Оҙонлоҡ

Оҙонлоҡ

Оҙонлоҡ — физик дәүмәл, һыҙыҡтар һуҙымының һанлы характеристикаһы. Тар мәғәнәлә оҙонлоҡ төшөнсәһе аҫтында, вертикаль йүнәлештә үлсәнгән бейеклектән, шулай уҡ объекттың арҡырыһына (оҙонлоҡҡа тура мөйөш яһап) үлсәнгән киңлектән йәки ҡалынлыҡтан айырмалы, предметтың буй йүнәлештәге һыҙыҡлы үлсәмен аңлайҙар (ғәҙәттә был иң ҙур үлсәменең йүнәлеше), йәғни горизонталь үлсәнгән ике иң алыҫ нөктәһе араһындағы алыҫлыҡ.

Физикала «оҙонлоҡ» термины ғәҙәттә «алыҫлыҡтың» синонимы һәм $L$ йәки $l$ Ҡалып:Lang-en (оҙонлоҡ) тип тамғалана.

Оҙонлоҡ үлсәменең символы — dim l = L. Башҡа арауыҡ дәүмәлдәре араһында оҙонлоҡ — бер үлсәмле дәүмәл, ә майҙан — ике үлсәмле, күләм — өс үлсәмле. Күпселек үлсәү системаһында оҙонлоҡ берәмеге — төп үлсәү берәмектәренең береһе, уның аша башҡа (сығарылма) берәмектәр билдәләнә. (СИ) халыҡ-ара берәмектәр системаһында оҙонлоҡ берәмеге итеп метр алынған.

Оҙонлоҡ үлсәү берәмеге

Метрик система

Метрик система үҙенең ябайлығы арҡаһында бөтә уйлап сығарылған системаларҙың иң уңайлыһы тип иҫәпләнә. Метрик системаның нигеҙендә метр үлсәү берәмеге ята. Ҡалған бөтә үлсәү берәмектәре метрҙан ундың тапҡыр дәрәжәләре булып торалар (мәҫәлән, километр — ул 10³ метр һәм башҡалар), был иҫәпләүҙәрҙе еңеләйтергә ярҙам итә. 1960 йылға тиклем метрҙың махсус эталоны була, хәҙерге ваҡытта ул Севр ҡалаһында (Париж ҡалаһы эргәһе, Франция) урынлашҡан Халыҡ-ара үлсәм һәм ауырлыҡ бюроһында һаҡлана. Бөгөнгө көндә, билдәләмә буйынса, метр яҡтылыҡ вакуумда 1/299 792 458 секундта үткән алыҫлыҡҡа тигеҙ.

Британия/Америка системаһы

Оҙонлоҡтоң тәүге инглиз үлсәү берәмектәре булып миль, ярд, фут һәм дюйм тора. Миль Англияға Боронғо Римдән килеп инә, Римдә ул ҡораллы Рим яугиренең мең икеләтелгән аҙымы тип билдәләнгән.

• лье
• Фурлонг
• Чейн
• Род
• Линк
• Ус аяһы
• Һыҙыҡ

Боронғо урыҫ системаһы

Боронғо Рәсәйҙә оҙонлоҡ, ауырлыҡ һәм башҡалар үлсәме булып кеше торған. Оҙонлоҡ үлсәү берәмектәре ошоға күрһәтә: терһәк (ҡулдың һуҙылған урта бармаҡ осонан йәки ҡыҫылған йоҙроҡтан терһәк бөгөмөнә тиклемге алыҫлыҡ), ҡарыш (баш бармаҡ менән урта бармаҡты яҙып тотҡандағы ара), сажин (бер ҡулдың бармаҡ остарынан икенсе ҡулдың бармаҡ остарына тиклемге алыҫлыҡ) һәм башҡалар.

Айырып әйткәндә, аршын кеше аҙымы оҙонлоғо менән бәйле. Әммә, халыҡ-ара сауҙа үҫеше менән бәйле, үлсәүҙәр системаһын Британия системаһы менән унификациялау кәрәклеге Пётр I заманында «ҡаҙна аршыны» тип аталған үлсәм индереүҙе талап итә. Ул дәүләт келәймәле металл осло үлсәү линейкаһы була. Ҡаҙна аршыны 28 инглиз дюймына тигеҙ була һәм 16 ҡарышҡа бүленә.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Миль
• Межа Саҡрымы
• Саҡрым
• Ҡыя сажин
• Ҡолас сажин
• Ҡарыш

Боронғо грек системаһы

• Дактиль (үлсәү берәмеге)
• Кондилос
• Оргия
• Палайста
• Пекис
• Плетр
• Подес
• Стадий, йәки «стадия»
• Эпидама

Мосолман системаһы

• Ангушт йәки Асба (дюймдың аналогы)
• Пай (фут аналогы)
• Ба йәки кама, яҡынса 2 м-ға тигеҙ
• Касаба йәки наб
• Фарсах йәки парасанг, 1000-әр Ба-нан өс милгә тигеҙ, йәки 6 км
• Барид, дүрт фарсахҡа тигеҙ

Типографик система

• Цицеро
• Пункт

Диңгеҙ системаһы

Оҙонлоҡ үлсәүҙең диңгеҙ системаһы Ер планетаһының үлсәменә бәйләнгән. Төп үлсәү берәмеге сифатында Ер эллипсоиды меридианының бер минут (градустың 1/60 өлөшө) дуғаһы оҙонлоғона тигеҙ булған диңгеҙ миле ҡабул ителгән. Диңгеҙ миле оҙонлоғо киңлеккә бәйле үҙгәреүсән дәүмәл булып тора. Уның һан ҡиммәте экваторҙа 1843 метрҙан алып полюстарҙа 1861,6 метрға тиклем тәшкил итә.

Британия системаһындағы диңгеҙ миленән (1853,184 м) айырмалы рәүештә, халыҡ-ара диңгеҙ миле 1852 м тәшкил итә. Бәләкәйерәк алыҫлыҡтарҙы үлсәү өсөн кабельтов — 1/10 диңгеҙ миле, йәки 185,2 м (түңәрәкләп — 185 м) ҡулланалар

Астрономияла ҡулланылған берәмектәр

• Астрономик берәмек
• Яҡтылыҡ йылы
• Парсек

Оҙонлоҡ, алыҫлыҡ үлсәү саралары

Үлсәү инструменттары һәм үлсәмдәр

• Линейка
• Концевая мера
• Штангенинструмент
• Рулетка (инструмент)
• Микрометр (инструмент)
• Сәғәт тибындағы индикатор
• Калибр (инструмент)
• Ҡалынлыҡ үлсәгес

Үлсәү приборҙары

• Бейеклек үлсәгес
• Радио бейеклек үлсәгес
• Алыҫлыҡ үлсәгес
• Радио алыҫлыҡ үлсәгес
• Интерференцион ҡалынлыҡ үлсәгестәр (ультратауышлы, лазерлы, радиацион)

Башҡа саралар

• Навигацияла ҙур алыҫлыҡтар радионавигацион системалар йәки спутник системалары ярҙамында асыҡлана
• Бик бәләкәй алыҫлыҡтар үлсәү микроскоптары ярҙамында үлсәнә

Тәбиғәттәге объекттарҙың алыҫлығы һәм үлсәмдәре

	Метры
Ерҙән Ғаләмдәге иң алыҫтағы күренгән объектҡа тиклемге алыҫлыҡ	$1,0\times 10^{26}$
Ерҙән Андромеда йондоҙлоғондағы галактикаға тиклемге алыҫлыҡ	$2,0\times 10^{22}$
Беҙҙең Галактика диаметры	$1,0\times 10^{21}$
Ерҙән Центавр йондоҙлоғондағы иң яҡын йондоҙға тиклемге алыҫлыҡ	$4,0\times 10^{16}$
Ерҙән Ҡояшҡа тиклемге алыҫлыҡ	$1,5\times 10^{11}$
Ҡояш диаметры	$1,4\times 10^9$
Ерҙән Айға тиклемге алыҫлыҡ	$3,8\times 10^8$
Ер диаметры	$1,3\times 10^7$
Ер өҫтөндәге иң тәрән соҡор	$1,1\times 10^4$
Ер өҫтөндәге иң бейек тау	$9,0\times 10^3$
Ерҙәге иң ҙур хайуан - Күк кит оҙонлоғо	$35$
Иң оҙон кеше буйы	$2,85$
Амеба үлсәмдәре	$5,0\times 10^{-4}$
Кеше сәсенең йыуанлығы	$1,0\times 10^{-4}$
Ҡыҙыл ҡан шаригы диаметры	$1,0\times 10^{-5}$
Грипп вирусы диаметры	$8,0\times 10^{-8}$
Гемоглобин молекулаһы диаметры	$1,5\times 10^{-8}$
Ҡаты матдәлә атомдар араһындағы алыҫлыҡ	$1,0\times 10^{-10}$
Уран атомы ядроһы диаметры	$1,0\times 10^{-14}$
Протон диаметры	$1,6\times 10^{-15}$
Хәҙерге заман тиҙләткестәре ярҙамында эксперименталь өйрәнә алырлыҡ элементар өлөшсәләрҙең эсендәге өлкәләренең минималь үлсәмдәре	$1,0\times 10^{-17}$

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Кәкере һыҙыҡ оҙонлоғо
• Үлсәм
• Күләм
• Майҙан
• Бейеклек
• Тәрәнлек