Кесерткән

Кесерткән (Ҡалып:Lang-ru, Ҡалып:Lang-la) — кесерткән һымаҡтар ғаиләһенән күп йыллыҡ, бейеклеге 120 см-ға етә алған, сағыусы үлән үҫемлек.

Майҙан алып октябргәсә йәшкелт сәскә ата, емеше июль-октябрҙә өлгөрә. Кесерткән әрһеҙ үлән: йорт эргәһендә, юл буйында, йылға-күл ярҙарында, дымлы тупраҡлы ағастар, ҡыуаҡтар араһында һ.б. ерҙәрҙә үҫә.

Латинса атамаһы dioicus боронғо грек теленән килеп сыҡҡан: δι— «ике тапҡыр» һәм οἶκος — «йорт, торлаҡ» мәғәнәһендә.

Башҡа урыҫ атамалары: жегала, жигалка, стракива, стрекава, стрекучкаҠалып:Sfn, жигачка, жгучка, стрекалка.

Ботаник тасуирламаһы

Кесерткән — көслө тамырлы һәм горизонталь тарбаҡлы, оҙон тамырһабаҡлы күп йыллыҡ үлән. 60 — 200 см бейеклеккә етә (идеал климат шарттарҙа һәм үҫемлектәр үҫкән урында урынлашыу тығыҙлығы юғары булғанда). Бөтә үҫемлек ҡуйы, сағыусан төк менән ҡапланған.

Сәскәһенең формулаһы: Ҡалып:Nobr и Ҡалып:Nobr.

Бер үҫемлек 22 000 тиклем орлоҡ бирә. Май айынан көҙгә тиклем сәскә ата, емеше бер үк ваҡытта өлгөрә. Ел ярҙамында һеркәләнә.

Хромосома йыйылмаһы 2n = 26, 48, 52.

Тамыр системаһы

Һабағы (киҫелеше; ҙурайтылған)

Япрағы

Һабаҡтағы сағыусы сәнскестәр (сильно увеличено)

Ата сәскәләр (увеличено)

Инә сәскәләр (увеличено)

Емештәре (увеличено)

Кесерткән күбәләге ҡарышлауыҡтары кесерткәндә

Таралыуы һәм экология

Бөтә ерҙә лә ике ярымшарҙың да уртаса зонаһында: Европала, Кавказ аръяғында, Алғы һәм Кесе Азияла, Ҡытайҙа, Һиндостан субконтинентында (шул уҡ ваҡытта Непал тауҙарында диңгеҙ кимәленән 3500-4000 м тиклем бейеклектә үҫә ала) таралған, Төньяҡ Африкала Ливиянан Мароккоға тиклем осрай, Төньяҡ Америкаға һәм Австралияға индерелгән һәм яраҡлашҡан.

О. В. Томе Flora von Deutschland, Österreich und der Schweiz (1885) китабынан ботаник иллюстрация

Рәсәйҙең Европа өлөшөндә һәм Көнбайыш Себерҙә үҫә, Көнсығыш Себергә һәм Алыҫ Көнсығышҡа индерелә һәм киң тарала. Урман һәм урман-дала зоналарында өҫтөнлөк итә.

Рудераль үҫемлек. Ҡыйлыҡта, торлаҡ һәм ҡоймалар, мал аҙбарҙары янында, юл буйҙарында, ташландыҡ ерҙәрҙә, урман ҡырҡындыларында, дымлы болондар һәм урмандар (айырыуса ереклектәрҙә) буйлап, һыу ятҡылыҡтары ярҙарында, канауҙарҙа һәм йырындарҙа үҫә. Оҙон тамырһабаҡтар ярҙамында вегетатив юл менән үрсей, йыш ҡына киң, тик кесерткәндән торған кесерткәнлек барлыҡҡа килә.

Орлоҡтан һәм вегетатив юл менән үрсей. Орлоҡтан барлыҡҡа килгән кесерткән үҫемлектәренең күбәйеүе күпселек осраҡта вегетатив рәүештә бара, тамырҙары бер йылда 35-40 сантиметрға тиклем үҫә ала

Нетрофиль үҫемлек. Азотлы матдәләргә бай булған тупраҡ күрһәткесе булып хеҙмәт итә.

Баҡсаларҙа ныҡ тамыр йәйгән ҡый үләне, бөтөрөүе ауыр.

Әһәмиәте һәм ҡулланыу

Злое семя крапива: не сварить из него пива! С ним водиться, что в крапиву садиться. Не садись под чужой забор, а хоть в крапивку, да под свой. Хороша слобода, да крапивой поросла. Кабы на крапиву не мороз, с нею б и ладов не было! Русские пословицы и поговорки Толковый словарь В. ДаляҠалып:Sfn

Кесерткән — ашарға яраҡлы үҫемлек. Яҙ көнө йәш япраҡтарҙан һәм үренделәрҙән аш бешерелә, уларҙы айырыуса яҙ көнө, организмда витаминдар запасы кәмегәндә, диетик булған борщтарға һәм аштарға өҫтәйҙәр. Кавказда йәш япраҡтарҙан салат эшләйҙәр, башҡа йәшелсәгә ҡушалар, тоҙлайҙар.

Уны эре мөгөҙлө мал, ат, сусҡа һәм ҡош-ҡорт яратып ашай. Быҡтырылған кесерткән һыйырҙарҙың һауымын һәм һөттә май миҡдарын арттыра. Уның емештәре хайуандарҙың енси әүҙемлеген арттыра, тип иҫәпләнә; тауыҡтарға йомортҡа һалыуҙы арттырыу өсөн бирәләр.

Үҫемлек силос һалыу өсөн яраҡлы.

Кесерткән медицинала борондан ҡулланыла. Цезарҙың легионерҙары Галл һуғышы ваҡытында, йылыныр өсөн кесерткән менән сабынған. Урыҫ үләндәре араһында кесерткән XVI быуаттан алып яраларҙы уңалтыусы сара итеп телгә алына. Дарыу булараҡ кесерткәндең япрағы (Ҡалып:Lang-la) ҡулланыла, уны май — июль айҙарында йыйып алалар. Үҫемлектәр ҡырҡып йәки сабып алып, 2 — 3 сәғәт киптергәс, япраҡтары өҙөп алалар. Киптергестә 40 — 50 СС температурала йәки яҡшы елләтелгән бинала киптерелә, 3 — 5 см ҡалынлыҡтағы туҡымаға йәки ҡағыҙға йәйеп һалына. Сеймалды һаҡлау ваҡыты ике йыл.

Кесерткән япраҡтарынан төнәтмә — аналыҡ, геморрой һәм ашҡаҙан-эсәктән ҡан киткәндә борондан ҡулланылған сара. К витамины булғанға шыйыҡ экстракт һәм япраҡтарҙың төнәтмәләре үпкәнән, бауырҙан һәм башҡаларҙан ҡан киткәндә ҡанды туҡтатыусы сифатында ҡулланыла; ул ҡандың ойошоусанлығын күтәреүгә булышлыҡ итә. Яңы кесерткән һуты матдәләр алмашыныуын яҡшырта. Халыҡ медицинаһында япраҡтары һәм һабаҡтары радикулит һәм быуын ауырыуҙарын дауалау өсөн ҡулланыла.

Һабаҡтарының сүстәренән элек еп иләп, туҡыма етештергәндәр, әммә был кәсеп үҫешмәй. Япрағынан йөн өсөн йәшел, тамырынан һары буяу алынған.

Япрағы күп кенә косметик саралар яһағанда ҡулланыла.

Әҙәбиәт

• Губанов И. А., Киселёва К. В., Новиков В. С., Тихомиров В. Н. 442. Urtica dioica L. — Крапива двудомная // Иллюстрированный определитель растений Средней России. В 3-х томах — М.: Т-во науч. изд. КМК, Ин-т технолог. иссл, 2003. — Т. 2. Покрытосеменные (двудольные: раздельнолепестные). — С. 40. — ISBN 9-87317-128-9.* Ғүмәров В. З. Тыуған яҡтың шифалы үҫәмлектәре. —Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1996. −160 б. ISBN 5-295-01499-1

• Ҡалып:Книга
• Ҡалып:ИОРСР
• Ҡалып:Даль

Һылтанмалар

• Ҡалып:ПлантариумҠалып:Проверено
• Крапива двудомная на сайте USDA NRCSҠалып:Ref-en Проверено 16 февраля 2009