Секунд битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

[[Файл:Clock-pendulum.gif|150px|thumb|Маятниклы сәғәт схемаһы, тирбәлеш арауығы  2 секунд]]
{{другие значения}}
''' Секунд (с, s)''' — [[ваҡыт]] үлсәү берәмеге. СИ [[Халыҡ-ара берәмектәр системаһы|Үлсәү системаһында]] һәм СГС (сантиметр-грамм-секунда) системаһында төп [[ваҡыт]] үлсәү берәмеге.

Бынан тыш секунд МКС, МКСА, МКСК, МКСГ, МКСЛ, МСК, МСС, МКГСС һәм МТС системаларында ла төп берәктерҙәң береһе һанала, ваҡыт үлсәү берәмеге булып тора<ref name="Деньгуб">{{книга |автор= {{nobr|Деньгуб В. М.}}, {{nobr|Смирнов В. Г.}}|заглавие= Единицы величин. Словарь-справочник|ответственный= |ссылка= |место=М. |издательство=Издательство стандартов|год=1990 |том= |страниц=240 |страницы=103|isbn= 5-7050-0118-5|ref= }}</ref>.

Үлсәү һәм үлсәмдәр буйынса XIII Генераль конференцияла (1967)
{{Цитата|Секунд — төп хәлдәге цезий - 133 атомының үтә йоҡа ҡатламы аша уткән 9 192 631 770 нурланыш периодына тигеҙ.
}}тип билдәләнә.

1997 йылда Халыҡ-ара үлсәүҙәр һәм берәмектәр системаһы комитеты (МКМВ) был билдәләмә цезий атомының  [[Кельвин|К]] буйынса 0 температуралағы тынлыҡ хәленә тура килә тип аныҡлап үтә.

Термин  XVIII быуатта   латынь телендәге  ''secunda''( ''pars minuta secunda'' һүҙ бәйләнешенән ҡыҫҡартып алынған) — «сәғәттең икенсе ваҡ өлөшө" тигәнде аңлата, йәғни, сәғәттең  беренсе ваҡ өлөшө»нән айырмалы (''pars minuta prima'').
==Ҡабатлы һәм өлөшлө берәмектәр==
«Секунд» үлсәү берәмеге менән СИ системаһының тик өлөшлө  ҡушылмалары ( приставки) ғына ҡулланыла ( деци- һәм  санти- ҡушылмаларынан башҡаһы ). 

Ҙур ваҡыт арауыҡтары өсөн ( интервалдары) [[минут]], [[сәғәт]], [[тәүлек]] һәм башҡа берәмектәр ҡулланыла.

{{Кратные и дольные единицы|секунда|с|s|0|0|3|18}}
== Башҡа ваҡыт берәмектәренә ҡарата тиңдәшлек ( Эквивалентлыҡ) ==
1 секунд ул:

-1/60 [[минут]]

-1/3 600 [[сәғәт]]

-1/86 400 [[тәүлек]] (МАС Халыҡ-ара  астрономик берекмә буйынса ]])

-1/31 557 600 юлиан [[йыл]]ы (МАС берәмектәре системаһы)
== Ҡыҙыҡлы факттар ==
Бер секунд эсендә:

-яҡтылыҡ вакуумда 299 792 458 м үтә;

-ренгент нурланышы 3*10 16 тапҡыр тирбәлә;

-күҙ селтәренә йәшел төҫтәге 550 трлн яҡтылыҡ тулҡыны эләгә;

-[[Ер (планета)|Ер]] [[Ҡояш]] орбитаһы тирәләй 29 785,9 м үтә;

-Кварц сәғәттәрендә эшләгән кварц кристаллы 32 768 тарҡыр тирбәлә.
== Тәүлек, сәғәт, минут һәм секунд ==
Элек электән ваҡыт арауығын иҫәпләү өсөн төп берәмек булып  тәүлек тора  (йыш ҡына  «көн»). Ул ҡояш яҡтылығы алмашыныуҙың   минималь тулы  циклы  алмашыныуы менән бәйле  (көн һәм  төн).

Тәүлекте бәләкәйерәк тигеҙ  ваҡыт интервалдарына  сәбәпле  сәғәт, минут һәм секунд төшөнсәләре барлыҡҡа килгән. 

Был бүленеш  боронғо   [[Шумер]]<nowiki/>ҙағы 12  иҫәпле системаға бәйле булыуы мөмкин. Тәүлекте бер-бер артлы килгән ике тигеҙ  интервалға (шартлы рәүештә көн һәм төнгә) бүләләр. Артабан уларҙың һәр береһен тағы ла 12 сәғәткә ( {{num|12|''часов''}}) бүләләр.

Сәғәттең бүленеше 60 бүлемле иҫәп системаһына ҡарай ( шестидесятеричная система счисления). Һәр сәғәт  {{num|60|''минут''}}тан тора. Һәр минут  —  {{num|60|''секунд''}}тан.

Шулай итеп, һәр сәғәт  {{num|3600|секунд}}тан тора; тәүлектә  — 24 сәғәт,  йәки   {{num|1440|минут}}, йәки {{num|86400|секунд}}.

Тәүлек, сәғәт, минут һәм секундтар беҙҙең тормошҡа шундай ныҡ килеп ингән. 10 бүлемле иҫәп  системаһында ([[десятичная система счисления]]) бындай иҫәп системаһы бер ҙә ситен хәл түгел, ә тәбиғи итеп ҡабул ителә. 

Ваҡыт арауыҡтарын иҫәпләү, күрһәтеү өсөн тап ошо үлсәү берәмектәре ҡулланыла. 

'''Секунд''' (русса тамғалау : '''с'''; халыҡ-ара тамғалау : '''s''')  Халыҡ-ара берәмектәр  системаһында (СИ) ете төп берәмектең  һәм    [[СГС]]  системаһында өс төп берәмектең береһе булып тора.

'''«Минут»''' берәмеге (русса  тамғалау : '''мин'''; халыҡ-ара тамғалау: '''min''').

'''«Сәғәт»''' (русса  тамғалау: '''ч'''; халыҡ-ара тамғалау: '''h''')

'''«Тәүлек»''' (русса  тамғалау: '''сут'''; халыҡ-ара тамғалау: '''d''') СИ системаһына инмәй,  ләкин [[Россия|Рәсәй Федерациияһында]]  иркен ҡулланышта йөрөй.  <ref name="Положение">[http://www.fundmetrology.ru/depository/01_npa/po879.pdf Положение о единицах величин, допускаемых к применению в Российской Федерации] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131102193757/http://www.fundmetrology.ru/depository/01_npa/po879.pdf |date=2013-11-02 }} Утверждено Постановлением [[Правительство Российской Федерации|Правительства РФ]] от 31 октября 2009 г. N 879.</ref>.

Астрономияла  ''ч'', ''м'', ''с тамғалары''  (йәки ''h'', ''m'', ''s'') өҫкө  индекс итеп ҡулланыла: мәҫәлән, 13<sup>ч</sup>20<sup>м</sup>10<sup>с</sup> (или 13<sup>h</sup>20<sup>m</sup>10<sup>s</sup>).

==Механик сәғәттәр булмаҫ элек секунд төшөнсәһе ==
Беҙҙең эраға тиклем 2000 йыллыҡта уҡ Боронғо Мысыр халҡының   көн һәм төндөң һәр береһен 12-шәр сәғәткә бүлеүе билдәле. Әммә көн һәм төн оҙайлығы үҙгәреп тороуы арҡаһында мысыр сәғәтенең оҙонлоғо йылдың төрлө ваҡыттарында үҙгәреп торған була.

Грек астрономдары Гиппарх и [[Клавдий Птолемей|Птолемей]]  [[Греция]]<nowiki/>ның эллин осоронда   көндө  60-лы үлсәү  системаһы буйынса бүлеп,  уртаса сәғәт {{nowrap|({{frac|1|24}} суток)}}, сәғәттең ябай өлөштәрен ({{frac|1|4}}, {{frac|2|3}} һәм башҡалар.), ваҡыт-градустары ({{frac|1|360}} тәүлек, йәки  хәҙерге 4 минут ) ҡулланалар.

Беҙҙең эраға тиклем 300 йыл элек    [[Вавилония|Вавилон]]<nowiki/>да  көндө  алтмышлап бүлгәндәр. Йәғни  60 -ҡа, килеп сыҡҡан бүлемде — тағын  60-ҡа , артабан тағын да —  60-ҡа  һәм йәмғеһе , кәмендә  алты разрядҡа тиклем (хәҙерге замандың 2 микросекундына тиклем аныҡлыҡ бирә).

Мәҫәлән, бындай бик бәләкәй дәүмәлде (ваҡыт арауығын) үлсәп күрһәтеү мөмкинлегенә эйә булмаһалара ҙә,  йылдың оҙайлығын күрһәтеү өсөн   бер көндөң  ошо 6  разрядле  бүлемен файҙаланғандар. 

Вавилонлылар  «сәғәт» берәмеген ҡулланмағандар.Уның урынына  хәҙерге 120  минутҡа торошло ваҡыттан файҙаланғандар. Шулай уҡ 4 минутҡа торошло авҡыт   -градус  һәм хәҙерге секундтың   3{{frac|1|3}} өлөшөн  (хәҙерге  еврей календарендә ''хелек'' )<ref>
{{статья
|заглавие=The astronomy of Maimonides and its sources
|издание={{Нп3|Hebrew Union College Annual}}
|том=22
|страницы=325
|язык=en
|автор=[[Нейгебауэр, Отто|O Neugebauer]]
|год=1949
|тип=journal}}</ref> ҡулланғандар. Унан бәләкәй берәмектәре булмаған.

Әммә ул 60 бүлемле ссистеманың бер өлөшө лә үҙаллы ваҡыт берәмеге итеп ҡулланылмаған.

1267 йылда инглиз  фәйләсуфы һәм  тәбиғәт фәндәре белгесе  [[Бэкон, Роджер|Роджер Бэкон]] тулы ай ( полнолуния) араларын көн яртыһынан башлап  сәғәт, минут, секунд,  өстән бере  һәм  дүрттән бере  (''horae'', ''minuta'', ''secunda'', ''tertia'', ''quarta'')  аша  иҫәпләй.

<ref>
{{книга
|год=2000
|заглавие=The Opus Majus of Roger Bacon
|издательство={{Нп3|University of Pennsylvania Press}}
|страницы=table facing page 231
|isbn=978-1-85506-856-8
|язык=und
|автор=R Bacon
}}</ref>. [[Терция (единица времени)|Терция]] — «өстән бер», «сәғәттең өс бүлеме»  мәғәнәһендә  — секундтың   {{frac|1|60}}  өлөшө.Ул әле лә ҡайһы бер телдәрҙә, мәҫәлән,  {{lang-pl|tercja}} һәм  {{lang-tr|salise}}  ҡулланыла. Әммә ул төшөнсә киң ҡулланышта түгел. Биҡ ҡыҫҡа ваҡыт арауыҡтарын   секундтың унарлы өлөштәре менән күрһәтәләр  (меңле, миллионлы ....).

==Механик сәғәттәр дәүерендә  секунд төшөнсәһе ==
Секундлы стрелкаһы (уғы) булған пружинналы (сиртмә)  сәғәттең иң тәүге билдәле экземпляры  ( эшләгән оҫтаһы билдәһеҙ)   Орфей һүрәте менән  менән эшләнгән. Фремерсдорф из коллекцияһында һаҡлана. Датаһы сама  менән 1560 һәм 1570 йылдар араһы.

XVI быуаттың өмөнсө сирегендә  ғосман энциклопедисы Такиюддин аш-Шами   минуттың 1/5 өлөшөн күрһәткән билдәләр менән сәғәт эшләгән <ref>[https://books.google.com/books?id=raKRY3KQspsC&pg=PA934 Taqi al-Din]</ref>.  

1579 йылда швейцар  сәғәтсеһе  һәм  приборҙар эшләүсеһе   [[Бюрги, Йост|Йост Бюрги]]  ландграф Вильгельм  IV өсөн секундтары күрһәтелгән сәғәт эшләп бирә<ref name="Landes" />{{rp|105}}. 

1581 йылда Дания ғалимы [[Браге, Тихо|Тихо Браге]]  үҙенең  обсерваторияһында  минуттарҙы ла, секундтарҙы ла күрһәтә торған сәғәт эшләй.Әммә ул сәғәт секундтарҙы бик теүәл күрһәтә алмаған. 

1587 йылда  Тихо Браге үҙенең дүрт сәғәтенең бер-береһенән  ±4 секунд айырма биреп эшләүенә һуҡраныу белдергән<ref name="Landes" />{{rp|104}}. 

Секундтарҙы  теүәлерәк күрһәтә алыу  механик сәғәттәр уйлап сығарылғас мөмкин була башлай.Был сәғәттәр  «сағыштырмаса  ваҡыт»ты күрһәтеүсе ҡояш  сәғәттәренән айырмалы рәүештә  «уртаса ваҡыт»ты  күрһәтергә һәләтле.

1644 йылда  француз математигы  Марен Мерсенн   39,1 дюйм оҙонлоғондағы  маятник (0,994 м) [[:en:Standard gravity|стандарт гравитаци]]<nowiki/>я булғанда    теүәл 2 секунд һайын — 1 секундта  алға  һәм  1 секундта кирегә ҡарай тирбәлеш бирә ала икәнлеген иҫәпләп сығарған. Шулай итеп,  секундты теүәл иғәпләү мөмкинлеге асыла.

1670 йылда лондон  сәғәтсеһе  Уильям Клемент шундай секундлы  маятникты  Христиан Гюйгенстың маятниклы сәғәтенә өҫтәй <ref>
{{статья
|заглавие=The Long Case Clock: The Science and Engineering that Goes Into a Grandfather Clock
|ссылка=http://illumin.usc.edu/184/the-long-case-clock-engineering-behind-a-grandfather-clock/
|издание=Illumin
|том=1
|номер=0
|страницы=1
|язык=en
|тип=journal
|автор=Jessica Chappell
|число=1
|месяц=10
|год=2001}}
</ref>. 

1670 йылдан 1680 йылға тиклем  Клементбер нисә тапҡыр үҙенең механизмын ҡамиллаштырыу өҫтөндө эшләй. Һәм ниһәйәт,  ғәм алдына үҙе эшләгән сәғәт шкафын  тәҡдим итә. Был сәғәттәрҙә секундлы  маятнигы булған    [[:en:Anchor escapement|анкер]] механизмы ҡуйылған була. Секундтарҙы бәләкәй генә  ярҙамсыл  циферблат иҫәпләп бара.

Был секундты минуттың  {{frac|1|60}} өлөшө итеп иҫәпләүҙә  теүәллек бирерлек механизм  булып тарихҡа инә.

== Хәҙерге үлсәмдәр ==
Ваҡыт үлсәү берәмеге булараҡ секунд (сәғәт 60-ҡа ике тапҡыр бүленеү мәғәнәһендә, тәүҙә минуттарға, икенсе тапҡыр  (''second'') — секундтарға) инглиз теленә   XVII быуат аҙағына ҡарай килеп инә. Йәғни, был секундт  күпмелер дәрәжәлә теүәл иҫәпләнә башланғанға тиклем йөҙ йыл самаһы  элек була. 
 
Латын телендә яҙыусы ғалимдар һәм тикшеренеүселәр  Роджер Бэкон, Тихо Браге һәм  Иоганн Кеплер  латинса  ''secunda'' терминын  1200 йылдарҙан алып ҡуллана килгәндәр.

1832 йылда немец математигы Карл Фридрих Гаусс   секундты Физик дәүмәлдәр системаһында миллиметр һәм  миллиграмм кеүек төп берәмектәрҙең береһе итеп ҡулланырға тәҡдим итә. 

1862 йылда Британия Фәнни  Ассоциацияһы  «Барлыҡ ғалимдар ҙа  секундты  уртаса ҡояш ваҡыты берәмеге итергә булдылар» тип рәсми ҡарар сығара ({{lang-en|All men of science are agreed to use the second of mean solar time as the unit of time}}<ref>{{cite web| url=https://books.google.com/books?id=540DAAAAQAAJ&pg=PR1#v=onepage&q&f=true |title=Reports of the committee on electrical standards |year=1873 |publisher=British Association for the Advancement of Science |editor-last=Jenkin |page=90}}</ref>). 

1874 йылда Ассоциация СГС (сантиметр-грамм-секунд)   берәмектәр  системаһын булдыра. Аҙаҡ  етмеш йыл дәүере самаһында был система МКС (метр-килограмм-секунд) системаһына алмаштырыла. Ике системала ла  секунд төп берәмек булараҡ һаҡланып ҡала.

МКС системаһы  1940 йылдарҙан халыҡ-ара ҡулланышҡа инә һәм  секундты  ҡояш тәүлегенең 1/86400 өлөшө итеп билдәләй.

1956 йылда  секунд билдәләмәһенә бер аҙ төҙәтмә индерелә.Уны «йыл төшөнсәһенә» бәйләйҙәр (Ерҙең Ҡояш тирәләй әйләнеп сығыу периодына).  Сөнки был мәлгә Ерҙең үҙ күсәре тирәләй әйләнеү ваҡытына таянып булмай икәнлеге асыҡлана. Был Ерҙең үҙ күсәре тирәләй әйләнеү ваҡыты әкренәйеү осраҡтары һәм  ваҡыт-ҡаҡыт һикерештәр яһауы арҡаһында  секунды билдәләү өсөн  ышаныслы нигеҙ була алмауына бәйле. 

1900 йылдарҙа 1750 һәм 1892 йылдар арауығындағы астрономик күҙәтеүҙәргә таянып Ньюкомб Ҡояш таблицаһында  Ерҙең хәрәкәте һүрәтләнә ({{не переведено 2|Солнечные таблицы Ньюкомба|таблицах Ньюкомба||Newcomb's Tables of the Sun}}) (1895). Унда Ҡояш хәрәкәтен иҫәпләү формулаһы тәҡдим ителә.  <ref name="USNO">{{cite web
 |title       = Leap Seconds
 |publisher   = Time Service Department, [[United States Naval Observatory]]
 |url         = http://tycho.usno.navy.mil/leapsec.html
 |accessdate  = 2006-12-31
 |archiveurl  = https://www.webcitation.org/67yIZgtef?url=http://tycho.usno.navy.mil/leapsec.html#
 |archivedate = 2012-05-27
 |deadlink    = no
}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120611083237/http://tycho.usno.navy.mil/leapsec.html |date=2012-06-11 }}</ref>.

Шулай итеп, секунд ошондай билдәләмә ала:

{{quote|«1/31 556 925,9747 доля [[Тропический год|тропического года]] для 0 января 1900 в 12 часов эфемеридного времени»<br /> ({{lang-en|the fraction 1/31,556,925.9747 of the tropical year for 1900 January 0 at 12 hours ephemeris time.}})<ref name="USNO"/>}}

Был билдәләмә 1960 йылда  Үлсәү һәм үлсәмдәр буйынса  XI Генераль  конференцияла  (ГКМВ)   ҡабул ителә<ref>[http://www.bipm.org/en/CGPM/db/11/9/ Резолюция 9 XI Генеральной конференции по мерам и весам (1960)] {{ref-en}}</ref>. Конференцияла шулай уҡ,  башҡа берәмектәр буйынса ла стандарт  раҫлана һәм   Халыҡ-ара   СИ берәмектәр системаһы ( фр. Le Système International d'Unités (SI)  булып фәнгә инә. 

1960 йылдағы билдәләмәлә  «тропик йыл»  үлсәнмәгән,  ә һүрәтләүсе   формула буйынса  ваҡыт эсендә ҙурая барыусы тропик йылдың уртаса ҙурлығы  иҫәпләнгән. 

Был  1952 йылда  Халыҡ -ара  астрономик союз  <ref>''Explanatory Supplement to the Astronomical Ephemeris and the American Ephemeris and Nautical Almanac'' (prepared jointly by the Nautical Almanac Offices of the United Kingdom and the United States of America, HMSO, London, 1961), at Sect. 1C, p.9), stating that at a conference «in March 1950 to discuss the fundamental constants of astronomy … the recommendations with the most far-reaching consequences were those that defined ephemeris time and brought the lunar ephemeris into accordance with the solar ephemeris in terms of ephemeris time. These recommendations were addressed to the [[International Astronomical Union]] and were formally adopted by Commission 4 and the General Assembly of the Union in Rome in September 1952.»</ref> ҡабул иткән  эфемерид ваҡыт шкалаһына тап килә.

Билдәләмә күк есемдәре урынлашыуы һәм уларҙың хәрәкәте тураһында    Ньютондың тәғлимәте араһындағы бәйләнеште  тап килтерә.  

Практикала егерменсе быуат буйына   Ньюкомб  (1900 -1983 йй.) һәм   Эрнест Уильям Браун  таблицаларынан ( 1923 -1983 йй.)<ref name="USNO" /> файҙаланалар.

Шулай итеп, 1960 йылғы   СИ системаһы буйынса бирелгән билдәләмә  фәндә секундтың көн оҙонлоғона бәйлелеген бөтөнләй алып ташлай.   

1960 йылдар башында атомлы сәғәттәр уйлап сығарылыу менән секундты билдәләү өсөн Ҡояш тирәләй Ерҙең әйләнеү ваҡыты түгел, ә халыҡ-ара атом ваҡыты  ҡулланыла башлай.

Квант механикаһының төп принцибы — элементар өлөшсәләрҙең бер береһенән айырылмауы ( неразличимость частиц). Әгәр тышҡы тәьҫирҙәрҙе иҫәпкә алмайбыҙ икән, бер изотопҡа ҡараған  бөтә атомдарҙың да төҙөлөшө бер төрлө (идентично). Шуның өсөн дә улар  тикшеренеүселәргә ваҡытты теүәл   билдәләү өсөн идеаль механизм булып тора. Уның күрһәткесенә тышҡы факторҙарҙың тәьҫире генә йоғонто яһай ала. 

Шуға ла   атомлы сәғәттәр ярҙамында  секунд. эталонын билдәләү өсөн нигеҙ итеп  атомдағы әүерелештәре  тышҡы факторҙарҙың тәьҫиренә бирешеп бармаған химик элемент һайлап алырға кәрәк була.  

Шундай сифаттарға цезий атомдары эйә тип табыла. Тағын бер өҫтөнлөгө [[Изменения определений основных единиц СИ (2018)|—]] уның бер генә тотороҡло изотобы бар. 

Ә  секундтың яңы билдәләмәһе   эфемерид секундҡа теүәл тап килерлек итеп төҙөлә.  

Бөйөк Британия Милли  физик лабораторияһынан  ({{не переведено 2|Теддингтон|||Teddington}}, Англия) хеҙмәткәре Льюис Эссен һәм АҠШ Хәрби-диңгеҙ  обсерваторияһы хеҙмәткәре   {{не переведено 2|Марковиц, Уильям|Уильям Марковиц|||William Markowitz}}  эфемерид секунд<ref name="USNO" /><ref name="mark58">
{{статья
|ссылка=http://www.leapsecond.com/history/1958-PhysRev-v1-n3-Markowitz-Hall-Essen-Parry.pdf
|заглавие=Frequency of cesium in terms of ephemeris time
|издание=[[Physical Review Letters]]
|том=1
|номер=3
|страницы=105—107
|doi=10.1103/PhysRevLett.1.105
|bibcode=1958PhRvL...1..105M
|язык=und
|автор=W Markowitz, RG Hall, L Essen, JVL Parry
|год=1958}}</ref> менән цезий-133  атомында төп хәленең ике үтә нескә кимәлдәре әүерелеше араһындағы  бәйләнеште асыҡлайҙар.

{{не переведено 2|WWV (радиостанция)|WWV||WWV (radio station)}}<ref>
{{статья
|заглавие=The definition of the 'atomic' second
|издание={{не переведено 5|Metrologia|Metrologia||Metrologia}}
|том=42
|номер=3
|страницы=S10—S19
|doi=10.1088/0026-1394/42/3/S03
|bibcode=2005Metro..42S..10L
|язык=und
|автор=S Leschiutta
|год=2005}}</ref>  радиостанцияһынан сигналдар алыға нигеҙләнгән методты файҙаланып, улар Айҙың Ер тирәләй  орбиталь  хәрәкәтен  билдәләйҙәр. Шунан файҙаланып   атом сәғәтте ваҡытында  Ҡояштың хәрәкәте асыҡлана.  

Шулай итеп,  эфемерид ваҡыт  секунды  цезий<ref name="mark58" /> нурланышының  9 192 631 770 ± 20 периодына  тигеҙ тип иҫәпләп сығаралар.  

Һөҙөмтәлә,  1967 йылда  Үлсәү һәм үлсәмдәр буйынса XIII Генераль конференцияла  (ГКМВ)  атом ваҡыты секундын  ошолай тип билдәләй :
{{Цитата|Секунд — төп хәлдәге цезий - 133 атомының үтә йоҡа ҡатламы аша уткән 9 192 631 770 нурланыш периодына тигеҙ.
}}
<br />{{quote|Секунда есть время, равное 9 192 631 770 периодам излучения, соответствующего переходу между двумя сверхтонкими уровнями основного состояния атома цезия-133.<ref name="USNO"/>}}

Атом ваҡытына ҡараған  секунд һуңғараҡ  ай күҙәтеүҙәре буйынса   эфемерид ваҡыты секунды  менән сағыштырып ҡаралған:тап килеү   1 ''':''' 10<sup>10</sup><ref>
{{cite conference
 |author=W Markowitz
 |editors=AK Babcock, GA Wilkins
 |year=1988
 |chapter=Comparisons of ET(Solar), ET(Lunar), UT and TDT
 |booktitle=The Earth's Rotation and Reference Frames for Geodesy and Geophysics
 |pages=413–418
 |conference=IAU Sumposia #128
 |bibcode=1988IAUS..128..413M
 |isbn=
}}</ref> сиктәрендә булып сыҡҡан.

Шулай ҙа был  секунд  ҡояш ваҡыты менән билдәләнгән әүәлге уртаса  секундтан саҡ ҡына ҡыҫҡараҡ булған<ref>
{{статья
|заглавие=The Physical Basis of the Leap Second
|издание=[[The Astronomical Journal]]
|том=136
|номер=5
|страницы=1906—1908
|doi=10.1088/0004-6256/136/5/1906
|цитата=... the SI second is equivalent to an older measure of the second of UT1, which was too small to start with and further, as the duration of the UT1 second increases, the discrepancy widens.
|bibcode=2008AJ....136.1906M
|язык=en
|автор=DD McCarthy, C Hackman, R  Nelson
|год=2008
|издательство=[[IOP Publishing]]
}}</ref><ref>In the late 1950s, the caesium standard was used to measure both the current mean length of the second of mean solar time (UT2) ({{val|9192631830|u=cycles}}) and also the second of ephemeris time (ET) ({{val|9192631770|20|u=cycles}}), see {{статья
|ссылка=http://www.leapsecond.com/history/1968-Metrologia-v4-n4-Essen.pdf
|заглавие=Time Scales
|издание={{не переведено 5|Metrologia|Metrologia||Metrologia}}
|том=4
|страницы=161—165
|doi=10.1088/0026-1394/4/4/003
|номер=4
|bibcode=1968Metro...4..161E
|язык=und
|автор=L Essen
|год=1968}}. As noted in page 162, the {{val|9192631770}} figure was chosen for the SI second. L Essen in the same 1968 article stated that this value «seemed reasonable in view of the variations in UT2».</ref>.

1970 йылдар барышында Ерҙән өҫкә күтәрелгән һайын   ваҡыттың гравитацион әкренәйеүе   атом ваҡыты  секундтарына  тәьҫир итеүе асыҡлана.

Универсаль  секунд   һәр  атом  сәғәте күрһәткесен  диңгеҙҙең  уртаса кимәленә ярашлы төҙәтеп,  секундты  яҡынса 1{{E|−10}} -гә оҙайтып табыла.

Был төҙәтеү 1977 йылда  эшләнә һәм   1980 йылда ҡанунлаштырып ҡуйыла. 

Сағыштырмалыҡ тәғлимәте терминдарында  Халыҡ -ара  атом ваҡыты  секунды   әйләнеп тороусы  геоидтың<ref>See page 515 in {{статья
|заглавие=The leap second: its history and possible future
|ссылка=http://www.cl.cam.ac.uk/~mgk25/time/metrologia-leapsecond.pdf
|издание={{не переведено 5|Metrologia|Metrologia||Metrologia}}
|том=38
|номер=6
|страницы=509—529
|doi=10.1088/0026-1394/38/6/6
|bibcode=2001Metro..38..509N
|язык=und
|автор=RA Nelson; McCarthy, D D; Malys, S; Levine, J; Guinot, B; Fliegel, H F; Beard, R L; Bartholomew, T R. et al.
|год=2000}}</ref>  шәхсән ваҡыты тип билдәләнелә

1997 йылда  Үлсәү һәм үлсәмдәр буйынса  кәңәшмәлә  секундтың билдәләмәһенә  өҫтәп аныҡлау индерелә <ref name="Second" />:
{{quote|Это определение относится к атому цезия, не возмущённому внешними полями при температуре 0 К.<br />({{lang-en|This definition refers to a caesium atom at rest at a temperature of 0 K.}})}}
Билдәләмәне яңынан раҫлау    идеаль атом сәғәттәре  даими йышлыҡта  тулҡын ебәреп торусы тынлыҡ хәлендәге 

цезий атомына эйә тигәнде  күҙ уңында тота.

Билдәләмә буйынса ғәмәлдә секундты юғары теүәллектә билдәләү өсөн  атом сәғәте эшләгән ерҙә  тышҡы  температура  ([[Абсолютно чёрное тело|излучение абсолютно чёрного тела]]) иҫәпкә алынырға   секундтың  абсолют нулдәге ҡиммәтенә яраштылырға тейеш.

2018—2019 йылдарҙағы СИ системаһының төп берәмектәренә ҡарата  билдәмәләрҙәге үҙгәрештәр   секундтың  төп йөкмәткеһенә  ҡағылмай. Бары стилистик  ҡараштартарҙан сығып ҡына  яңы  формаль билдәләмә ҡабул ителә<ref>{{cite web|title=SI base units|url=https://www.bipm.org/en/measurement-units/#si-base-units|website=BIPM|accessdate=2019-06-22|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181223053741/https://www.bipm.org/en/measurement-units/#si-base-units|archivedate=2018-12-23|deadlink=yes}}</ref>:
{{начало цитаты}}
Секунда, обозначение с, является единицей времени в СИ; её величина устанавливается фиксацией численного значения частоты [[Сверхтонкая структура|сверхтонкого расщепления]] основного состояния [[атом]]а [[Цезий-133|цезия-133]] <math>\Delta\nu_\text{Cs}</math> равным в точности {{formatnum:9192631770}}, когда она выражена единицей СИ [[Герц (единица измерения)|Гц]], что эквивалентно с<sup>−1</sup>.
{{конец цитаты|источник=}}

== Һылтанмалар ==
*[http://e-pasp.ru/article/edinitsy-izmereniya-vremeni.htmlЕдиницы измерения времени]{{Недоступная ссылка|date=October 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
*[https://ru.wiktionary.org/wiki/%D0%9F%D1%80%D0%B8%D0%BB%D0%BE%D0%B6%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5:%D0%95%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%86%D1%8B_%D0%B8%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F_%D0%B2%D1%80%D0%B5%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%B8 Приложение:Единицы измерения времени]
{{time-stub}}
[[Категория:Ваҡыт үлсәү берәмеге]]
[[Категория:Ваҡыт]]