Ҡош юлы битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{другие значения}}
{{Карточка
|стиль_тела        = width:300px;
|название          = Ҡош Юлы
|вверху2           = [[Галактика]]
|стиль_вверху2     = font-style:normal; background-color:#DFFFC0;
|изображение       = [[Файл:Milky Way full annotated russian.jpg|300пкс]]
|подпись           = Ҡош Юлы (компьютер моделе). Әйләнмә  галактика  тоташтырмаһы менән бергә.
|стиль_заголовков  = background-color:#DFFFC0;
|заголовок5 = Характеристика
|метка6     = [[Хаббла|Тип эҙмә-эҙлелеге]]
|текст6     = SBbc ([[Әйләнмә галактика тоташтырмаһы менән бергә]]){{sfn|Засов и Постнов|2006|name="Засов и Постнов-302"|с=302}}
|метка7 = Диаметры
|текст7 = {{ly|100&nbsp;000|}}<ref name="ask-astro">{{cite web |author=Eric Christian |coauthors=Safi-Harb Samar. |date=2005-12-01 |work=Ask an Astrophysicist |publisher=[[NASA]]  |url=http://imagine.gsfc.nasa.gov/docs/ask_astro/answers/980317b.html |title=How large is the Milky Way? |lang=en |archiveurl=http://www.webcitation.org/68uVoUELs |archivedate=2012-07-04}}{{v|2012|10|09}}</ref>
|метка8 = Ҡалынлығы
|текст8 = {{ly|3000|}}&nbsp;([[балдж]])<ref>{{книга|автор=Thanu Padmanabhan|заглавие=After the first three minutes: the story of our universe|ссылка=http://books.google.com/books?id=lZerfB7L_jgC&lpg=PA87&dq=milky%20way%20thickness&hl=ru&pg=PA87#v=onepage&q&f=false|издательство=Cambridge University Press|год=1998|pages =87|allpages=215|isbn=0-521-62039-2}}</ref><br />{{ly|1000|}}&nbsp;(диск)<ref name="ask-astro"/>
|метка9 = Йондоҙҙар һаны
|текст9 = 2—4{{e|11}}<ref name="ask-astro"/><ref name="How Many Stars">[http://www.universetoday.com/guide-to-space/milky-way/how-many-stars-are-in-the-milky-way/ How Many Stars are in the Milky Way?]</ref>
|метка10 = Ауырлығы
|текст10 = 3,0{{e|12}}&nbsp;[[солнечная масса|<math>M_{\odot}</math>]]<ref name="Lenta.ru">Lenta.ru: [http://lenta.ru/news/2009/01/06/milkyway/ «Млечный Путь потяжелел в два раза»], 06.01.2009</ref>
|метка11 = Йәше  билдәле йондоҙлоҡтарҙың [[HE 1523-0901|иң ҡарты]] 
|текст11 = 13,2 млрд лет<ref name="frebel">{{статья|автор=Anna Frebel|заглавие=Discovery of HE 1523-0901, a Strongly ''r''-Process-enhanced Metal-poor Star with Detected Uranium|язык=en|издание=The Astrophysical Journal|год=2007|том=660|страницы=L117}}</ref>
|метка12 =  [[Ҡояш|Ҡояштан]] алып  [[Галактика үҙәгенә тиклем|галактика үҙәгенәсә]] алыҫлығы
|текст12 = {{ly|26&nbsp;000&nbsp;±&nbsp;1400|}}
|метка13 =  Ҡояштың галлактикала әйләнеш осоро
|текст13 = 225—250 млн йыл
|метка14 =  Әйләнмә структурның әйләнеш осоро
|текст14 = 50 млн йыл<ref name = gasdynamics>{{статья|автор=Nicolai Bissantz|заглавие=Gas dynamics in the Milky Way: second pattern speed and large-scale morphology|язык=en|издание=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society|год=2003|том=340|страницы=949}}</ref>
|метка15 =  [[Әйләнмә галактика]]ның әйләнеш осоро.
|текст15 = 15—18 млн йыл<ref name = gasdynamics/>
|метка16 =  Фон реликт нурланышының сағыштырмаса тиҙлеге 
|текст16 = 552 км/с<ref name="dipole">{{статья|автор=Kogut, A.; Lineweaver, C.; Smoot, G. F.; Bennett, C. L.; Banday, A.; Boggess, N. W.; Cheng, E. S.; de Amici, G.; Fixsen, D. J.; Hinshaw, G.; Jackson, P. D.; Janssen, M.; Keegstra, P.; Loewenstein, K.; Lubin, P.; Mather, J. C.; Tenorio, L.; Weiss, R.; Wilkinson, D. T.; Wright, E. L.|заглавие=Dipole Anisotropy in the COBE Differential Microwave Radiometers First-Year Sky Maps|ссылка=http://adsabs.harvard.edu/cgi-bin/nph-bib_query?bibcode=1993ApJ...419....1K|язык=en|издание=Astrophysical Journal|год=1993|том=419|страницы=1}}</ref>
}}

'''Ҡош Юлы''' (йәки '''Гала́ктика''') — [[галактика]]. Унда [[Ер]], [[Ҡояш системаһы]]{{Переход|#Расположение Солнца в Галактике|green}} һәм ябай күҙ менән күреп булған айырым йондоҙҙар{{sfn|Засов и Постнов|2006|name="Засов и Постнов-290"|с=290}}<ref name=collins_ahsd>{{cite web |title=Collins Elementary English Dictionary – Complete and Unabridged 1991-2003 - Milky Way |work=The American Heritage Science Dictionary |year=2005 |url=http://www.thefreedictionary.com/Milky+Way |publisher=thefreedictionary.com}}{{v|2012|10|08}}</ref>. Ошо тоташтырмаһы менән бер булған әйләнмә галлактикаға ҡарай<ref name="Засов и Постнов-302"/>{{Переход|#Диск|green}}.

Ҡош юлы  Андромеда галактикаһы (М31), Өсмөйөш галактикаһы (М33) һәм 40-лап  кәрлә юлдаш галактикалар менән (үҙенең һәм Андромеданыҡылар менән) галактикаларҙың Төбәк йондоҙҙар тупланмаһының (Ҡыҙ йондоҙҙар тупланмаһы) төбәк төркөмөн тәшкил итә<ref name="astronet-LGG">{{cite web|title=Местная группа галактик|author=Дроздовский И.|work=|year=2000|url=http://www.astronet.ru/db/msg/1169715/lg.html|publisher=[[Астронет]]|accessdate=2012-10-18|deadlink=no}}{{v|2012|10|18}}</ref>{{Переход|#Окрестности|green}}<ref name="astronet-LS">{{cite web|title=Местное сверхскопление|author=Дроздовский И.|work=|year=2001|url=http://www.astronet.ru/db/msg/1169717/|publisher=[[Астронет]]|accessdate=2012-10-18|deadlink=no}}{{v|2012|10|18}}</ref>.

== Структураһы ==

=== Дәүмәле ===
[[Файл:Milky way profile-ru.svg|thumb|left|Схематичное изображение профиля.]]

Галактиканың диаметры 30 мең [[парсек]] ( 100 000-гә яҡын [[яҡтылыҡ йылы]], 1 [[квинтиллион]] километр), баһаланған уртаса ҡалынлығы  1000-гә яҡын яҡтылыҡ йылы. APOGEE һәм LAMOST  миссиялары сиктәрендә үткәрелгән тикшеренеүҙәр мәғлүмәттәрен статистик анализлағандан һуң,  Канар астрофизика институты хеҙмәткәрҙәре  Ҡош Юлы дискының диаметры   200 000-гә яҡын яҡтылыҡ йылы тәшкил итә тигән фекергә килә<ref>[https://scientificrussia.ru/news/disk-mlechnogo-puti-bolshe-chem-my-dumali Диск Млечного Пути больше, чем мы думали]</ref>.

=== Йондоҙҙар һаны ===
Хәҙерге мәғлүмәттәр буйынса Галактикала  200 - 400 миллиард [[йондоҙ]] бар. Уларҙың төп өлөшө йәлпәк диск рәүешле урынлашҡан <ref>[https://www.bbc.com/russian/other-news-49204115 Мы живем в искривленной и перекрученной галактике. Это многое объясняет] // 2 августа 2019</ref>.<br>
Ҡош Юлында бынан тыш  25 - 100 миллиард көрән кәрлә йондоҙ бар<ref>[https://lenta.ru/news/2017/07/06/browndwarfs/ Названо число субзвезд в Млечном Пути] // [[Lenta.ru]], июнь 2017</ref>.

=== Массаһы ===
Галактика массаһында йондоҙҙар түгел һәм йондоҙҙар  араһындағы газдар түгел ә яҡтырып күренмәгән ҡара материянан торған гало күпселек өлөштө  тәшкил итә, шуға күрә Ҡош Юлының массаһын теүәл билдәләү әлегә мөмкин түгел.

2009 йылдың ғинуарына,  Галактика массаһы  3{{e|12}} Ҡояш  массаһы тиклем тип баһаланды<ref name="Lenta.ru"/>, или 6{{e|42}} кг.

2016 йылдың майында Канада астрофизиктары баҫтырып сығарған мәғлүмәт буйынса  Галактика массаһы  7{{e|11}} Ҡояш массаһы тәшкил итә <ref>{{cite web|title=Названа точная масса Млечного Пути|url=https://lenta.ru/news/2016/06/01/milky/?t|date=2016-06-01|publisher=Новостной сайт «Лента.Ру»|accessdate=2016-06-01}}</ref>.

2019 йылда «Gaia» һәм «Hubble» миссияһы мәғлүмәттәрен бергә туплағандан һуң, астрономдар Ҡош юлы массаһын Галактика үҙәгенән  129 000 яҡтылыҡ йылы радиусында  1,5 {{e|12}} Ҡояш массаһы  тип билдәләй<ref>[http://sci.esa.int/hubble/61198-hubble-and-gaia-accurately-weigh-the-milky-way-heic1905/ ESA Science & Technology_ Hubble & Gaia accurately weigh the Milky Way], 07 March 2019</ref>.

==Галактиканы асыу тарихы ==
Күк есемдәренең күбеһе әйләнеп йөрөүсе системалар булып берләшә. [[Ай]], мәҫәлән, [[Ер (планета)]]  тирәләй әйләнә, [[гигант планеталар]] юлдаштары төрлө есемдәргә бай системаларға инә. Юғарыраҡ кимәлдә ҡарағанда, Ер һәм башҡа планеталар [[Ҡояш]] тирәләй әйләнә. Шулай итеп үҙенән-үҙе  Ҡояш  тағы ла ҙурыраҡ берәй системаға инмәйме икән тигән һорау тыуа.

Башлап был мәсьәләне [[XVIII быуат]]та  инглиз астрономы Уильям Гершель эҙмә-эҙлекле тикшерә. Ул  күктең төрлө өлкәләрендәге йондоҙҙарҙы 
иҫәпләп ҡараған һәм  күктә  ҙур түңәрәк бар икәнен аңлаған (һуңыраҡ уны ''галактик экватор'' тип атағандар), ул күкте ике тигеҙ өлөшкә бүлә, шулай уҡ унда йондоҙҙар һаны иң күбе булып сыға . Бынан тыш, был түңәрәккә яҡынайған һайын  күк өлкәһендә йондоҙҙар күбәйә бара. Һуңыраҡ  тап ошо түңәрәктә Ҡош Юлы урынлашҡаны мәғлүм була. Гершель  беҙ күҙәткән бөтә йондоҙҙар ҙа ғәйәт ҙур  йондоҙ системаһына инә икәнен һәм уларҙың галактик экваторға табан ығышҡанын аңлай.

Башта Йыһанда булған бөтә нимә лә беҙҙең Галактика өлөштәре тип фаразлайҙар, ә бит [[ Иммануил Кант|Кант]] әллә ҡасан уҡ ҡайһы бер томанлыҡтар Ҡош Юлына оҡшаш галактика булыуы бар тигән фекерҙе әйтә.  [[1920 ]] йылда уҡ беҙҙең Галактиканан тыш объекттар булыуы тураһындағы фараз фәнни бәхәсәтр тыуҙыра (мәҫәлән,  Харлоу Шепли менән Гебер Кёртис араһындағы күптәргә билдәле Ҙур бәхәс; Х.Шепли беҙҙең Галактика  берҙән-бер ти). Гипотеза Канттың фаразы тик  1920 йылдарҙа ғына иҫбатлана; Эрнст Эпик менән  [[Хаббл, Эдвин|Эдвин Хаббл]]  ҡайһы бер спираль рәүешендәге томанлыҡтарға тиклем арауыҡты үлсәй һәм  улар, шул тиклем алыҫ урынлашҡанға күрә, беҙҙең Галактикаға инә алмай икәнен иҫбатлай.

== Башҡорт халыҡ ижадында ==
Бик борон булған был хәл. Ул саҡта әле йондоҙҙар ҙа, Ҡош Юлы ла булмаған. Ҡайҙандыр алыҫтан, көньяҡтан, Уралға, Һаҡмар, Ағиҙел буйҙарына торналар килеп йәйләр булған. Элек уларҙы Һиндостан тигән ерҙән килә тип һөйләй торғайнылар.

Бер йылды торналар теҙелешеп йылы яҡҡа осҡан мәлдә ел-дауыл ҡупҡан. Бала торналар аҙаша башлаған, ҡайһы берҙәре, арып, ергә төшөп ҡала барған. Шул саҡ оло торналар ҡалғандарына юл күрһәтеү өсөн ҡауырһындарын сәсеп киткәндәр. Был ҡауырһындар йондоҙға әйләнгән имеш. Торналар осҡан юлда ана шулай йондоҙҙар хасил булған. Тороп ҡалған торналар ошо йондоҙҙарға ҡарап ҡайтыр булғандар. Ҡош Юлы тигәндәре ана шунан ҡалған ул.

== Панорамалар ==
{{панорама|Deathvalleysky nps big.jpg|900px| Ҡош юлы панорамаһы,  [[АҠШ]]-тың [[Үлем үҙәне|Үлем үҙәнендә]] эшләнгән,  2005 йыл.}}
{{панорама|360-degree Panorama of the Southern Sky.jpg|900px|Панорама — [[Чили]], 2009 йыл.}}

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* {{книга |автор=Засов А. В., Постнов К. А. |ссылка= |заглавие=Общая Астрофизика |место=Фрязино |издательство=Век 2 |год=2006 |страниц=496 |isbn=5-85099-169-7 |ref=Засов и Постнов}}{{v|2012|10|08}}
* Книга «Млечный путь», ISBN 5-85099-156-5

== Тышҡы һылтанмалар ==
* {{commonscat|Milky Way Galaxy}}
* [http://www.astronet.ru/db/msg/1180523 Галактика]. Сучков Л. А. Астронет (1984).
* [http://www.alienearths.org/glimpse/ GLIMPSE панорама] телескопа Спитцер
* [http://media.skysurvey.org/interactive360/index.html Интерактивная панорама Млечного пути]
* [http://astro-azbuka.info/photo/milkyway/ Млечный Путь — фотографии] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070820175649/http://astro-azbuka.info/photo/milkyway/ |date=2007-08-20 }}
* [http://planetarium-kharkov.org/?q=photo-milki-way Млечный Путь на небе]
* [http://starmission.ru/blog/universe/magnitnoe-pole-mlechnogo-puti-v-melchajshix-detalyax.html Карта магнитного поля Млечного Пути в мельчайших деталях]



{{star-stub}}
[[Категория:Ҡош Юлы]]
[[Категория:Спираль галактикалар]]
[[Категория:Галактик астрономия]]