураларҙы формалаштырыу иҫәбенә Ҡорос ныҡлығын арттырыу б‑са тикшеренеүҙәр үткәрелә (мәҫ., 12Х18Н10Т маркалы тутыҡмай торған Ҡорос ныҡлығы 2—4 тапҡырға арта).

== Ҡоростоң үҙсәнлектәре ==
[[Файл:Diag FeC domaines acier fonte en.svg|мини|[[Тимер-углерод иретмәһе торошо диаграммаһы]], ҡорос өлкәһе күк төҫ менән билдәләнгән]]

=== Физик үҙсәнлектәре ===
* тығыҙлығы ρ ≈ 7,86 г/см<sup>3</sup>; һыҙыҡлы йылылыҡ киңәйеү коэффициенты α = (11…13)•10<sup>−6</sup> K<sup>−1</sup>;
* йылылыҡ үткәреүсәнлек коэффициенты ''k'' = 58 Вт/(м•K);
* Юнга модуле ''E'' = 210 ГПа;
* күсеш модуле ''G'' = 80 ГПа;
* Пуассон коэффициенты ν = 0,28…0,30;
* сағыштырма электр ҡаршылығы (20 °C, 0,37—0,42 % углерод) = 1,71•10<sup>−7</sup> Ом•м.

=== Үҙсәнлектәренең составҡа һәм структураға бәйлелеге ===
Ҡоростоң үҙсәнлектәре уларҙың составына һәм структураһына бәйле, улар түбәндәге элементтарҙың булыуы һәм проценттарҙа нисбәте менән яһала:
* [[Углерод]] — элемент, ҡороста уның миҡдары артыу менән ҡоростоң ҡатылығы һәм ныҡлығы арта, шуның менән бергә [[Үҙлелек (физика)|үҙлелеге]] кәмей.
* [[Кремний]] һәм [[марганец]] (0,5 … 0,7 % сиктәрендә) ҡоростоң үҙсәнлегенә һиҙелерлек йоғонто яһамаҙар. Был элементтар, кислотаһыҙландырыу операцияһы ваҡытында ҡоростоң күпселек углеродлы һәм түбән ҡатыштырылған маркаларына индерелә (башта — ферромарганец, аҙаҡ — ферросилиций, осһоҙ кислотаһыҙландырыусы ферроиретмәләр булараҡ).
* [[Көкөрт]] зарарлы ҡушылма булып тора, тимер менән FeS (көкөртлө тимер) химик берләшмә барлыҡҡа килтерә. Ҡороста көкөртлө тимер тимер менән иреү температураһы 1258 К булған эвтектика барлыҡҡа килтерә, ул материалды йылытып баҫым менән эшкәрткәндә һыныусанлыҡҡа сәбәпсе була. Күрһәтелгән эвтектика термик эшкәрткәндә ирей, һөҙөмтәлә бөртөктәр араһында ярыҡ барлыҡҡа килеп бәйләнеш юғала. Бынан тыш, көкөрт ҡоростоң үҙлелеген һәм ныҡлығын, туҙыуға бирешмәүсәнлеген һәм тутығыуға бирешмәүсәнлеген кәметә.
* [[Фосфор]] шулай уҡ зарарлы ҡушылма булып тора, сөнки ҡоросҡа һыуыҡта һыныусанлыҡ (түбән температурала һыныусанлыҡ) бирә<ref>{{статья|автор= Васильев А.В., Ермаков С.Б|заглавие=Причины разрушения высокопрочных сталей при пониженных температурах|ссылка=http://refrigeration.ihbt.ifmo.ru/file/article/7706.pdf |издание=Науч. журн. НИУ  ИТМО; серия «Холодильная техника и кондиционирование»|год=2008|номер=2}}</ref>. Был шуның менән аңлатыла, фосфор көслө эске кристаллик {{comment|ликвация|бер төрлө магманың температура түбәнәйгәндә составы буйынса төрлө ике йәки күберәк ҡушылмаусан магмаға тарҡалыу}} процесын тыуҙыра. Ләкин күп миҡдарҙа фосфоры булған, «автомат ҡорос» тип аталған ҡоростар төркөмө бар, уларҙан эшләнгән металл изделиеларҙы киҫеп эшкәртеүе еңел (мәҫәлән, револьверлы токарь станок-ярымавтоматтарҙа болттар, гайкалар һәм башҡалар).
* [[Феррит (металлургия)|Феррит]] —күләмле үҙәкләштерелгән кристаллик решеткалы тимер. Уның нигеҙендә иретмәләр йомшаҡ һәм пластик микроструктураға эйә.
* [[Цементит]] — тимер карбиды, формулаһы Fe<sub>3</sub>C булған химик берләшмә, киреһенсә, ҡоросҡа ныҡлыҡ бирә. Эвтектоидтан ары ҡорос структураһында ирекле цементит булғанда (С 0,8%-тан артыҡ) углерод миҡдары һәм механик үҙсәнлектәр комплексы: ҡатылыҡ, һуҡма үҙлелек һәм ныҡлыҡ араһында аныҡ бәйләнеш юғала.
* [[Перлит (металловедение)|Перлит]] — ике фазаның — ферриттың һәм цементиттың эвтектоидлы (ваҡ дисперслы механик) ҡатышмаһы, 1/8 өлөш цементит инә (теүәлерәк — «рычаг» ҡағиҙәһенә ярашлы, әгәр углеродтың ферритта бүлмә температураһында иреүсәнлеген иҫәпкә алмағанда — 0,8/6,67) һәм шуға күрә феррит менән сағыштырғанда юғары ныҡлыҡҡа һәм ҡатылыҡҡа эйә. Шуға ла эвтектоидҡа тиклемге ҡоростар, эвтектоидтан ары ҡоростарға ҡарағанда күпкә үҙлерәк.

Ҡороста 2,14 %-ҡа тиклем углерод була. Ҡорос тураһында тимер менән углерод иретмәһе булараҡ фәндең нигеҙен тимер-углерод иретмәләре торошо диаграммаһы — тимер менән углерод иретмәһенең уларҙың химик составына һәм температураһына бәйле фаза торошоноң график сағылышы тәшкил итә. Ҡоростоң механик һәм башҡа характеристикаларын яҡшыртыу өсөн легирлауҙы (ҡушымталар индереү) файҙаланалар. Күпселек ҡоростарҙы легирлауҙың төп маҡсаты — ферритта һәм аустенитта ҡушымта элементтарҙы иретеү иҫәбенә ныҡлығын арттырыу, карбидтар барлыҡҡа килтереү. Бынан тыш, ҡушымта элементтар тутығыуға ҡаршы ныҡлығын, эҫегә бирешмәүсәнлеген арттырырға мөмкиндәр. Хром, марганец, молибден, вольфрам, ванадий, титан кеүек элементтар карбидтар барлыҡҡа килтерәләр, ә никель, кремний, баҡыр, алюминий карбид барлыҡҡа килтермәйҙәр. Бынан тыш, легирлаусы элементтар сыныҡтырғанда һыуыныуҙың критик тиҙлеген кәметәләр, быны сыныҡтырыу режимын (йылытыу температураһын һәм һыуытыу мөхитен) билдәләләгәндә иҫәпкә алырға кәрәк. Легирлаусы элементтарҙың байтаҡ ҙур миҡдарында структура һиҙелерлек үҙгәрергә мөмкин, был углеродлы ҡорос менән сағыштырғанда яңы структур кластарҙың барлыҡҡа килеүенә килтерә.


== Ҡоросто эшкәртеү ==

=== Йылылыҡ менән эшкәртеү төрҙәре ===
Ҡорос баштағы торошонда үҙле, уны формаһын үҙгәртеү юлы менән (баҫым) эшкәртеп була: сүкеү, вальцовкалау, штамплау. Ҡоросто йылылыҡ менән эшкәрткәндән һуң үҙенең механик үҙсәнлектәрен һиҙелерлек үҙгәртеү һәләте уның төп үҙенсәлеге булып тора. Уның асылы махсус режим буйынса йылытҡанда, оҙаҡ тотҡанда һәм һыуытҡанда ҡоростоң структураһының үҙгәреүенән ғибәрәт. Йылытып эшкәртеүҙең түбәндәге төрҙәре бар:
* Яндырыу;
* нормалләштереү;
* сыныҡтырыу;
* ҡоросто ҡайтарыу (ҡоросто эшкәртеп ватылыусанлығын кәметеү).

Ҡорос ни тиклем углеродҡа бай, шул тиклем ул сыныҡтырғандан һуң ҡатыраҡ була. Углероды 0,3 %-ҡа тиклем булған ҡорос (техник тимер) сыныҡтырыуға бирелмәй.

=== Ҡоросто химик-термик эшкәртеү ===
Ҡоросто химик-термик эшкәртеү, структураһындағы үҙгәрештәргә өҫтәп, өҫкө йөҙөнөң билдәле бер тәрәнлегенә тиклем төрлө химик мәтдәләр өҫтәү юлы менән, өҫкө йөҙөнөң химик составын үҙгәртеүгә килтерә. Был процедуралар махсус мөхиттә контролдә тотолған йылытыу һәм һыуытыу системаларын ҡулланыуҙы талап итә. Был технологияларҙы ҡулланыу маҡсаттарының иң таралғандары араһында, урта өлөшө ныҡ үҙле булғанда өҫкө йөҙөнөң ҡатылығын арттырыу, ышҡылыу көсөн кәметеү, туҙыуға бирешмәүсәнлеген арттырыу, арыуға тотороҡлолоғон күтәреү һәм тутығыуға бирешмәүсәнлеген яҡшыртыу тора. Был ысулдарға инәләр:
* [[Ҡоросто цементациялау|Цементациялау]] (C) өҫкө өлөшөндә углеродтың концентрацияһы артыу сәбәпле йомшаҡ ҡоростоң өҫкө йөҙөнөң ҡатылығын арттыра.
* [[Азотлау]] (N), цементациялау кеүек үк, йөҙөнөң ҡатылығын һәм туҙыуға бирешмәүсәнлеген арттыра.
* [[Цианидлау (ҡорос ҡойоу производствоһы)|Цианидлау]] һәм [[Ҡоросто нитроцементациялау|нитроцементациялау]] (N + C) — ҡоростоң өҫкө йөҙөн бер үк ваҡытта углерод һәм азот менән туйындырыу процесы. Цианидлағанда составында NaCN төркөмө булған тоҙҙар иретмәһен, ә нитроцементациялағанда —аммиактың составында углерод (СО, СН<sub>4</sub> и др.) булған газдар менән ҡатышмаһын ҡулланалар. Цианидлағандан һәм нитроцементациялағандан һуң сыныҡтыралар һәм ҡайтаралар (ҡоросто эшкәртеп ватылыусанлығын кәметеү).
* Сульфатлаштырыу (S) — өҫкө йөҙөн көкөрт менән туйындырыу деталдәрҙең ышҡылыусы йөҙҙөрен яҡшырта, ышҡылыу коэффициенты кәмей.


== Ҡоростоң ҡайһы бер төрҙәре ==
{|class="wikitable sortable"
|-
!Ҡоростоң маркалары
![[Металдарҙы йылылыҡ менән эшкәртеү|Йылылыҡ менән эшкәртеү]]
!Ҡатылығы (үҙәге-өҫкө йөҙө)
|-
|35
|[[нормалләштереү (йылылыҡ менән эшкәртеү)|нормалләштереү]]
|163—192 HB
|-
|40
|[[яҡшыртыу (йылылыҡ менән эшкәртеү)|яҡшыртыу]]
|192—228 HB
|-
|45
|нормалләштереү
|179—207 HB
|-
|45
|яҡшыртыу
|235—262 HB
|-
|55
|сыныҡтырыу һәм юғары ҡайтарыу
|212—248 HB
|-
|60
|сыныҡтырыу һәм юғары ҡайтарыу
|217—255 HB
|-
|70
|сыныҡтырыу һәм юғары ҡайтарыу
|229—269 HB
|-
|80
|сыныҡтырыу һәм юғары ҡайтарыу
|269—302 HB
|-
|У9
|яндырыу
|192 HB
|-
|У9
|сыныҡтырыу
|50—58 HRC
|-
|У10
|яндырыу
|197 HB
|-
|У10
|сыныҡтырыу
|62—63 HRC
|-
|40Х
|яҡшыртыу
|235—262 HB
|-
|40Х
|яҡшыртыу+ юғары йышлыҡтағы ток менән [[металдарҙы сыныҡтырыу|сыныҡтырыу]] 
|45-50 HRC; 269—302 HB
|-
|40ХН
|яҡшыртыу
|235—262 HB
|-
|40ХН
|яҡшыртыу+ юғары йышлыҡтағы ток менән сыныҡтырыу
|48-53 HRC; 269—302 HB
|-
|35ХМ
|яҡшыртыу
|235—262 HB
|-
|35ХМ
|яҡшыртыу+ юғары йышлыҡтағы ток менән сыныҡтырыу
|48-53 HRC; 269—302 HB
|-
|35Л
|нормалләштереү
|163—207 HB
|-
|40Л
|нормалләштереү
|147 HB
|-
|40ГЛ
|яҡшыртыу
|235—262 HB
|-
|45Л
|яҡшыртыу
|207—235 HB
|-
|65Г
|
|
|}
[[Бринелль ысулы|HB — Бринелль буйынса ҡатылыҡ]], [[Роквелл ысулы|HRC — Роквелл буйынса ҡатылыҡ]].

== Ҡорос етештереү ==
<!-- согласно релизу Международного института чугуна и стали -->

=== Донъяла ҡорос етештереү ===
Ҡорос етештереүҙә Ҡытай донъя лидеры булып тора, 2017 йыл һөҙөмтәләре буйынса уның өлөшө 49 % тәшкил итә.

2015 йылда донъяла бөтәһео 1 620 млн тонна ҡорос етештерелә, 2017 йылда донъя етештереү күләме 1 691,2 млн тонна тәшкил итә<ref name="steel">[https://www.steelland.ru/news/metallurgy/9483.html Мировое производство стали в 2017 году выросло на 5,3 процента]</ref>.

Ҡорос иретеү буйынса ун лидер-илдәр исемлегенә инәләр<ref name="steel" />:

{| class="wikitable"
! Ил !! 2017 йылда иретелгән, млн тонн
|-
| [[Ҡытай]] || align="right" | 831,7
|-
| [[Япония]] || align="right" | 104,7
|-
| [[Һиндостан]] || align="right" | 101,4
|-
| [[АҠШ]] || align="right" | 81,6
|-
| [[Рәсәй]] || align="right" | 71,3
|-
| [[Көньяҡ Корея]] || align="right" | 71,1
|-
| [[Германия]] || align="right" | 43,6
|-
| [[Төркиә]] || align="right" | 37,5
|-
| [[Бразилия]] || align="right" | 34,4
|-
| [[Италия]] || align="right" | 24,0
|}

Ҡорос етештереү континент һәм төбәктәр буйынса ошолай бүленә:

{| class="wikitable"
! Донъя төбәктәре !! 2011 йыл !! 2017 йыл
|-
| [[Азия]] || align="right" | 954 190 || 1 162 500
|-
| [[Европа союзы]] (27) || align="right" | 177 431 || 168 700
|-
| [[Төньяҡ Америка]] || align="right" | 118 927 || 116 000
|-
| [[БДБ]] (6) || align="right" | 112 434 || 102 100
|-
| [[Көньяҡ Америка]] || align="right" | 48 357 || 43 700
|-
| [[Европа|Ҡалған Европа]] || align="right" | 37 181 ||
|-
| [[Яҡын Көнсығыш]] || align="right" | 20 325 ||
|-
| [[Африка]] || align="right" | 13 966 ||
|-
| [[Океания]] || align="right" | 7 248 ||
|-
! [[Ер|Бөтәһе донъяла]] !! align="right" | 1 490 060 || 1 691 200
|}

=== 2008 йыл ===
2008 йылда донъяла 1 млрд 329,7 млн тонна ҡорос етештерелә, был 2007 йылдағынан 1,2 %-ҡа кәм.
Был йыллыҡ етештереү күләменең һуңғы 11 йылда тәүге ҡыҫҡарыуы була.

=== 2009 йыл ===
Донъя ҡорос иретеү тармағында өлөшө 98%-тан кәм булмаған донъяның 66 илендә, 2009 йылдың тәүге алты айы һөҙөмтәһе буйынса, алдағы йылдың шул уҡ осоро менән сағыштырғанда, ҡорос етештереү 21,3 %-ҡа кәмей — 698,2 млн тоннанан 549,3 млн тоннаға тиклем (World Steel Association статистикаһы).

Ҡытай 2008 йылдың шул уҡ осорона ҡарата ҡорос етештереүҙе 1,2 %-ҡа — 266,6 млн тоннаға тиклем арттыра, Һиндостанда ҡорос етештереү 1,3 %-ҡа — 27,6 млн тоннаға тиклем арта.

Ҡорос етештереү АҠШ-та 51,5 %-ҡа, Японияла — 40,7 %-ҡа, Көньяҡ Кореяла — 17,3 %-ҡа, Германияла — 43,5 %-ҡа, Италияла — 42,8 %-ҡа, Францияла — 41,5 %-ҡа, Бөйөк Британяла — 41,8 %-ҡа, Бразилияла — 39,5 %-ҡа, Рәсәйҙә — 30,2 %-ҡа, Украинала — 38,8 %ҡа кәмей.

2009 йылдың июнендә ҡорос етештерең  донъяла 99,8 млн тонна тәшкил итә, был 2009 йылдың май айы менән сағыштырғанда 4,1 %-ҡа күберәк.

=== Донъяның төп ҡорос етештереүселәре рейтингы ===
Төрлө йылдарҙа эре етештереүселәр буйынса ҡорос етештереү (млн тонналарҙа):

{| class="standard sortable"
!Рейтинг</br> 2019 йылда
!Етештереүсе||Ил|| Етештереү</br>2006 йылда<ref name=":0">{{статья|ссылка=|автор=|заглавие=Wold top steelmakers of 2007|оригинал=|год=17 March 2008|место=|издание=Metal Bulletin Weekly|тип=|том=|номер=9038|страницы=7}}</ref>
!Етештереү</br>2007 йылда<ref name=":0" />
!Етештереү</br>2019 йылда<ref name=":1">{{Cite web|lang=en|url=https://www.worldsteel.org/en/dam/jcr:21ca3ee7-4e2b-4c4e-b07d-47b139553ee1/2019%2520Top%2520Steel%2520Producers%2520and%2520tonnage%2520of%2520worldsteel%2520members_28May2020.pdf|title=Top steelmakers in 2019|author=|website=|date=|publisher=World steel association}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201123224236/https://www.worldsteel.org/en/dam/jcr:21ca3ee7-4e2b-4c4e-b07d-47b139553ee1/2019%2520Top%2520Steel%2520Producers%2520and%2520tonnage%2520of%2520worldsteel%2520members_28May2020.pdf |date=2020-11-23 }}</ref>
|-
|! align="center" |1||[[ArcelorMittal]]||[[Люксембург]]|| align="center" ! |117,98
| align="center" !|116,40|| align="center" ! |97,31
|-
|! align="center" |3||[[Nippon Steel]]||[[Япония]]|| align="center" ! |33,70
| align="center" !|34,50|| align="center" ! |51,68
|-
|! align="center" |12||[[JFE Holdings|JFE Steel]]||[[Япония]]|| align="center" ! |31,83
| align="center" !|33,80|| align="center" ! |27,35
|-
|! align="center" |5||[[POSCO]] ||[[Республика Корея|К. Корея]] || align="center" ! |31,20
| align="center" !|32,78|| align="center" ! |43,12
|-
|! align="center" |2||[[China Baowu Steel Group|China Baowu Group]] ([[Baoshan Iron and Steel|Shanghai Baosteel]]) ||[[Ҡытай]] || align="center" ! |22,53
| align="center" !|28,58|| align="center" ! |95,47
|-
|! align="center" |9||[[Tata Steel]] ||[[Һиндостан]] || align="center" ! |23,95
| align="center" !|26,52|| align="center" ! |30,15
|-
|! align="center" |6||Shagang Group ([[Jiangsu Shagang]]) ||[[Ҡытай]] || align="center" ! |14,63
| align="center" !|22,89|| align="center" ! |41,10
|-
|! align="center" |4||HBIS Group ([[Tangshang]]) ||[[Ҡытай]] || align="center" ! |19,06
| align="center" !|22,75|| align="center" ! |46,56
|-
|! align="center" |26||[[US Steel]] ||[[АҠШ]] || align="center" ! |21,25
| align="center" !|20,54|| align="center" ! |15.37
|-
|! align="center" |2|| China Baowu Group ([[Wuhan]])||[[Ҡытай]] || align="center" ! |13,76
| align="center" !|20,19|| align="center" ! | -
|-
|! align="center" |14||[[Nucor]] ||[[АҠШ]] || align="center" ! |20,31
| align="center" !|20,04|| align="center" ! |23,09
|-
|! align="center" |1||[[ArcelorMittal|ArcelorMittal (Riva)]] ||[[Италия]] || align="center" ! |18,19
| align="center" !|17,91|| align="center" ! | -
|-
|! align="center" |30||[[Gerdau Group]] ||[[Бразилия]] || align="center" ! |15,57
| align="center" !|17,90|| align="center" ! |13,13
|-
|! align="center" |35||[[ThyssenKrupp]] ||[[Германия]] || align="center" ! |16,80
| align="center" !|17,02|| align="center" ! |12,25
|-
|! align="center" |37||[[Северсталь]] ||[[Рәсәй]] || align="center" ! |17,60
| align="center" !|16,75|| align="center" ! |11,85
|-
|! align="center" |28||[[Евраз]] ||[[Рәсәй]] || align="center" ! |16,10
| align="center" !|16,30|| align="center" ! |13,81
|-
|! align="center" |7||Ansteel Group ([[Anshan]]) ||[[Ҡытай]] || align="center" ! |15,00
| align="center" !|16,17|| align="center" ! |39,20
|-
|! align="center" |2||[[China Baowu Steel Group|China Baowu Group]] ([[Maanshan]]) ||[[Ҡытай]] || align="center" ! |10,91
| align="center" !|14,16|| align="center" ! | -
|-
|! align="center" |18||[[Steel Authority of India Limited|Sail]] ||[[Һиндостан]] || align="center" ! |13,50
| align="center" !|13,87|| align="center" ! |16,18
|-
| align="center" ! |32||[[Магнитогорск металлургия комбинаты|ММК]]||[[Рәсәй]]|| align="center" ! |12,45
| align="center" !|13,30|| align="center" ! |12,46
|-
| align="center" ! |24||[[Techint]]||[[Аргентина]]|| align="center" ! |12,83
| align="center" !|13,20|| align="center" ! |14,44
|-
| align="center" ! |10||[[Shougang]]||[[Ҡытай]]|| align="center" ! |10,55
| align="center" !|12,85|| align="center" ! |29,34
|-
| align="center" ! |23||[[China Steel Corp]]||[[Тайвань]]|| align="center" ! |12,48
| align="center" !|12,67|| align="center" ! |15,23
|-
| align="center" ! |11||Shandong Steel ([[Jinan]]) ||[[Ҡытай]]|| align="center" ! |11,24
| align="center" !|12,12|| align="center" ! |27,58
|-
| align="center" ! |8
|Jianlong Group || [[Ҡытай]]|| align="center" ! | -
| align="center" !| -|| align="center" ! |31,19
|-
| align="center" ! |13
|Valin Group ||[[Ҡытай]]|| align="center" ! | -
| align="center" !| -|| align="center" ! |24.31
|}

=== Рәсәйҙә төп ҡорос етештереүселәр ===
{{also|Металлургия России}}

[[Файл:StalRUS.png|мини|270px|Рәсәйҙә 1992—2015 йылдарҙа ҡорос етештереү, млн тонналарҙа]]
{| class="wikitable sortable standard"
|+Рәсәй компанияларының донъя рейтингтарында урыны (млн тонналарҙа):
!Рейтинг<br>2019 йылда<ref name=":1" />
!Етештереүсе|| Етештереү<br>2006 йылда<ref name=":0" />|| Етештереү<br>2007 йылда<ref name=":0" />||Етештереү<br>2010 йылда<ref>{{Cite web|url=https://www.metalbulletin.com/stub.aspx?stubid=12542|title=Metal Bulletin|website=www.metalbulletin.com|accessdate=2020-11-22}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201127015616/https://www.metalbulletin.com/stub.aspx?stubid=12542 |date=2020-11-27 }}</ref>
!Етештереү<br>2019 йылда<ref name=":1" />
|-
| align="center" ! |37||[[Северсталь]]|| align="center" ! |17,60|| align="center" ! |16,75 || align="center" ! |14,70 || align="center" ! |11,85
|-
| align="center" ! |28||[[Евраз]]|| align="center" ! |16,10|| align="center" ! |16,30 || align="center" ! |16,29 || align="center" ! |13,81
|-
| align="center" ! |32||[[Магнитогорск металлургическия комбинаты|ММК]]|| align="center" ! |12,45|| align="center" ! |13,30|| align="center" ! |11,40 || align="center" ! |12,46
|-
| align="center" ! |21||[[Новолипецк металлургия комбинаты|НЛМК]]|| align="center" ! |9,13|| align="center" ! |9,06 || align="center" ! |11,50 || align="center" ! |15,61
|-
| align="center" ! |70||[[Металлоинвест]]|| align="center" ! |6,28|| align="center" ! |6,43 || align="center" ! |6,10 || align="center" ! |4,87
|-
| align="center" ! |86||[[Мечел (компания)|Мечел]]|| align="center" ! |5,95|| align="center" ! |6,09 || align="center" ! |6,07 || align="center" ! |3,60
|-
| align="center" ! |100||[[Торба металлургия компанияһы|ТМК]]|| align="center" ! |2,15|| align="center" ! |2,19 || align="center" ! |2,60 || align="center" ! |3,12
|-
|}

=== Сифат һәм ҡорос продукцияһына ярашлылыҡ сертификаттары ===
{{глобализировать}}
Ҡорос продукцияһының күпселек өлөшө мотлаҡ сертификацияланырға тейеш. Ябайлыҡ өсөн был бүлектә артабан «прокат» телгә алынасаҡ, ләкин шул уҡ талаптар сүкелмәләргә, ҡойолмаларға, металл эшләнмәләргә (әйберҙәргә)
(мәҫәлән, сым, һалҡын прокат таҫмаһы) һәм башҡаларға ла ҡағыла.
Сифат сертификаты предприятие-етештереүсе тарафынан рәсмиләштерелә һәм продукцияның ғәмәлдәге нормативтарға (ГОСТ-ҡа, ТУ һәм башҡаларға) тап килеүен раҫлай.

Төп нормалаштырылыусы характеристикалар:
* сортамент, йәғни прокат геометрияһы (үлсәмдәре, оҙонлоғо, рөхсәт ителгән кәкрелек һәм башҡалар);
* ҡоростоң химик составы;
* техник шарттар (механик үҙсәнлектәр, өҫкө йөҙөнөң эшләнеше, айырым төрҙәр өсөн — ҡоростоң структураһы һәм ҡайһы бер башҡа  параметрҙар).

Прокаттың ниндәйҙер төрҙәре өсөн һәр характеристика айырым ГОСТ менән нормалаштырыла; ниндәйҙер ГОСТтар ике һәм хатта бөтә өс характеристиканы берләштерә.

Миҫалдар:

1. Ҡоростоң 3сп-5 маркаһынан эҫеләй һуҙылған 50х50х5 мм оҙонлоғо 12,0 м булған мөйөш өс ГОСТ менән нормалаштырыла:
* ГОСТ 8509-93 — үлсәменә (50х50х5мм), сымдың оҙонлоғона 12,0 м, рөхсәт ителгән кәкрелегенә һәм башҡалар.
* ГОСТ 380—2005 химик составына (ст3сп)
* ГОСТ 535—2005 механик үҙсәнлектәренә

2. ст20 маркаһынан эҫеләй һуҙылған 25 мм түңәрәк тик ике ГОСТ менән нормалаштырыла:
* ГОСТ 2590—2006 — 25 мм  диаметрына һәм рөхсәт ителгән кәкрелегенә.
* ГОСТ 1050-88 (яңы редакция 1050—2013) химик составына, механик үҙсәнлектәренә, өҫкө йөҙөнөң сифатына һәм башҡалар.

3. Арматура АIII
28 мм 25Г2С маркаһынан — бөтә параметрҙары ГОСТ 5781-82 буйынса регламентлана.

Ярашлылыҡ сертификаттары (башлыса), предприятие эшләп сығарған прокаттың теге йәки был төрө, прокатҡа тура ҡағылышы булмаған талаптарға: санитар-гигиеник, төҙөлөш, сәнәғәттең атом, авиация, суднолар төҙөү һәм ҡайһы бер башҡа махсус өлкәләренә кәрәкле прокатҡа ҡуйылған айырым талаптарға, яуап бирә тип раҫлай. Бындай сертификаттар, прокаттың тәғәйенләнешенә бәйле, махсус вәкәләт бирелгән ойошмалар тарафынан бирелә.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
== Һылтанмалар ==
{{БЭ2013|index.php/read/8-statya/8440-oros}}



[[Категория:Төҙөлөш материалдары]]
[[Категория:Ҡорос]]
[[Категория:Тимер иретмәләре]]