Ҡояш системаһы битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Ук}}
'''Ҡояш системаһы''' — үҙәгендә Ҡояш, һәм уның тирәләй әйләнеп йөрөгән бөтә тәбиғи йыһан есемдәрен берлештергән планеталар системаһы. Ул яҡынса 4,57 млрд йыл элек газ-саң болотон гравитация көсө менән ҡыҫыу юлы формалашҡан.

Был система есемдәре массаһының ҙур өлөшө Ҡояшҡа тура килә; ҡалған өлөшө йәйенке эклиптик яңы дискыла ҡулса орбиталары буйлап хәрәкәт иткән сағыштырмаса яңғыҙ һигеҙ [[планета]]ға тура килә. Системаның дөйөм массаһы — 1,0014 M<nowiki><sub id="mw0g">☉</sub></nowiki>.

Ҡояшҡа яҡын һәм ер төркөмөнә ҡараған эске планеталар — [[Меркурий]], [[Сулпан|Венера]], [[Ер]]<ref>{{ВТ-ЭСБЕ|Земля|[[Величко, Константин Иванович|Величко К. И.]], [[Витковский, Василий Васильевич|Витковский В. В.]], [[Поленов, Борис Константинович|Поленов Б. К.]], [[Собичевский, Василий Тарасович|Собичевский В. Т.]]}}</ref> һәм [[Марс]] — нигеҙҙә, силикаттан һәм [[Металдар|металдан]] тора.
Дүрт тышҡы планета ([[Юпитер (планета)|Юпитер]], Сатурн, [[Уран (планета)|Уран]], Нептун) ер төркөмөндәге планеталарҙан ауырыраҡ. Уларҙы газ гиганттары тип атайҙар.
Ҡояш системаһында иң ҙур планеталар — Юпитер менән Сатурн — башлыса [[водород]] һәм [[гелий]]ҙан тора; бәләкәйерәк газ гиганттары — Уран менән Нептундың составында, водород һәм гелийҙан тыш, атмосфераларында метан һәм һөрөм газы бар<ref name="atmo">{{Cite web|title=The Atmospheres of Uranus and Neptune|last=Lunine|first=Jonathan I.|publisher=Lunar and Planetary Observatory, University of Arizona|year=1993|format=PDF|url=http://articles.adsabs.harvard.edu/cgi-bin/nph-iarticle_query?1993ARA%26A..31..217L&data_type=PDF_HIGH&whole_paper=YES&type=PRINTER&filetype=.pdf|accessdate=2008-03-10|archiveurl=https://www.webcitation.org/610cKG6cV|archivedate=2011-08-17.}}</ref>. Бындай планеталар айырым «боҙ гиганттары» класына бүленә<ref>{{Cite web|url=http://science.compulenta.ru/559921/|title=В структуре ледяных гигантов должен быть мощный слой суперионной воды|publisher=Компьюлента|accessdate=2011-10-09|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100905193254/http://science.compulenta.ru/559921/|archivedate=2010-09-05}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100905193254/http://science.compulenta.ru/559921/ |date=2010-09-05 }}</ref>.
Һигеҙ планетаның алтыһының һәм дүрт кәрлә планетаның тәбиғи юлдаштары бар. Юпитер, Сатурн, Уран һәм Нептун саң һәм башҡа киҫәксәләрҙән торған ҡулсалар менән уратып алынған.

Ҡояш системаһында бәләкәй есемдәр менән тулған ике өлкә бар. Марс менән Юпитер араһында составы буйынса ер төркөмө планеталарына оҡшаған астероидтар билбауы урынлашҡан, сөнки ул да силикаттан һәм металдан тора. Астероидтар билбауының иң эре объекттары — кәрлә планета [[Церера (кәрлә планета)|Церера]] һәм Паллада, Веста һәм Гигей астероидтары. Нептун орбитаһы артында [[Һыу|туңған һыу]], аммиак һәм метандан торған транснептун объекттары урынлашҡан, уларҙың иң ҙурҙары — [[Плутон]], Седна, Хаумеа, Макемаке, Квавар, Орк һәм Эрида. Ҡояш системаһында кесе есемдәрҙең планета квазиюлдашы, трояндар, ер тирәләй әйләнгән астероид, кентавр, дамоклоидтар, шулай уҡ система буйлап күсеп йөрөгәнк [[комета]]лар, метеороиддар һәм [[Космос саңы|йыһан саңы]] кеүек башҡа төрҙәре бар.

Ҡояшлы ел (Ҡояштан сыҡҡан [[плазма]] ағымы) йондоҙ-ара мөхиттә тарҡау дискының ситенә тиклем барып еткән гелиосфера тип аталған ҡыуыҡты барлыҡҡа килтерә. Гипотетик Оорта болото гелиосферанан яҡынса мең тапҡыр алыҫыраҡ араға һуҙылырға мөмкин.

Ҡояш системаһы [[Ҡош Юлы|Ҡош Юлы галактикаһы]] составына инә.

== Структураһы ==
[[Файл:Oort cloud Sedna orbit ru.svg|мини|upright=1.5|Ҡояш системаһы есемдәреорбиталары, масштабта (сәғәт уғы буйынса, өҫкө өлөшөнән башлана)]]
Ҡояш системаһының үҙәк есеме — [[Ҡояш]] — G2V спектраль кластың төп эҙмә-эҙлекле [[Йондоҙҙар|йондоҙо]], һары кәрлә. Системаның бөтә массаһының иң күп өлөшө (яҡынса 99,866 %) Ҡояшта тупланған, ул үҙенең тартыу көсө менән планеталарҙы һәм Ҡояш системаһына ҡараған башҡа есемдәрҙе үҙ янында тотоп тора<ref name="M Woolfson"><span class="citation">''M. Woolfson.'' The origin and evolution of the solar system <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span> // Astronomy & Geophysics. — 2000. — Vol. 41. — P. 1.12. — [[Doi|DOI]]: [//dx.doi.org/10.1046 %2Fj.1468-4004.2000.00012.x 10.1046/j.1468-4004.2000.00012.x].</span></ref>. Дүрт эре объект — газ гиганттары — ҡалған массаның 99%-ын тәшкил итә (күпселек өлөшө Юпитер менән Сатурнға — яҡынса 90 % — тура килә).

Ҡояш тирәләй әйләнгән ҙур есемдәрҙең күбеһе ғәмәлдә эклиптика яҫылығы тип аталған бер үк яҫылыҡта хәрәкәт итә. Шул уҡ ваҡытта кометалар һәм Койпер билбауы объекттары был яҫылыҡҡа ҡарата йыш ҡына ярайһы уҡ ҙур мөйөш менән ауыша<ref name="Harold F. Levison"><span class="citation">''Harold F. Levison, Alessandro Morbidelli.'' <span lang="en">[https://www-n.oca.eu/morby/stuff/NATURE.pdf The formation of the Kuiper belt by the outward transport of bodies during Neptune’s migration]</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span> (PDF) (2003). <small>Дата обращения 23 ноября 2009.</small> <small> 22 августа 2011 года.</small></span></ref><ref name="Jupiter-Family Comets"><span class="citation">''Harold F. Levison, Martin J Duncan.'' [http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0019103596956377 From the Kuiper Belt to Jupiter-Family Comets: The Spatial Distribution of Ecliptic Comets] <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span> // [[:en:Icarus (journal)|Icarus]]<span style="white-space: nowrap"><span class="noprint" style="font-size:95%; position: relative; top: .4em;"> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span></span></span>. — [[Elsevier]], 1997. — Vol. 127. — <span class="nowrap">Iss. 1</span>. — P. 13—32. — [[Doi|DOI]]: [//dx.doi.org/10.1006 %2Ficar.1996.5637 10.1006/icar.1996.5637].</span></ref>.

Бөтә планеталар һәм башҡа есемдәрҙең күбеһе Ҡояш әйләнеше менән бер йүнәлештә әйләнә (Ҡояштың төньяҡ полюсы яғынан ҡарағанда сәғәт телдәренә ҡаршы). [[Галлей кометаһы]] кеүек иҫкәрмәләр ҙә бар. [[Меркурий]] иң ҙур мөйөш тиҙлегенә эйә — ул Ҡояш тирәләй ни бары 88 ер тәүлегендә тулы әйләнеш яһап өлгөрә. Ә Ҡояштан иң алыҫ урынлашҡан [[Нептун]] ерҙә 165 йыл үткәс кенә Ҡояш тирләләй бер әйләнеш яһай.

Планеталарҙың ҙур ғына өлөшө үҙ күсәре тирәләй Ҡояш тирәләй әйләнгән яҡҡа әйләнә. Иҫкәрмәләр — [[Сулпан|Венера]] менән [[Уран (планета)|Уран]], өҫтәүенә, Уран ғәмәлдә «ҡырын ятҡан килеш» әйләнә (күсәренең ауышлығы яҡынса 90°). Планеталар әйләнешен күҙ алдына килтереү өсөн махсус прибор — теллурий ҡулланыла.

Ҡояш янындағы есемдәрҙең орбиталары Кеплер закондарына таянып тасуирлана. Уларға ярашлы, һәр есем [[эллипс]] буйынса әйләнә, фокустарҙың береһендә Ҡояш тора. Ҡояшҡа яҡыныраҡ торған есемдәрҙең (бәләкәйерәк ''ҙур ярымкүсәрлеләре'') әйләнеү мөйөшө тиҙлеге ҙурыраҡ, шуға күрә әйләнеү осоро ла ҡыҫҡараҡ ([[йыл]]). Эллиптик орбитала есем менән Ҡояш араһы йыл барышында үҙгәреп тора. Орбитаның Ҡояшҡа яҡыныраҡ нөктәһе ''перигелий, ә иң алыҫы —'' ''афелий'' тип атала. Һәр есем үҙенең перигелийында тиҙерәк, ә афелийында әкренерәк хәрәкәт итә. Планеталарҙың орбиталары бер-береһенә яҡын, ләкин күпселек кометалар, астероидтар һәм Койпер билбауы есемдәре ныҡ һуҙылған эллиптик орбита буйлап әйләнә.

Ҡояш системаһындағы планеталарҙың күбеһе уға буйһонған системаларға эйә. Күптәре юлдаштар менән уратып алынған, Юлдаштарҙың ҡайһы береһе үлсәмдәре буйынса хатта Меркурийҙы уҙып китә. Ҙур юлдаштарҙың күбеһе синхронлы әйләнә, улар даими рәүештә тик бер яғы менән планетаға боролған була. Дүрт ҙур планетаның — газ гиганттарының ҡулсалары ла бар.

=== Ҡояш ===
Түбәндәге бөтә параметрҙар Ерҙәге мәғлүмәттәргә ҡарата күрһәтелә, тығыҙлығынан, Ҡояштан һәм юлдаштарҙан алыҫлыҡтан тыш,

[[Астероид]]тар — Ҡояш системаһындағы иң киң таралған кесе есемдәр.

== Составы ==
<imagemap>
 Файл: Solar planets.jpg|мини|Планеты Солнечной системы
  circle 108 0 20 [[Солнце]]
  circle 108 53 5 [[Меркурий]]
  circle 108 85 10 [[Венера]]
  circle 108 115 10 [[Земля]]
  circle 108 145 7 [[Марс]]
  circle 108 262 73 [[Юпитер]]
  circle 108 417 59 [[Сатурн]]
  circle 108 531 26 [[Уран (планета)|Уран]]
  circle 108 599 24 [[Нептун]]
</imagemap>

* [[Ҡояш]]
** Планета-ара мөхит
* Ҡояш системаһының эске өлкәһе
** Ер төркөмө планеталары
*** 1. [[Меркурий]]
*** 2. [[Сулпан|Венера]]
*** 3. [[Ер]]
**** [[Ай (юлдаш)|Ай]]
*** 4. [[Марс]]
**** Марс юлдаштары ([[Фобос]] һәм [[Деймос]])
** Астероидтар билбауы
*** [[Церера (кәрлә планета)|Церера]]
* Ҡояш системаһының тышҡы өлкәһе
** Планета-гиганттар
*** 5. [[Юпитер]]
**** Юпитер юлдаштары
**** Юпитер ҡулсалары
*** 6. [[Сатурн (планета)|Сатурн]]
**** Сатурн юлдаштары
**** Сатурн ҡулсалары
*** 7. [[Уран (планета)|Уран]]
**** Уран юлдаштарыы
**** Уран ҡулсалары
*** 8. [[Нептун]]
**** Нептун юлдаштары
**** Нептун ҡулсалары
** [[Комета]]
** Кентавр
** Транснептун есемдәре
*** Койпер билбауы
**** [[Плутон]]<ref>До [[24 августа]] [[2006 год]]а Плутон считался девятой [[Планета|планетой]] Солнечной системы, но был лишён этого статуса решением XXVI Генеральной ассамблеи [[Международный астрономический союз|МАС]] в связи с открытием нескольких схожих небесных тел.</ref>
***** Плутон юлдаштары
**** Хаумеа<ref>{{Cite web|url=http://www.iau.org/news/pressreleases/detail/iau0807/|title=IAU names fifth dwarf planet Haumea|publisher=International Astronomical Union|lang=en}}</ref>
***** Хаумеа юлдаштары
**** Макемаке
***** 'S/2015 (136472) 1
*** Рассеянный диск
**** Эрида
***** Дисномия
* Алыҫтағы өлкәләр
** Гелиосфера
** Оорта болото
*** Седна

Һигеҙ планетаның атамаларын һәм хәрәкәт итеү тәртибен хәтерҙә ҡалдырыуҙы еңелләштереү өсөн төрлө мнемоника алымдары ҡулланыла.

=== Ҡояш системаһының эксе өлкәһе ===
[[Файл:Venustransit 2004-06-08 07-49.jpg|мини| Венераның Ҡояш дискыһы буйлап үтеүе]]
Ҡояш — Ҡояш системаһы йондоҙо һәм уның төп компоненты. Уның массаһы (332 900 Ер массаһы)<ref name="Sun Facts"><span class="citation"><span lang="en">[https://web.archive.org/web/20080102034758/http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Sun&Display=Facts&System=Metric Sun: Facts & Figures]</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span>. NASA. <small>Дата обращения 14 ноября 2009.</small></span></ref> эсендә барған термойәҙрә реакциялар дауам итһен өсөн етерлек дәрәжәлә ҙур<ref name="Jack B. Zirker"><span class="citation no-wikidata" data-wikidata-property-id="P1343">''Jack B. Zirker.'' Journey from the Center of the Sun. — Princeton University Press, 2002. — P. 120—127. — ISBN 9780691057811.</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span></ref>, был реакциялар барышында [[электромагнит нурланыш]]ы рәүешендә йыһан киңлегенә ғәйәт ҙур күләмдә энергия тарала, электромагнит нурланыштың күбеһе 400—700 нанометрлы оҙон тулҡындарға тура килә<ref name="Visible light"><span class="citation"><span lang="en">[http://www.straightdope.com/columns/read/2085/why-is-visible-light-visible-but-not-other-parts-of-the-spectrum Why is visible light visible, but not other parts of the spectrum?]</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span>. The Straight Dome (2003). <small>Дата обращения 14 ноября 2009.</small> <small> 22 августа 2011 года.</small></span></ref>.

Йондоҙҙар классификацияһы буйынса Ҡояш — G2 класындағы типик һары кәрлә. Был атама яңылыш фекер тыуҙырыуы ихтимал, сөнки беҙҙең галактикала йондоҙҙар менән сағыштырғанда Ҡояш — ярайһы уҡ ҙур һәм үтә сағыу йондоҙ<ref name="sun"><span class="citation">''Ker Than.'' <span lang="en">[http://www.space.com/1995-astronomers-wrong-stars-single.html Astronomers Had it Wrong: Most Stars are Single]</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span>. ''Space.com'' (30 January 2006). <small>Дата обращения 14 ноября 2009.</small> <small> 22 августа 2011 года.</small></span></ref>. Йондоҙҙоң класы уның Герцшпрунг — Рассел диаграммаһындағы урыны менән билдәләнә, был диаграмма йондоҙҙоң яҡтылығы менән уның өҫтөндәге температураның бәйлелеген күрһәтә. Ғәҙәттә эҫерәк йондоҙ сағыуыраҡ яҡтылыҡ бирә. Йондоҙҙарҙың күп өлөшө был диаграмманың төп эҙмә-эҙлелегендә урынлашҡан, ә Ҡояш был эҙмә-эҙлелектең уртаһында тора. Ҡояшҡа ҡарағанда сағыуыраҡ һәм эҫерәк йондоҙҙар сағыштырмаса һирәк осрай, ә тоноғораҡ һәм һалҡын йондоҙҙар йыш күҙәтелә, улар Галактикалағы йондоҙҙарҙың 85 процентын тәшкил итә<ref name="Smart"><span class="citation">''Smart, R. L.; Carollo, D.; Lattanzi, M. G.; McLean, B.; Spagna, A.'' <span lang="en">[[bibcode:2001udns.conf..119S|The Second Guide Star Catalogue and Cool Stars]]</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span>. ''Perkins Observatory'' (2001). <small>Дата обращения 14 ноября 2009.</small> <small>[https://web.archive.org/web/20191009110025/http://adsabs.harvard.edu/abs/2001udns.conf..119S Архивировано] 22 августа 2011 года.</small></span></ref>.

Ҡояштың төп эҙмә-эҙлектәге урыны уның йәҙрә синтезы өсөн водород запасының бик күп булыуын һәм үҙ эволюцияһының уртаһында тороуын раҫлай. Хәҙерге ваҡытта Ҡояш әкренләп сағыулығын арттыра бара, бөгөнгө көн менән сағыштырғанда иртә үҫеш стадияһында уның сағыулығы бөгөнгөнөң 70 процентын ғына тәшкил иткән<ref name="Early Sun"><span class="citation">''Nir J. Shaviv.'' [http://arxiv.org/abs/astroph/0306477v2 Towards a Solution to the Early Faint Sun Paradox: A Lower Cosmic Ray Flux from a Stronger Solar Wind] <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span> // [[:en:Journal of Geophysical Research|Journal of Geophysical Research]]<span style="white-space: nowrap"><span class="noprint" style="font-size:95%; position: relative; top: .4em;"> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span></span></span>. — 2003. — Vol. 108. — P. 1437. — [[Doi|DOI]]: [//dx.doi.org/10.1029 %2F2003JA009997 10.1029/2003JA009997].</span></ref>.

Ҡояш — йондоҙ халҡының I типтағы йондоҙо, Ғаләм үҫешенең сағыштырмаса һуңғы баҫҡысында барлыҡҡа килгән һәм шуға ла II типтағы иҫке йондоҙҙар менән сағыштырғанда [[водород]] менән [[гелий]]ҙан ауырыраҡ элементтарының (астрономияла бындай элементтарҙы «металл» тип атау ҡабул ителгән) күп булыуы менән айырылып тора<ref name="Two Groups"><span class="citation">''T. S. van Albada, Norman Baker.'' On the Two Oosterhoff Groups of Globular Clusters <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span> // [[The Astrophysical Journal]]. — [[:en:IOP Publishing|IOP Publishing]]<span style="white-space: nowrap"><span class="noprint" style="font-size:95%; position: relative; top: .4em;"> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span></span></span>, 1973. — Vol. 185. — P. 477—498. — [[Doi|DOI]]: [//dx.doi.org/10.1086 %2F152434 10.1086/152434].</span></ref>. Водород менән гелийҙан ауырыраҡ элементтар беренсе йондоҙҙарҙың йәҙрәләрендә формалаша, шуға күрә Ғаләм был элементтар менән байытылғанға тиклем йондоҙҙарҙың беренсе быуыны үтергә тейеш булған. Иң иҫке йондоҙҙар составында металл бик аҙ, ә йәшерәктәрендә металл күберәк. Фараз ителеүенсә, Ҡояшта планеталар системаһын барлыҡҡа килтереү өсөн металличность кәрәк булған, сөнки планеталар «металдар» аккрецияһы нигеҙендә формалаша<ref name="Metallicity"><span class="citation">''Charles H. Lineweaver.'' <span lang="en">[http://arxiv.org/abs/astro-ph/0012399 An Estimate of the Age Distribution of Terrestrial Planets in the Universe: Quantifying Metallicity as a Selection Effect]</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span>. ''Icarus'' (June 2001). <small>Дата обращения 7 февраля 2010.</small></span></ref>.

==== Планета-ара мөхит ====
[[Файл:Heliospheric-current-sheet.gif|слева|мини|300x300пкс|Гелиосфераның ток ҡаламы]]
Яҡтылыҡ менән бер рәттән Ҡояш зарядлы киҫәксәләрҙең (плазманы) өҙлөкһөҙ ағымын тарата, ул ҡояш еле тип атала. Был киҫәксәләр ағымы яҡынса сәғәтенә {{S|1,5 млн км}}<ref name="Solar Wind"><span class="citation"><span lang="en">[http://solarscience.msfc.nasa.gov/SolarWind.shtml Solar Physics: The Solar Wind] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150813081520/http://solarscience.msfc.nasa.gov/SolarWind.shtml |date=2015-08-13 }}</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span>. ''Marshall Space Flight Center''. <small>Дата обращения 26 декабря 2009.</small> <small> 22 августа 2011 года.</small></span></ref> тиҙлек менән тарала, һөҙөмтәлә ҡояш яны өлкәһе тула һәм Ҡояш эргәһендә планетар атмосфераның аналогы (гелиосфера) барлыҡҡа килә, ул Ҡояштан һәр хәлдә {{S|100 а. е.}} алыҫлыҡта урынлаша<ref name="Voyager"><span class="citation"><span lang="en">[http://www.nasa.gov/vision/universe/solarsystem/voyager_agu.html Voyager Enters Solar System’s Final Frontier] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200516082547/https://www.nasa.gov/vision/universe/solarsystem/voyager_agu.html |date=2020-05-16 }}</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span>. NASA. <small>Дата обращения 14 ноября 2009.</small> <small> 22 августа 2011 года.</small></span></ref>. Ул планета-ара мөхит булараҡ танылған. Ҡояшта гөлт итеп тоҡаныу һәм массаны коронар ырғытыуҙар кеүек әүҙемлек, космик һауа торошон булдырып, гелиосфераны ҡабарта<ref name="SunFlip"><span class="citation">''Tony Phillips.'' <span lang="en">[http://science1.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2001/ast15feb_1/ The Sun Does a Flip]</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span> <span class="ref-info">(недоступная ссылка)</span>. ''Science@NASA'' (15 February 2001). <small>Дата обращения 26 декабря 2009.</small> <small>[https://web.archive.org/web/20110618104803/http://science1.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2001/ast15feb_1/ Архивировано] 18 июня 2011 года.</small></span></ref>. Гелиосфера сиктәрендәге иң ҙур структура — гелиосфера ток ҡатламы; Ҡояштың әйләнеп торған магнит ҡырының планета-ара мөхиткә йоғонтоһо аҫтында барлыҡҡа килгән спираль йөҙө<ref name="Star Poles"><span class="citation"><span lang="en">[http://science1.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2003/22apr_currentsheet/ A Star with two North Poles] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110829080500/http://science.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2003/22apr_currentsheet/ |date=2011-08-29 }}</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span> <span class="ref-info">(недоступная ссылка)</span>. ''Science@NASA'' (22 April 2003). <small>Дата обращения 26 декабря 2009.</small> <small>[https://web.archive.org/web/20130202092903/http://science.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2003/22apr_currentsheet/ Архивировано] 22 августа 2011 года.</small></span></ref><ref name="Solar cycle"><span class="citation">''Riley, Pete; Linker, J. A.; Mikić, Z.'' [[bibcode:2002JGRA..107.1136R|Modeling the heliospheric current sheet: Solar cycle variations]] <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span> // Journal of Geophysical Research (Space Physics). — 2002. — Vol. 107. — <span class="nowrap">Iss. A7</span>. — P. SSH 8-1. — [[Doi|DOI]]: [//dx.doi.org/10.1029 %2F2001JA000299 10.1029/2001JA000299]. <small>[https://archive.today/20120524184639/http://adsabs.harvard.edu/abs/2002JGRA.107g.SSH8R# Архивировано] 24 мая 2012 года.</small></span> ([http://ulysses.jpl.nasa.gov/science/monthly_highlights/2002-July-2001JA000299.pdf Статья полностью] [http://web.archive.org/web/20090814052347/http://ulysses.jpl.nasa.gov/science/monthly_highlights/2002-July-2001JA000299.pdf# Архивная копия] от 14 августа 2009 на [[Архив Интернета#Проекты|Wayback Machine]])</ref>.

Ерҙең магнит ҡыры ҡояш еленә [[ер атмосфераһы]]н боҙоуға ҡамасаулай. Венера менән Марстың магнит ҡыры юҡ, шуға ла ҡояш еле уларҙың атмосфераһын әкренләп йыһанға осора<ref name="Erosion by Wind"><span class="citation">''Richard Lundin.'' [http://www.sciencemag.org/content/291/5510/1909.full Erosion by the Solar Wind] <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span> // Science. — 2001. — Vol. 291. — <span class="nowrap">Iss. 5510</span>. — P. 1909. — [[Doi|DOI]]: [//dx.doi.org/10.1126 %2Fscience.1059763 10.1126/science.1059763].</span></ref>. Массаны коронар ырғытыуҙар һәм шундайыраҡ күренештәр магнит ҡырын үҙгәртә һәм Ҡояш өҫтөнән матдәләрҙең ғәйәт ҙур күләмен — сәғәтенә яҡынса 10<sup>9</sup>−10<sup>10</sup> тонна сығарып ташлай<ref>''Schrijver, Carolus J.; Zwaan, Cornelis'' (2000). [https://books.google.com/books?id=QnfR5jwUQRsC Solar and stellar magnetic activity]. Cambridge University Press. ISBN 0-521-58286-5.</ref>. Ерҙең магнит ҡыры менән аралашып, был матдә Ер атмосфераһының поляр түңәрәк эргәһендәге өлкәһенә барып эләгә, бындай бәйләнештән магнит полюстары эргәһендә йыш күҙәтелгән [[Һаҙағай|поляр балҡыш]] барлыҡҡа килә.

Йыһан нуры ҡояш системаһынан ситтә барлыҡҡа килә. Гелиосфера һәм, бик аҙ ғына, планетар магнит ҡырҙары Ҡояш системаһын өлөшләтә ситтән килгән йоғонтонан һаҡлай. Йондоҙ-ара мөхиттәге йыһан нурҙарының тығыҙлығы, шулай уҡ Ҡояштың магнит ҡырының көсө лә ваҡыт үтеү менән үҙгәрә, шулай итеп, тайпылыштарҙың дәүмәле аныҡ ҡына билдәле булмаһа ла, ҡояш системаһында йыһан нурланышы кимәле даими түгел<ref name="Langner et al 2005"><span class="citation">''U. W. Langner; M. S. Potgieter.'' [[bibcode:2005AdSpR..35.2084L|Effects of the position of the solar wind termination shock and the heliopause on the heliospheric modulation of cosmic rays]] <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span> // [[:en:Advances in Space Research|Advances in Space Research]]<span style="white-space: nowrap"><span class="noprint" style="font-size:95%; position: relative; top: .4em;"> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span></span></span>. — [[Elsevier]], 2005. — Vol. 35. — <span class="nowrap">Iss. 12</span>. — P. 2084—2090. — [[Doi|DOI]]: [//dx.doi.org/10.1016 %2Fj.asr.2004.12.005 10.1016/j.asr.2004.12.005].</span></ref>.

Планета-ара мөхит дискыға оҡшаған кәмендә ике [[Космос саңы|йыһан саңы]] өлкәһенең формалашыу урыны булып тора. Беренсенән, зодиакаль саң болото ҡояш системаһының эске өлөшөндә урынлашҡан һәм зодиакаль яҡтылыҡтың барлыҡҡа килеү сәбәбе булып тора. Моғайын, планеталар менән үҙ-ара йоғонтоһо тәьҫирендә астероидтар билбауы сиктәрендә тыуған бәрелештәрҙән барлыҡҡа килгәндер<ref name="Zodiacal Cloud"><span class="citation"><span lang="en">[http://astrobiology.arc.nasa.gov/workshops/1997/zodiac/backman/IIIc.html Long-term Evolution of the Zodiacal Cloud]</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span> <span class="ref-info">(недоступная ссылка)</span> (1998). <small>Дата обращения 26 декабря 2009.</small> <small>[https://web.archive.org/web/20060929030040/http://astrobiology.arc.nasa.gov/workshops/1997/zodiac/backman/IIIc.html# Архивировано] 29 сентября 2006 года.</small></span></ref>. Икенсе өлкә яҡынса 10 а 40 а араһында урынлашҡан һәм, моғайын, койпер билбауы сиктәрендә есемдәр араһында булған ошондай бәрелештәрҙән һуң барлыҡҡа килгәндер<ref name="Shortlist stars"><span class="citation"><span lang="en">[http://sci.esa.int/home/29471-esa-scientist-discovers-a-way-to-shortlist-stars-that-might-have-planets/ ESA scientist discovers a way to shortlist stars that might have planets]</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span>. ''ESA Science and Technology'' (2003). <small>Дата обращения 26 декабря 2009.</small> <small>[https://web.archive.org/web/20130502033116/http://sci.esa.int/science-e/www/object/index.cfm?fobjectid=29471 Архивировано] 22 августа 2011 года.</small></span></ref><ref name="Dust beyond Jupiter"><span class="citation">''M. Landgraf; J.-C. Liou; H. A. Zook; E. Grün.'' [http://iopscience.iop.org/1538-3881/123/5/2857/fulltext/ Origins of Solar System Dust beyond Jupiter] <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span> // [[The Astronomical Journal]]. — [[:en:IOP Publishing|IOP Publishing]]<span style="white-space: nowrap"><span class="noprint" style="font-size:95%; position: relative; top: .4em;"> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span></span></span>, May 2002. — Vol. 123. — <span class="nowrap">Iss. 5</span>. — P. 2857—2861. — [[Doi|DOI]]: [//dx.doi.org/10.1086 %2F339704 10.1086/339704].</span></ref>.

=== Ҡояш системаһының эске өлкәһе ===
Эске өлөшкә ер төркөмөндәге планеталар һәм астероидтар инә. Эске өлкәнең, нигеҙҙә, силикаттар һәм металдан торған есемдәре сағыштырмаса Ҡояшҡа яҡын. Улар системаның бик бәләкәй генә өлөшө — уның радиусы Юпитер менән Сатурн орбиталары араһынан кәмерәк.

==== Ер төркөмө планеталары ====
[[Файл:Terrestrial planet size comparisons.jpg|мини|300x300пкс|Ер төркөмөндәге планеталар. Һулдан уңға: [[Меркурий]], [[Сулпан|Венера]], [[Ер]] һәм [[Марс]] (дәүиәл масштабта бирелә, планета-ара алыҫлыҡ — юҡ)]]
Ҡояшҡа иң яҡын булған һәм ер төркөмө планеталары тип аталған дүрт, планета күбеһенсә ауыр элементтарҙан тора, уларҙың юлдаштары ла (0-2) әҙ, ҡулсалары ла юҡ. Улар планетаның мантияһын һәм [[Ер ҡабығы|ҡабығын]] формалаштырған силикаттар кеүек ауыр иреүсән минералдар, [[тимер]] һәм никелдән тора һәм планетаның йәҙрәһен формалаштыра. Был өс планетаның — Венера, Ер һәм Марстың — атмосфераһы бар; бөтәһендә лә удар кратерҙар һәм рельефтың риф соҡорҙары һәм [[вулкан]]дар кеүек тектоник деталдәре бар<ref>[http://www.krugosvet.ru/enc/nauka_i_tehnika/astronomiya/SOLNECHNAYA_SISTEMA.html Солнечная система]</ref><ref>[http://sunsys.narod.ru/mars.htm Марс]</ref><ref>[http://space.rin.ru/articles/html/117.html Поверхность Марса]</ref><ref>[http://space.rin.ru/articles/html/54.html Поверхность Венеры]</ref><ref>[http://galspace.spb.ru/index9.html Венера — кривое зеркало Земли]</ref><ref>Астрономия: Учеб. для 11 кл. общеобразоват. учреждений/ Е. П. Левитан. — 9-е изд. — М.: Просвещение. С. 73—75.</ref>.

===== Меркурий =====
[[Ҡояш]]ҡа иң яҡын планета. Меркурий [[астероид]]тар орбитаһынан эстә ята, шуға уны Ҡояш системаһының эске планетаһы тип атайҙар. 2006 йылда, [[Плутон (планета)|Плутонды]] планеталар статусынан мәхрүм иткәс, Меркурий иң бәләкәй [[планета]] булып ҡалды. Меркурий өҫтөнә ҡояш нурҙары [[Ер (планета)|Ер]] йөҙөнә ҡарағанда туғыҙ тапҡыр артығыраҡ төшә. Планетаның ҡояш нурҙарынан һаҡлай торған атмосфера ҡатламы юҡ. Көндөҙ температура +429 С етә. Был Ҡояш системаһындағы иң эҫе урындарҙың береһе. Төндә температура −180С градусҡа төшә. Сағыштырмаса ҙур тимер йәҙрәһе булған Меркурийҙың ҡабығының йоҡа булыуына әлегә бер ниндәй аңлатма ла юҡ.

===== Сулпан =====
[[Ҡояш]]ҡа яҡынлығы буйынса икенсе планета. Сулпан, [[Меркурий]] кеүек, астероидтар орбитаһынан эстә ята, шуға уны Ҡояш системаһының эске планетаһы тип атайҙар. Сулпан күк йөҙөндә яҡтылығы буйынса, Ҡояш һәм [[Ай (күк есеме)|Айҙан]] ҡалышып, өсөнсө урында тора. Сулпан Ҡояш байыр алдынан, йәки Ҡояш сығыр алдынан яҡшы күренә. Шуның өсөн уны ''Шәреҡ йондоҙо'', йәки ''Сулпан йондоҙо'' тип атайҙар. Сулпан [[Ер (планета)|Ергә]] оҡшаған планета тип квалификациялана. Ике планета ла тартылыу көсө, составы буйынса оҡшаш. Әммә ике планетала шарттар ҡырҡа айырыла.

Сулпан ҡуйы көкөрт кислотаһы болото менән ҡапланған, был ҡуйы болот Сулпандың йөҙөн ҡарарға бирмәй. Әммә радиотулҡындар ярҙамында Сулпандың рельефын тикшерергә була. Был планетаның атмосфераһы тығыҙ, башлыса углекислый газдан тора. Был Сулпанда углекислый газды биомассаға әйләндерә алырлыҡ органик тормош һәм углерод әйләнеше булмау менән аңлатыла.

Бик борон Сулпан йөҙө бик ҡыҙған һәм Ерҙәге кеүек океандар, урынында сүллек пейзажы ҡалдырып, парға әйләнеп бөткән. Магнит ҡыры көсһөҙ булғанға һыу парҙары Ҡояш еле менән йондоҙ-ара арауыҡҡа таралған.

Атмосфера баҫымы Ерҙәгенән 92 тапҡыр ҙурыраҡ. Сулпан өҫтө [[вулкан]] эшмәкәрлеге эҙҙәрен һаҡлай. Сулпанда плиталарҙың тектоник хәрәкәте күҙәтелмәй, был өҫтөндә һыу булмау менән аңлатыла.

Сулпанда атмосфера булыуын [[1761]] йылдың [[6 июнь|6 июнендә]] [[Ломоносов Михаил Васильевич|М. В. Ломоносов]] аса

===== Ер =====
Ер төркөмө планеталары араһында [[Ер (планета)|Ер]] планетаһы — иң ҙур һәм иң тығыҙ планета. Ерҙә [[плиталар тектоникаһы]] күҙәтелә. Ғаләмдә Ерҙән башҡа планетала йәки икенсе бер галактикала тереклектең булыу-булмауы тураһындағы мәсьәлә әләгә асыҡ булып ҡала<ref name="life"><span class="citation"><span lang="en">[http://atropos.as.arizona.edu/aiz/teaching/a204/etlife/SciAm99b.pdf Is There Life Elsewhere in the Universe?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100703022040/http://atropos.as.arizona.edu/aiz/teaching/a204/etlife/SciAm99b.pdf |date=2010-07-03 }}</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span>. Jill C. Tarter and Christopher F. Chyba, University of California, Berkeley. <small> 25 декабря 2012 года.</small></span></ref>. Ер төркөмө планеталары араһында [[Ер (планета)|ер]] уникаль (иң тәүге сиратта [[гидросфера]]һы булған өсөн). [[Ер (планета)|Ер]] атмосфераһы башҡа планеталар атмосфераһынан ҡырҡа айырыла — уның составында ирекле [[кислород]] бар<ref name="Earths Atmosphere"><span class="citation">''Anne E. Egger, M.A./M.S.'' <span lang="en">[http://www.visionlearning.com/en/library/Earth-Science/6/The-Composition-of-Earths-Atmosphere/107 Earth’s Atmosphere: Composition and Structure]</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span>. ''VisionLearning.com''. <small>Дата обращения 16 ноября 2009.</small> <small>[https://www.webcitation.org/617EywI3z Архивировано] 22 августа 2011 года.</small></span></ref>.[[Ер (планета)|Ерҙең]] тәбиғи юлдашы берәү — [[Ай (юлдаш)|Ай]], ҡояш системаһындағы ер төркөмө планеталарының берҙән-бер ҙур юлдашы ул.

===== Астероидтар төркөмө =====
Марс Ер менән Сулпандан бәләкәйерәк (Ерҙең 0,107 массаһы). Уның , башлыса, углекислый газдан торған атмосфераһы бар, өҫкө баҫымы 6,1 мбар (Ерҙекенән 0,6 %)<ref name="Mars Atmosphere"><span class="citation no-wikidata" data-wikidata-property-id="P1343">''David C. Gatling, Conway Leovy.'' <span data-wikidata-qualifier-id="P248">Mars Atmosphere: History and Surface Interactions</span> &#x2F;&#x2F; Encyclopedia of the Solar System &#x2F; Lucy-Ann McFadden et al. — 2007. — P. 301—314.</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span></ref>. Был планета өҫтөндә вулкандар бар, иң ҙурыһы — Олимп, уның бейеклеге 21,2 км<ref>''Ж. Ф. Родионова, Ю. А. Илюхина.'' [http://www.ipages.ru/index.php?ref_item_id=4262&ref_dl=1 Новая карта рельефа Марса]</ref>, өҫтәүенә Олимп күләме буйынса ерҙәге бөтә вулкандарҙан да ҙурыраҡ. Вулкандар менән бер рәттән риф соҡорҙары ла (Маринер үҙәне) элекке геологик әүҙемлекте иҫбат итә. Ҡайһы бер мәғлүмәттәр буйынса, һуңғы 2 миллион йыл буйы<ref name="David Noever"><span class="citation">''David Noever.'' <span lang="en">[http://www.astrobio.net/news-exclusive/modern-martian-marvels-volcanoes/ Modern Martian Marvels: Volcanoes?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110628203337/http://www.astrobio.net/exclusive/1360/modern-martian-marvels-volcanoes |date=2011-06-28 }}</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span>. ''Astrobiology Magazine'' (2004). <small>Дата обращения 16 ноября 2009.</small> <small>[https://web.archive.org/web/20110628203337/http://www.astrobio.net/exclusive/1360/modern-martian-marvels-volcanoes Архивировано] 22 августа 2011 года.</small></span></ref> дауам итә был әүҙемлек. Марс өҫтөндәге ҡыҙыл төҫ уның тупрағында тимер оксидының<ref name="Kids Eye"><span class="citation"><span lang="en">[http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Mars&Display=Kids Mars: A Kid’s Eye View] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141020111930/http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Mars&Display=Kids |date=2014-10-20 }}</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span>. NASA. <small>Дата обращения 16 ноября 2009.</small> <small> 22 августа 2011 года.</small></span></ref> күп булыуын раҫлай. Планета тирәләй ике юлдаш — [[Фобос]] менән [[Деймос]] әйләнә. Фаразланыуынса, улар — баҫып алынған астероидтар<ref name="Satellites of Mars"><span class="citation">''Scott S. Sheppard, David Jewitt, and Jan Kleyna.'' <span lang="en">[http://iopscience.iop.org/1538-3881/128/5/2542/fulltext/ A Survey for Outer Satellites of Mars: Limits to Completeness]</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span>. ''The Astronomical Journal'' (2004). <small>Дата обращения 16 ноября 2009.</small> <small>[https://www.webcitation.org/617GKlAKQ Архивировано] 22 августа 2011 года.</small></span></ref>. Бөгөн, Марс — Ҡояш системаһында ентекле өйрәнелгән планета (Ерҙән һуң).

==== Астероидтар билбауы ====
[[Файл:InnerSolarSystem ru.png|мини|300x300пкс|Астероид билбауы (аҡ төҫтә) һәм троян астероидтары (йәшел төҫтә)]]
Астероидтар билбауы Марс менән Юпитер араһындағы орбитаны биләй, һәм Ҡояштан 2,3 һәм {{S|3,3 а. е.}}{{S|3,3 а. е.}} алыҫлығында. Марс менән Юпитер араһында планета (мәҫәлән, гипотетик Фаэтон планетаһы) урынлашыуы тураһындағы гипотеза аҙаҡ килеп раҫланмай. Фоэтон Ҡояш системаһы формалашыуының иртә этаптарында емерелә, уның ярсыҡтары астероидтар билбауын ойошторған астероидтарға әйләнә. Заманса ҡарашҡа ярашлы, астероидтар — Ҡояш системаһын формалаштырыуҙың ҡалдыҡтары (планетозималей), Юпитерҙың гравитация көстәре уларға ҙур есем булып берләшергә ҡамасаулай<ref name="Petit"><span class="citation">''Petit, J.-M.; Morbidelli, A.; Chambers, J.'' [http://www.gps.caltech.edu/classes/ge133/reading/asteroids.pdf The Primordial Excitation and Clearing of the Asteroid Belt] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070221085835/http://www.gps.caltech.edu/classes/ge133/reading/asteroids.pdf |date=2007-02-21 }} <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span> // [[:en:Icarus (journal)|Icarus]]<span style="white-space: nowrap"><span class="noprint" style="font-size:95%; position: relative; top: .4em;"> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span></span></span>. — [[Elsevier]], 2001. — Vol. 153. — P. 338—347. — [[Doi|DOI]]: [//dx.doi.org/10.1006 %2Ficar.2001.6702 10.1006/icar.2001.6702].</span></ref>.

Астероидтарҙың ҙурлығы бер нисә метрҙан алып йөҙҙәрсә километрҙарға тиклем етеүе ихтимал. Бөтә астероидтар ҙа Ҡояш системаһындағы кесе есемдәр тип классификациялана, ләкин ҡайһы бер есемдәр, мәҫәлән, Веста менән Гигей, кәрлә планета, тип аталыуы ихтимал, тик үларҙа гидростатик тигеҙлектең<ref name="Planet Definition"><span class="citation"><span lang="en">[http://www.iau.org/public_press/news/release/iau0601/newspaper/ IAU Planet Definition Committee]</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span> <span class="ref-info">(недоступная ссылка)</span>. International Astronomical Union (2006). <small>Дата обращения 30 ноября 2009.</small> <small>[https://web.archive.org/web/20090603001603/http://www.iau.org/public_press/news/release/iau0601/newspaper/# Архивировано] 3 июня 2009 года.</small></span></ref> һаҡланыуын раҫларға ғына кәрәк.

Билбауҙа диаметры бер километрҙан артҡан унар мең, бәлки, миллионлаған есем барҙыр. Шуға ҡарамаҫтан, астероидтар билбауының дөйөм массаһы Ер массаһының меңдән бер өлөшөнән артыҡ түгел. Диаметрҙары 100 мкм-нан 10 метрға тиклем булған күк есемдәре метеороидтар тип атала. Уларҙан да бәләкәйерәктәре [[Космос саңы|йыһан саңы]] тип йөрөтөлә.

===== Церера =====
Астероидтар орбита характеристикаһы нигеҙендә төркөмдәргә һәм ғаиләләргә берләштерелә. Астероидтарҙың юлдаштары — башҡа астероидтар тирәләй орбита буйынса әйләнгән астероидтар. Астероидтар билбауында шулай уҡ төп астероидтар билбауы кометалары ла урынлашҡан, бәлки, тап шул кометалар ерҙәге һыу сығанағы булғандыр<ref name="Earths Water"><span class="citation">''Phil Berardelli.'' <span lang="en">[http://www.spacedaily.com/reports/Main_Belt_Comets_May_Have_Been_Source_Of_Earths_Water.html Main-Belt Comets May Have Been Source Of Earths Water]</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span>. ''SpaceDaily'' (2006). <small>Дата обращения 1 декабря 2009.</small> <small> 22 августа 2011 года.</small></span></ref>.

Эске Ҡояш системаһында Меркурийҙан Марсҡа тиклем урынлашҡан астероидтар төркөмө бар. Күптәренең орбитаһы эске планеталар орбитаһын киҫеп үтә<ref name="MorbidelliAstIII"><span class="citation">''A. Morbidelli, W. F. Bottke Jr., Ch. Froeschlé, P. Michel.'' [http://www.boulder.swri.edu/~bottke/Reprints/Morbidelli-etal_2002_AstIII_NEOs.pdf Origin and Evolution of Near-Earth Objects] <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span> // Asteroids III / W. F. Bottke Jr., A. Cellino, P. Paolicchi, and R. P. Binzel. — University of Arizona Press, 2002. — <span class="nowrap">Iss. January</span>. — P. 409—422.</span></ref>.

===== Туғыҙынсы планета =====
Церера {{S|(2,77 а. е.)}} — кәрлә планета һәм астероидтар билбауында иң ҙур есем. Диаметры яҡынса 950 км булған есем астероидтар билбауында иң ҙуры һәм ярайһы уҡ ауыры, үлсәмдәре буйынса гигант планеталарҙың күп кенә эре юлдаштарынан ҙурыраҡ һәм билбауҙың дөйөм массаһының өстән бер өлөшөн (32 %) тәшкил итә тиерлек. Асҡандан һуң Церераны планета булараҡ классификациялайҙар, әммә артабан күҙәтеүҙәр Церера янында байтаҡ астероидтар әйләнеүен күреһәтә, шуға 1850-се йылдарҙа уны астероид тип билдәләйҙәр<ref name="History of Asteroids"><span class="citation"><span lang="en">[http://dawn.jpl.nasa.gov/DawnClassrooms/1_hist_dawn/history_discovery/Development/a_modeling_scale.doc History and Discovery of Asteroids]</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span> (DOC). NASA. <small>Дата обращения 1 декабря 2009.</small> <small> 22 августа 2011 года.</small></span></ref>. 2006 йылда ул ҡабат кәрлә планета тип таныла.

Ҡояш системаһының эске өлкәһендә газ гиганттары һәм юлдаштар, шулай уҡ Койпер билбауының транснептун есемдәре, Тарҡау диск һәм Оорта болото урынлашҡан. Күп кометаларҙың орбитаһы ҡыҫҡа осорло, астероид-кентавр ҙа шулай уҡ был өлкәлә үтә. Ҡояштар бик алыҫ булғанға күрә был өлкәнең ҡаты есемдәрендә [[Һыу|һыу боҙо,]] аммиак һәм метан бар. Тышҡы өлкәлә Тюхепланетаһы һәм, бәлки, ниндәй ҙә булһа башҡа «Планета X», шулай уҡ Немезида Ҡояшының йондоҙ-юлдаштары булыуы фаразлана.

==== Планета-гиганттар ====
[[Файл:Gas planet size comparisons.jpg|мини|300x300пкс|Планета-гиганттар. Һулдан уңға: [[Юпитер]], [[Сатурн (планета)|Сатурн]], [[Уран (планета)|Уран]] һәм [[Нептун]] (ҙурлыҡтары масштабҡа ярашлы,ә планета-ара алыҫлыҡта — масштаб күҙәтелмәй)]]
Дүрт планета-гигант газ гиганттары тип атала, бөтәһе бергә Ҡояш тирәләй орбиталарында әйләнгән есемдәр массаһының 99 процентын тәшкил итә. Юпитер менән Сатурн, башлыса, водород һәм гелийҙан тора; Уран менән Нептун составында был матдәләрҙән тыш бик күп миҡдарҙа боҙ ҙа бар. Шуның өсөн ҡайһы бер астрономдар, уларҙы айырым категорияға бүлеп, «боҙ гиганттары» тип атай. Дүрт планета-гиганттың да ҡулсалары бар, әммә Ерҙән тик Сатурндың ғына ҡулсалар системаһы күренә.

===== Юпитер =====
Юпитерҙың массаһы Ер массаһынан 318 тапҡырға артығыраҡ, һәм башҡа планеталарҙең берлектәге ауырлығынан 2,5 тапҡыр ауырыраҡ. Ул, башлыса, [[водород]] һәм [[гелий]]ҙан тора. Юпитер эсендәге юғары температура уның атмосферанда болоттар һыҙаты һәм Оло ҡыҙыл тап кеүек бик күп яртылаш даими өйөрмә структураларын тыуҙыра.

Юпитерҙың 79 юлдашы бар. Иң ҙурҙары дүртәү — [[Ганимед (юлдаш)|Ганимед]], Каллисто, Ио һәм Европа — улар вулкандар әүҙемлеге һәм эске йылыныу менән ер төркөмө планеталарына оҡшаш. Ганимед, Ҡояш системаһындағы иң ҙур юлдаш, ул хатта Меркурийҙан да ҙурыраҡ.

===== Сатурн =====
Сатурн, үҙенең ҡулсалар системаһы менән киң билдәле, атмосфераһы һәм магнитосфераһы структуралары менән бер ни тиклем Юпитерға оҡшаш. Сатурн — ҡояш системаһында әллә ни тығыҙ булмаған планета (уның тығыҙлығы уртаса һыу тығыҙлығынан кәмерәк).

Сатурндың 82 раҫланған юлдашы бар<ref>[https://nplus1.ru/news/2019/10/08/more-moons Сатурн обошёл Юпитер по количеству спутников]</ref>; шуларҙың икеһе — [[Титан (юлдаш)|Титан]] менән [[Энцелад (юлдаш)|Энцелад]] — геологик әүҙемлек күрһәтә. Был әүҙемлек, ерҙекенә оҡшаш түгел, сөнки ул күбеһенсә боҙ әүҙемлегенә бәйле<ref name="Cryovolcanism"><span class="citation">''J. S. Kargel.'' <span lang="en">[https://link.springer.com/article/10.1007%2FBF00613296 Cryovolcanism on the icy satellites]</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span>. ''U.S. Geological Survey'' (1994). <small>Дата обращения 22 ноября 2009.</small></span></ref>. Титан, Меркурий күләмен уҙып, — ҡояш системаһындағы берҙән-бер атмосфераһы булған юлдаш.

===== Уран =====
Уран массаһы буйынса Ерҙекенән 14 тапҡырға ҙурыраҡ, әммә планета-гиганттар араһында иң еңеле. «Ҡырын ятҡан» килеш хәрәкәт итеүе уны башҡа планеталарҙан айырып тора. Уран ауышлыҡ°<ref name="Seidelmann2007">{{Мәҡәлә|заглавие=Report of the IAU/IAGWorking Group on cartographic coordinates and rotational elements: 2006|издание={{Нп3|Celestial Mechanics and Dynamical Astronomy|Celestial Mech. Dyn. Astr.||Celestial Mechanics and Dynamical Astronomy}}|том=90|страницы=155—180|doi=10.1007/s10569-007-9072-y|ссылка=http://adsabs.harvard.edu/doi/10.1007/s10569-007-9072-y|язык=en|тип=journal|автор=Seidelmann, P. Kenneth; Archinal, B. A.; A’hearn, M. F.; et al.|год=2007}}</ref>. Уран тәгәрәп барған шарға оҡшаш булыуы менән дә башҡаларҙан айырыла. Башҡа газ планеталарынан айырмалы рәүештә Урандың йәҙрәһе һалҡын, һәм ул йыһанға бик аҙ йылылыҡ сығара<ref name="Hawksett"><span class="citation">''Hawksett, David; Longstaff, Alan; Cooper, Keith; Clark, Stuart.'' <span lang="en">[[bibcode:2005AsNow..19h..65H|10 Mysteries of the Solar System]]</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span>. ''Astronomy Now'' (2005). <small>Дата обращения 22 ноября 2009.</small> <small>[https://web.archive.org/web/20191009110025/http://adsabs.harvard.edu/abs/2005AsNow..19h..65H Архивировано] 22 августа 2011 года.</small></span></ref>.

Урандың 27 юлдашы булыуы билдәле; иң эреләре — Титания, Оберон, Умбриэль, Ариэль һәм Миранда.

===== Нептун =====
[[Нептун]], Урандан бер аҙ бәләкәй булһа ла, унан ауырыраҡ (17 Ер массаһы) һәм шуға күрә тығыҙыраҡ. Уның эске нурланышы бар, ләкин был нурланыш Юпитер менән Сатурндағы кеүек күп түгел<ref name="Podolak"><span class="citation">''Podolak, M.; Reynolds, R. T.; Young, R.'' <span lang="en">[[bibcode:1990GeoRL..17.1737P|Post Voyager comparisons of the interiors of Uranus and Neptune]]</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span>. NASA Ames Research Center (1990). <small>Дата обращения 22 ноября 2009.</small> <small>[https://web.archive.org/web/20190607143323/http://adsabs.harvard.edu/abs/1990GeoRL..17.1737P Архивировано] 22 августа 2011 года.</small></span></ref>.

Нептундың билдәле 14 юлдашы бар. Иң ҙуры — Тритон, геологик йәһәттән әүҙем, шыйыҡ азоттан торған гейзерҙары бар<ref name="Geysers on Triton"><span class="citation">''Duxbury, N. S., Brown, R. H.'' <span lang="en">[http://trs-new.jpl.nasa.gov/dspace/handle/2014/28034?mode=full The Plausibility of Boiling Geysers on Triton]</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span> <span class="ref-info">(недоступная ссылка)</span>. ''Beacon eSpace'' (1995). <small>Дата обращения 22 ноября 2009.</small> <small>[https://web.archive.org/web/20090426005806/http://trs-new.jpl.nasa.gov/dspace/handle/2014/28034?mode=full# Архивировано] 26 апреля 2009 года.</small></span></ref>. Тритон — кире йүнәлештә хәрәкәт иткән берҙән-бер ҙур юлдаш. Нептунды шулай уҡ ''Нептун троялары'' тип аталған [[астероид]]тар оҙатып йөрөй, улар уның менән 1:1 резонанс бәйләнешендә.

2016 йылдың 20 ғинуарында Калифорния технология институты астрономдары Майкл Браун һәм Константин Батыгин Ҡояш системаһының ситендә, Плутон орбитаһынан ситтә, туғыҙынсы планетаның булыу ихтималлығы тураһында иғлан итә. Планета Ерҙән яҡынса ун тапҡырға ауырыраҡ, [[Нептун]]ға ҡарағанда Ҡояштан яҡынса 20 тапҡырға алыҫыраҡ (90 миллиард километр), һәм Ҡояш тирәләй 10 000 — 20 000 йылда әйләнеп сыға<ref>https://www.caltech.edu/news/caltech-researchers-find-evidence-real-ninth-planet-49523 Caltech Researchers Find Evidence of a Real Ninth Planet</ref>. Майкл Браун фекеренсә, был планетаның булыу ихтималлығы"бәлки, 90 %"ҡа етәлер<ref>{{Cite news|title=New evidence suggests a ninth planet lurking at the edge of the solar system|first=Joel|last=Achenbach|url=https://www.washingtonpost.com/news/speaking-of-science/wp/2016/01/20/new-evidence-suggests-a-ninth-planet-lurking-at-the-edge-of-the-solar-system/|date=2016-01-20|accessdate=2016-01-20|language=en-US}}</ref>. Әлегә ғалимдар был гипотетик планетаны «Туғыҙынсы планета»<ref>[http://www.dni.ru/tech/2016/1/20/326049.html Обнаружена новая планета Солнечной системы]</ref> ({{lang-en|Planet Nine}}) тип кенә атай.

==== Кометалар ====
[[Файл:Comet c1995o1.jpg|мини|285x285пкс|Хейла&amp;nbsp;— Боппа кометаһы]]
Кометалар — ҡояш системаһындағы кесе есемдәр, ғәҙәттә, ҙурлыҡтары бер нисә километрға етә, башлыса осоусы матдәләрҙән (боҙҙарҙан) тора . Орбиталары ҙур эксцентриситетҡа эйә, ҡағиҙә булараҡ, перигелийҙары эске планеталар орбиталары сиктәрендә һәм афелийҙары Плутондан бик алыҫ урынлаша. Комета, Ҡояш системаһының эске өлкәһенә ингәс, Ҡояшҡа яҡынлай, уның боҙҙан торған йөҙө иреп парға әйләнә һәм ионлаша башлай, шулай итеп кометаға газдан һәм саңдан торған оҙон болот ҡалдыра, был күренеште ерҙән ябай күҙ менән күреп була.

==== Кентаврҙар ====
Кентаврҙар — боҙҙан торған һәм кометаға оҡшаған есемдәр, ярымкүсәрҙәре Юпитерҙыҡыны ҡарағанда {{S|(5,5 а. е.)}} ҙурыраҡ, әммә Нептундыҡынан {{S|(30 а. е.)}} бәләкәйерәк. Билдәле булған иң ҙур кентавр, Харикло, диаметры яҡынса 250 км тәшкил итә<ref name="spitzer"><span class="citation">''John Stansberry, Will Grundy, Mike Brown, Dale Cruikshank, John Spencer, David Trilling, Jean-Luc Margot.'' <span lang="en">[http://arxiv.org/abs/astro-ph/0702538v2 Physical Properties of Kuiper Belt and Centaur Objects: Constraints from Spitzer Space Telescope]</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span> (2007). <small>Дата обращения 5 декабря 2009.</small></span></ref>. Беренсе булып табылған кентавр, Хирон, комета тип таныла (95P), сөнки Ҡояшҡа яҡыная бара, унда, кометалағы кеүек, кома (комета) барлыҡҡа килә<ref name="Chiron biography"><span class="citation">''Patrick Vanouplines.'' <span lang="en">[http://www.vub.ac.be/STER/www.astro/chibio.htm Chiron biography]</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span> <span class="ref-info">(недоступная ссылка)</span>. ''Vrije Universitiet Brussel'' (1995). <small>Дата обращения 5 декабря 2009.</small> <small> 22 августа 2011 года.</small></span></ref>.

===== Койпер билбауы =====
[[Файл:Outersolarsystem objectpositions labels comp-ru.png|слева|мини|300x300пкс|Койпер билбауының билдәле есемдәре (йәшел), дүрт тышҡы планетаға ҡарата күрһәтелгән. Масштабы — астрономик берәмектәрҙә. Һүрәттең аҫҡы өлөшөндәге ҡара участка — [[Ҡош Юлы]] фонында ерҙән күҙәтеү өсөн урынлашҡан өлкә, ундағы йондоҙҙарҙың сағыулығы тоноҡ есемдәрҙе күреү мөмкинлеген бирмәй]]
Койпер билбауы — Ҡояш системаһы барлыҡҡа килгән осорҙан ҡалған реликттар өлкәһе, астероидтар билбауы кеүек үк, ярсыҡтарҙан хасил булған ҙур билбау, әммә, башлыса, боҙҙан тора<ref name="Physical"><span class="citation no-wikidata" data-wikidata-property-id="P1343">''Stephen C. Tegler.'' <span data-wikidata-qualifier-id="P248">Kuiper Belt Objects: Physical Studies</span> &#x2F;&#x2F; Encyclopedia of the Solar System &#x2F; Lucy-Ann McFadden et al. — 2007. — P. 605—620.</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span></ref>. Ҡояштан 30 һәм {{S|55 а. е.}}алыҫлыҡта. Ҡояш системаһындағы кесе есемдәрҙән тора, әммә Койпер билбауының, Квавар, Варна һәм Орк кеүек иң ҙур есемдәренең күбеһе параметрҙарын асыҡлағандан һуң, кәрлә планета тип танылыуы ихтимал. Иҫәпләүҙәр буйынса, Койпер билбауындағы 100 000-дән ашыу есемдең диаметры 50 километрҙан ашыу, ләкин билбауҙың дөйөм массаһы Ер массаһының ундан бер йәки хатта йөҙҙән бер өлөшөн тәшкил итә<ref name="Delsanti"><span class="citation">''Audrey Delsanti and David Jewitt.'' <span lang="en">[http://www.ifa.hawaii.edu/publications/preprints/06preprints/Delsanti_06-009.pdf The Solar System Beyond The Planets]</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span> (PDF). ''Institute for Astronomy, University of Hawaii'' (2006). <small>Дата обращения 7 декабря 2009.</small> <small> 3 ноября 2012 года.</small></span></ref>. Билбауҙың күп кенә есемдәренең юлдаштары бар<ref name="Satellites KBO"><span class="citation">''M. E. Brown, M. A. van Dam, A. H. Bouchez, D. Le Mignant, R. D. Campbell, J. C. Y. Chin, A. Conrad, S. K. Hartman, E. M. Johansson, R. E. Lafon, D. L. Rabinowitz, P. J. Stomski, Jr., D. M. Summers, C. A. Trujillo, P. L. Wizinowich.'' <span lang="en">[http://arxiv.org/abs/astro-ph/0510029 Satellites of the Largest Kuiper Belt Objects]</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span> (2006). <small>Дата обращения 7 декабря 2009.</small></span></ref>, күпселек есемдәрҙең орбитаһы эклиптика яҫылығынан ситтә урынлашҡан<ref name="Trojan"><span class="citation">''Chiang et al.'' [http://iopscience.iop.org/1538-3881/126/1/430/fulltext/ Resonance Occupation in the Kuiper Belt: Case Examples of the 5:2 and Trojan Resonances] <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span> // [[The Astronomical Journal]]. — [[:en:IOP Publishing|IOP Publishing]]<span style="white-space: nowrap"><span class="noprint" style="font-size:95%; position: relative; top: .4em;"> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span></span></span>, 2003. — Vol. 126. — <span class="nowrap">Iss. 1</span>. — P. 430—443. — [[Doi|DOI]]: [//dx.doi.org/10.1086 %2F375207 10.1086/375207].</span></ref>.

====== Плутон ======
Плутон — кәрлә планета, Койпер билбауындағы иң эре есем булараҡ билдәле. 1930 йылда табылғандан һуң түғыҙынсы планета тип таныла; 2006 йылда планеталар өсөн формаль билдәләмә ҡабул ителгәндән һуң, уның атамаһы үҙгәрә.

Плутондың иң ҙур юлдашы буйынса ла әлегә асыҡлыҡ юҡ — Харон артабан да Плутондың юлдашы тип аталырмы, әллә кәрлә планета тип танылырмы. Плутон системаһының массалар үҙәге — Харон уларҙың өҫтөнән ситтә урынлашҡан, уларҙың икеләтә планета системаһы тип танылыуы ихтимал. Дүрт бәләкәй юлдаш — Никта, Гидра, Кербер һәм Стикс — Плутон менән Харон тирәләй әйләнә.

Шулай уҡ Меркурий менән Ҡояш араһындағы өлкә астероид-вулканоидтарҙың булыу-булмауын асыҡлау өсөн өйрәнелә. Унда ҙур Вулкан планетаһының булыуы кире ҡағылыуға ҡарамаҫтан<ref name="Vulcanoids"><span class="citation">''Durda D. D.; Stern S. A.; Colwell W. B.; Parker J. W.; Levison H. F.; Hassler D. M.'' <span lang="en">[http://www.ingentaconnect.com/search/expand?pub=infobike://ap/is/2000/00000148/00000001/art06520&unc=ml A New Observational Search for Vulcanoids in SOHO/LASCO Coronagraph Images]</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span> (2004). <small>Дата обращения 23 декабря 2009.</small> <small> 18 августа 2011 года.</small></span></ref>, был турала фараздар һаман да бар.
[[Файл:Solar system scale-2.jpg|без|мини|780x780пкс|Планеталар һәм Ҡояш үлсәмдәренең яҡынса нисбәте. Планета-ара арауыҡ яҡынса масштабта бирелгән. Ҡояш — һулда.]]

=== Сик буйы өлкәләре ===
Беҙҙең Ҡояш системаһының ҙур өлөшө һаман да тикшерелеп бөтмәгән. Иҫәпләүҙәр буйынса, Ҡояштың гравитация ҡыры яҡынса ике яҡтылыҡ йылы алыҫлығында {{S|(125 000 а. е.)}} уратып алған йондоҙҙарҙың көсөнән өҫтөнөрәк. Сағыштырыу өсөн, Оорта болото радиусының түбәнге баһалары уны {{S|50 000 а. е.}} {{S|50 000 а. е.}}-нан<ref name="T. Encrenaz"><span class="citation no-wikidata" data-wikidata-property-id="P1343">''T. Encrenaz, JP. Bibring, M. Blanc, MA. Barucci, F. Roques, PH. Zarka.'' The Solar System: Third edition. — Springer, 2004. — P. 1.</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span></ref> алыҫҡа урынлаштырмай. Седна кеүек есемдәр асылыуға ҡарамаҫтан, Койпер билбауы менән Оорта болото араһындағы өлкә лә, Оорта болото үҙе лә, уның артында нимә булыуы ла тикшерелмәгән. Сик буйы өлкәһендә (Оорта болотоноң тышҡы сиге артында) Ҡояштың йондоҙ-юлдашы Немезиданың урынлашыуы тураһында раҫланмаған гиплотеза бар.

== Планеталар һәм кәрлә планеталарҙың төп параметрҙарының сағыштырма таблицаһы ==
Әлеге ваҡытта дөйөм ҡабул ителгән фараздар буйынса, Ҡояш системаһы яҡынса 4,6 миллиард йыл элек гигант йондоҙ-ара газ-саң болотоноң ҙур булмаған өлөшөн гравитация ҡыҫыуы һөҙөмтәһендә формалаша башланған. Болот, күрәһең, бер нисә яҡтылыҡ йылы үлсәмендә булып, бер нисә йондоҙҙо барлыҡҡа килтергәндер<ref name="Arizona"><span class="citation"><span lang="en">[http://atropos.as.arizona.edu/aiz/teaching/nats102/mario/solar_system.html Lecture 13: The Nebular Theory of the origin of the Solar System]</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span>. ''University of Arizona''. <small>Дата обращения 27 декабря 2009.</small> <small> 22 августа 2011 года.</small></span></ref>.
{| class="standard sortable" style="text-align:center"
 ! style="width:12.5%" |[[Планета]] (кәрлә планета)
 ! style="width:12.5%" |Диаметр,

относи&#xAD;тельно
 ! style="width:12.5%" |Масса,

относи&#xAD;тельно
 ! style="width:12.5%" |Орбиталь&#xAD;ный радиусы, а.<nowiki><span typeof="mw:Entity" id="mwBIs">&</nowiki>nbsp;<nowiki></span></nowiki>е.
 ! style="width:12.5%" |Әйләнеү осоро, ерҙәге йыл иҫәбе
 ! style="width:12.5%" |[[Тәүлек|Сутки]],

относи&#xAD;тельно
 ! style="width:12.5%" |Тығыҙлыҡ, {{S|кг/м³}}
 ! style="width:12.5%" |Юлдаштар
 |- style="height: 0.75em"
 !
 ! data-sort-type="number" |
 ! data-sort-type="number" |
 ! data-sort-type="number" |
 ! data-sort-type="number" |
 ! data-sort-type="number" |
 ! data-sort-type="number" |
 ! data-sort-type="number" |
 |-
 |[[Меркурий]]
 |0,382
 |0,055
 |0,38
 |0,241
 |58,6
 |5427
 |0
 |-
 |[[Сулпан|Венера]]
 |0,949
 |0,815
 |0,72
 |0,615
 |243
 |5243
 |0
 |-
 |[[Ер|Земля]]
 |1,0
 |1,0
 |1,0
 |1,0
 |1,0
 |5515
 |[[Ай (юлдаш)|1]]
 |-
 |[[Марс]]
 |0,53
 |0,107
 |1,52
 |1,88
 |1,03
 |3933
 |2
 |- style="background:#CCCCFF"
 |[[Церера (кәрлә планета)|Церера]]
 |0,074
 |0,00015
 |2,76
 |4,6
 |0,378
 |2161
 |0
 |-
 |[[Юпитер]]
 |11,2
 |318
 |5,20
 |11,86
 |0,414
 |1326
 |79
 |-
 |[[Сатурн (планета)|Сатурн]]
 |9,41
 |95
 |9,54
 |29,46
 |0,426
 |687
 |62
 |-
 |[[Уран (планета)|Уран]]
 |3,98
 |14,6
 |19,22
 |84,01
 |0,718
 |1270
 |27
 |-
 |[[Нептун]]
 |3,81
 |17,2
 |30,06
 |164,79
 |0,671
 |1638
 |14
 |- style="background:#CCCCFF"
 |[[Плутон]]
 |0,186
 |0,0022
 |39,2
 |248,09
 |6,387
 |1860
 |5
 |- style="background:#CCCCFF"
 |Хаумеа
 | data-sort-value="0,11" |~0,11 
 |0,00066
 |43
 |281,1
 |0,163
 | data-sort-value="2600" |~2600
 |2
 |- style="background:#CCCCFF"
 |Макемаке
 |0,116
 |~0,0005 
 |45,4
 |306,28
 |0,324
 | data-sort-value="1700" |~1700 
 |1
 |- style="background:#CCCCFF"
 |Эрида
 |0,182
 |0,0028
 |67,8
 |558,04
 |1,1
 |2520
 |1
 |}
[[Файл:Planets line.svg|без|мини|780x780пкс|
Расстояния планет от Солнца:
<small>
1) [[Меркурий]]
2) [[Сулпан|Венера]]
3) [[Ер|Земля]]
4) [[Марс]]
— Пояс астероидов —
5) [[Юпитер]]
6) [[Сатурн (планета)|Сатурн]]
7) [[Уран (планета)|Уран]]
8) [[Нептун]]
— Пояс Койпера
</small>
]]

== Формалашыуы һәм эволюцияһы ==
[[Файл:Solar evolution ru.png|без|мини|780x780пкс|Ҡояштың йәшәү циклы. Масштабы һәм төҫтәре шартлы. Временная шкала в миллиардах лет (приблизительно)]]
Ҡыҫыу һөҙөмтәһендә газ-саң болото бәләкәсәйә, һәм, импульс мәлен һаҡлау законына ярашлы, болоттоң әйләнеү тиҙлеге арта. Массаның ҙурыраҡ өлөшө йыйылған үҙәк, уны уратып алған дискынан торған һайын нығыраҡ ҡайнарлана бара<ref name="Arizona"/>. Болоттоң ҡыҫыу тиҙлеге әйләнгәнгә күрә, параллель һәм перпендикуляр күсәр әйләнештәре бер-береһенән айырыла, был болоттоң йәйенке формаға инеүенә һәм диаметры яҡынса {{S|200 а. е.}} {{S|200 а. е.}}, үҙәгендә ҡайнар һәм тығыҙ булған протойондоҙло протопланета дискыһының<ref name="Protostar"><span class="citation">''Jane S. Greaves.'' [http://www.sciencemag.org/content/307/5706/68.full Disks Around Stars and the Growth of Planetary Systems] <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span> // Science. — 2005. — Vol. 307. — <span class="nowrap">Iss. 5706</span>. — P. 68—71. — [[Doi|DOI]]: [//dx.doi.org/10.1126 %2Fscience.1101979 10.1126/science.1101979].</span></ref> формалашыуына килтерә. Ҡояш эволюцияның ошо стадияһында Ҡояш T Үгеҙ тибындағы йондоҙ кеүек була. T Үгеҙ тибындағы йондоҙҙарҙы өйрәнеү шуны раҫлай: йыш ҡына уларҙың массалары 0,001—0,1 Ҡояш массаһына тиң һәм улар протопланета дискылары менән уратып алынған, өҫтәүенә туранан-тура йондоҙҙа бик ҙур процентлы томан массаһы тупланған<ref name="Kitamara"><cite style="font-style:normal">''M. Momose, Y. Kitamura, S. Yokogawa, R. Kawabe, M. Tamura, S. Ida'' (2003). «[http://articles.adsabs.harvard.edu/cgi-bin/nph-iarticle_query?2003ASPC..289...85M&data_type=PDF_HIGH&whole_paper=YES&type=PRINTER&filetype=.pdf Investigation of the Physical Properties of Protoplanetary Disks around T Tauri Stars by a High-resolution Imaging Survey at lambda = 2 mm]» (PDF). Ikeuchi, S., Hearnshaw, J. and Hanawa, T. (eds.) ''The Proceedings of the IAU 8th Asian-Pacific Regional Meeting, Volume I'' '''289''', Astronomical Society of the Pacific Conference Series. <small>Проверено 2009-12-27</small>.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=proceeding&rft.btitle=The+Proceedings+of+the+IAU+8th+Asian-Pacific+Regional+Meeting%2C+Volume+I&rft.atitle=Investigation+of+the+Physical+Properties+of+Protoplanetary+Disks+around+T+Tauri+Stars+by+a+High-resolution+Imaging+Survey+at+lambda+%3D+2+mm&rft.au=M.+Momose%2C+Y.+Kitamura%2C+S.+Yokogawa%2C+R.+Kawabe%2C+M.+Tamura%2C+S.+Ida&rft.date=2003&rft.pub=Astronomical+Society+of+the+Pacific+Conference+Series&rft.series=289&rft_id=http%3A%2F%2Farticles.adsabs.harvard.edu%2Fcgi-bin%2Fnph-iarticle_query%3F2003ASPC..289...85M%26data_type%3DPDF_HIGH%26whole_paper%3DYES%26type%3DPRINTER%26filetype%3D.pdf"> </span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span></ref>. Планеталар ошо дискының аккрецияһы юлы менән формалашҡан<ref name="Planet Formation"><span class="citation">''Boss, A. P.'' Chondrule-forming Shock Fronts in the Solar Nebula: A Possible Unified Scenario for Planet and Chondrite Formation <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span> // [[The Astrophysical Journal]]. — [[:en:IOP Publishing|IOP Publishing]]<span style="white-space: nowrap"><span class="noprint" style="font-size:95%; position: relative; top: .4em;"> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span></span></span>, 2005. — Vol. 621. — P. L137. — [[Doi|DOI]]: [//dx.doi.org/10.1086 %2F429160 10.1086/429160].</span></ref>.

50 миллион йыл дауамында протойондоҙ үҙәгендәге [[водород]]тың баҫымы һәм тығыҙлығы термойәҙрә реакцияһын башлау өсөн ярайһы уҡ юғары кимәлгә етә<ref name="Yi2001"><span class="citation">''Sukyoung Yi; Pierre Demarque; Yong-Cheol Kim; Young-Wook Lee; Chang H. Ree; Thibault Lejeune; Sydney Barnes.'' [[bibcode:2001ApJS..136..417Y|Toward Better Age Estimates for Stellar Populations: The <math>Y^{2}</math> Isochrones for Solar Mixture]] <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span> // [[The Astrophysical Journal]]. — [[:en:IOP Publishing|IOP Publishing]]<span style="white-space: nowrap"><span class="noprint" style="font-size:95%; position: relative; top: .4em;"> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span></span></span>, 2001. — <span class="nowrap">Vol. 136</span>. — P. 417. — [[Doi|DOI]]: [//dx.doi.org/10.1086 %2F321795 10.1086/321795].</span> [[ArXiv.org|arXiv]]:[[arxiv:astro-ph/0104292|astro-ph/0104292]]</ref>. Йылылыҡ энергияһы ярҙамында гравитацияның ҡыҫыу көсөнә ҡаршы торорлоҡ гидростатик тигеҙлеккә өлгәшкәс кенә температура, реакция тиҙлеге, баҫым һәм тығыҙлығы арта. Ҡояш төп эҙмә-эҙлелектең тулы ҡанлы йондоҙона әүерелә.

Билдәле булыуынса, Ҡояш Герцшпрунг— Рассел диаграммаһының төп эҙмә-эҙлегенән ситтә үҫешә башлаған осраҡта ғына Ҡояш системаһы тарҡалыуға дусар ителәсәк. Ҡояш водород яғыулығы запастарын яндырғанға күрә, йәҙрәне һаҡлаусы энергияның бөтөүе ихтимал, ул сағында Ҡояш тағы ла нығыраҡ ҡыҫылырға мәжбүр буласаҡ. Ерҙең эсендә артҡан баҫым йәҙрәне нығыраҡ йылытасаҡ, ә был яғыулыҡтың бөтөүен тиҙләтеүгә килтерә. Һөҙөмтәлә һәм 1,1 млрд йыл һайын Ҡояш сағыуыраҡ янасаҡ<ref name="Fiery future"><span class="citation">''Jeff Hecht.'' <span lang="en">[https://www.newscientist.com/article/mg14219191.900-science-fiery-future-for-planet-earth.html Science: Fiery future for planet Earth]</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span>. ''NewScientist'' (1994). <small>Дата обращения 27 декабря 2009.</small> <small> 22 августа 2011 года.</small></span></ref>, киләһе 3,5 миллиард йылда уның яҡтылығы тағы ла 40 процентҡа артасаҡ<ref name="sun_future">{{Мәҡәлә|заглавие=Our Sun. III. Present and Future|издание=[[The Astrophysical Journal]]|том=418|страницы=457—468|ссылка=http://adsabs.harvard.edu/cgi-bin/nph-bib_query?bibcode=1993ApJ...418..457S|язык=en|автор=Sackmann, I.-J.; Boothroyd, A. I.; Kraemer, K. E.|год=1993|тип=journal|издательство={{Нп3|IOP Publishing}}}}</ref>.

Яҡынса 7 млрд йылдан һуң<ref name="Richard Pogge"><span class="citation">''Pogge, Richard W.'' <span lang="en">[http://www.astronomy.ohio-state.edu/~pogge/Lectures/vistas97.html The Once and Future Sun]</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span> (lecture notes) (1997). <small>Дата обращения 27 декабря 2009.</small> <small> 22 августа 2011 года.</small></span></ref> Ҡояш йәҙрәһендәге [[водород]] тулыһынса [[гелий]]ға әйләнә, был төп эҙмә-эҙлелек фазаһын йомғаҡлай; Ҡояш субгигантҡа әйләнә. Тағы ла 600 млн йылдан, хәҙерге үлсәмдәре менән сағыштырғанда, Ҡояш ҡыҙыл гигант стадияһына күсә<ref name="Schroder_2008"><span class="citation">''K.-P. Schröder, Robert Cannon Smith.'' [http://mnras.oxfordjournals.org/content/386/1/155.full.pdf+html Distant future of the Sun and Earth revisited] <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span> // [[Monthly Notices of the Royal Astronomical Society]]. — [[Oxford University Press]], 2008. — Vol. 386. — P. 155—163. — [[Doi|DOI]]: [//dx.doi.org/10.1111 %2Fj.1365-2966.2008.13022.x 10.1111/j.1365-2966.2008.13022.x]. — <span class="noprint">[[Bibcode]]: [[bibcode:2008MNRAS.386..155S|2008MNRAS.386..155S]]</span>.</span></ref>. Ҡояш, ҡырҡа артып, яҡындағы Меркурий менән Сулпан планеталарын йота. Бәлки, Ҡояштың тышҡы ҡыртыштары Ерҙе йотмаҫ<ref name="sun_future"/>, әммә унда тереклек йәшәй алмай, сөнки йәшәү зонаһы Ҡояш системаһының тышҡы сигенә күсә.

Ахыр сиктә, термик тотороҡһоҙлоҡтоң үҫеше һөҙөмтәһендә<ref name="Schroder_2008"/><ref name="astrogalaxy">{{Cite web}}</ref>, планетар томанлыҡ барлыҡҡа килтереп, Ҡояштың тышҡы ҡатламдары уны уратып алған арауыҡҡа һибелә, үҙәгендә ҙур булмаған йондоҙ йәҙрәһе — аҡ кәрлә генә ҡала<ref name="Richard Pogge"/>.

=== Ҡояш системаһының тотороҡлолоғо ===
Ҡояш системаһының әлеге ваҡытта тотороҡло булыу-булмауы билдәһеҙ. Әгәр ул тотороҡһоҙ булһа, юғарыла атап үтелгән ваҡытта системаның тарҡалыуы ихтималлығы бар<ref>''Э. Д. Кузнецов.'' [http://virlib.eunnet.net/win/metod_materials/wm3/dynamics.htm Структура, динамика и устойчивость Солнечной системы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121120005127/http://virlib.eunnet.net/win/metod_materials/wm3/dynamics.htm |date=2012-11-20 }}</ref>.

== Шулай уҡ ҡара ==
Ҡояш системаһы [[Ҡош Юлы]] — диаметры яҡынса 30 мең тирәһе парсек (йәки 100 мең яҡтылыҡ йылы) һәм 200 миллиард тирәһе йондоҙҙан торған<ref name="fn9"><span class="citation">''English, J.'' <span lang="en">[https://www.ucalgary.ca/ras/CGPSpress/Map1 Exposing the Stuff Between the Stars] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120112120941/http://www.ras.ucalgary.ca/CGPS/press/aas00/pr/pr_14012000/pr_14012000map1.html |date=2012-01-12 }}</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span>. Hubble News Desk (2000). <small>Дата обращения 28 декабря 2009.</small> <small>[https://web.archive.org/web/20200512151743/http://www.ras.ucalgary.ca/CGPS/press/aas00/pr/pr_14012000/pr_14012000map1.html Архивировано] 24 января 2012 года.</small></span></ref> спираль [[галактика]]ның бер өлөшө.

== Галактик орбита ==
[[Файл:Milky Way Spiral Arm Russian.svg|справа|мини|300x300пкс|[[Ҡош Юлы]]ның структураһы. Ҡояш системаһының урыны ҙур һағы нөктә менән билдәләнгән.]]
Ҡояш галактик үҙәк тирәләй түңәрәккә оҡшаш орбита буйлап яҡынса {{S|254 км/с}} тиҙлектә әйләнә (асыҡлыҡ 2009 йылда индерелгән) һәм яҡынса 230 млн йыл эсендә тулы әйләнеш яһай<ref name="Cosmic Year"><span class="citation">''Stacy Leong.'' <span lang="en">[http://hypertextbook.com/facts/2002/StacyLeong.shtml Period of the Sun’s Orbit around the Galaxy (Cosmic Year)]</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">(англ.)</span>. ''The Physics Factbook'' (2002). <small>Дата обращения 28 декабря 2009.</small> <small> 22 августа 2011 года.</small></span></ref>. Был ваҡыт арауығы ''галактик йыл'' тип атала.

Даремский университетының Иҫәп-хисап космологияһы институты ғалимдары иҫәпләүенсә, 2 млрд йылдан һуң Ҙур Магеллан болотоноң Ҡош Юлы менән бәрелешеүе мөмкин, һөҙөмтәлә Ҡояш системаһы беҙҙең Галактиканан галактика-ара арауыҡҡа этеп сығарылыуы ихтимал.{{Колонки|3}}
* [[Движение Солнца и планет по небесной сфере]]
* [[Спутники в Солнечной системе]]
* [[Астрономические символы]]
* [[Правило Тициуса — Боде]]
* [[Список планетоподобных объектов]]
* [[Список объектов Солнечной системы по размеру]]
* [[Фаэтон (планета)]]
* [[История исследования Солнечной системы]]
* [[Шведская Солнечная система]]
{{Конец кол}}

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* Энциклопедия для детей. Том 8. Астрономия — Аванта+, 2004. — 688 с. — ISBN 978-5-98986-040-1.
* Астрономия: Учеб. для 11 кл. общеобразоват. учреждений/ Е. П. Левитан. — 9-е изд. — М.: Просвещение, 2004. — 224 с.: ил. — ISBN 5-09-013370-0.
* Я познаю мир. Космос/ Гонтарук Т. И. — М.: АСТ, Хранитель, 2008. — 398 с. — ISBN 5-17-032900-8, 978-5-17-032900-7.
* Белые пятна Солнечной системы/ Волков А. В. — М.: Ниола-Пресс, 2008. — 319 с. — ISBN 978-5-366-00363-6.
* Миграция небесных тел в Солнечной системе/ С. И. Ипатов. — Едиториал УРСС. — 2000. — ISBN 5-8360-0137-5.
* Небо Земли/ Томилин А. Н. — Л.: Детская литература, 1974. — 328 с.
* Баренбаум А. А. Галактика, Солнечная система, Земля. Соподчиненные процессы и эволюция //М.: ГЕОС. — 2002.

== Һылтанмалар ==
* [http://space.jpl.nasa.gov Симулятор Солнечной системы от НАСА]
* {{Cite web|url=http://www.jpl.nasa.gov/solar-system/|title=Solar System|publisher=NASA|lang=en}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130921080518/http://www.jpl.nasa.gov/solar-system/ |date=2013-09-21 }}
* {{Cite web|url=http://www.space.com/56-our-solar-system-facts-formation-and-discovery.html|title=Our Solar System: Facts, Formation and Discovery|lang=en}}
* [http://www.phrenopolis.com/perspective/solarsystem/ Иллюстрация планет Солнечной системы и Солнца, в масштабе]
* {{Cite web|url=http://www.krugosvet.ru/enc/nauka_i_tehnika/astronomiya/SOLNECHNAYA_SISTEMA.html|title=Солнечная система}}
* {{Cite web|url=http://www.astronet.ru/db/msg/1202484|title=Современные знания о строении и составе Солнечной системы}}
* {{Cite web|url=http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=SolarSys&Display=Overview|publisher=NASA’s Solar System Exploration|title=Our Solar System: Overview}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070701152248/http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=SolarSys&Display=Overview |date=2007-07-01 }}
* [http://www.unmonument.ru/mon047.html Памятник Солнечной системе в Москве]
* [http://www.solarsystemscope.com/ Наглядная модель Солнечной системы]
* [http://joshworth.com/dev/pixelspace/pixelspace_solarsystem.html Интерактивная карта Солнечной системы (1 пиксель = диаметр Луны = 3474,8 км)]
{{Ҡояш системаһы}}

{{commonscat|Solar System|Солнечная система}}

[[Категория:Планетология]]
[[Категория:Ҡояш системаһы]]
[[Категория:Космос]]
[[Категория:Астрономия]]
[[Категория:Планета|*]]