Секунд

testwiki проектынан
Навигацияға күсергә Эҙләүгә күсергә
Маятниклы сәғәт схемаһы, тирбәлеш арауығы 2 секунд

Ҡалып:Другие значения Секунд (с, s) — ваҡыт үлсәү берәмеге. СИ Үлсәү системаһында һәм СГС (сантиметр-грамм-секунда) системаһында төп ваҡыт үлсәү берәмеге.

Бынан тыш секунд МКС, МКСА, МКСК, МКСГ, МКСЛ, МСК, МСС, МКГСС һәм МТС системаларында ла төп берәктерҙәң береһе һанала, ваҡыт үлсәү берәмеге булып тора[1].

Үлсәү һәм үлсәмдәр буйынса XIII Генераль конференцияла (1967) Ҡалып:Цитататип билдәләнә.

1997 йылда Халыҡ-ара үлсәүҙәр һәм берәмектәр системаһы комитеты (МКМВ) был билдәләмә цезий атомының К буйынса 0 температуралағы тынлыҡ хәленә тура килә тип аныҡлап үтә.

Термин XVIII быуатта латынь телендәге secunda( pars minuta secunda һүҙ бәйләнешенән ҡыҫҡартып алынған) — «сәғәттең икенсе ваҡ өлөшө" тигәнде аңлата, йәғни, сәғәттең беренсе ваҡ өлөшө»нән айырмалы (pars minuta prima).

Ҡабатлы һәм өлөшлө берәмектәр

«Секунд» үлсәү берәмеге менән СИ системаһының тик өлөшлө ҡушылмалары ( приставки) ғына ҡулланыла ( деци- һәм санти- ҡушылмаларынан башҡаһы ).

Ҙур ваҡыт арауыҡтары өсөн ( интервалдары) минут, сәғәт, тәүлек һәм башҡа берәмектәр ҡулланыла.

Ҡалып:Кратные и дольные единицы

Башҡа ваҡыт берәмектәренә ҡарата тиңдәшлек ( Эквивалентлыҡ)

1 секунд ул:

-1/60 минут

-1/3 600 сәғәт

-1/86 400 тәүлек (МАС Халыҡ-ара астрономик берекмә буйынса ]])

-1/31 557 600 юлиан йылы (МАС берәмектәре системаһы)

Ҡыҙыҡлы факттар

Бер секунд эсендә:

-яҡтылыҡ вакуумда 299 792 458 м үтә;

-ренгент нурланышы 3*10 16 тапҡыр тирбәлә;

-күҙ селтәренә йәшел төҫтәге 550 трлн яҡтылыҡ тулҡыны эләгә;

-Ер Ҡояш орбитаһы тирәләй 29 785,9 м үтә;

-Кварц сәғәттәрендә эшләгән кварц кристаллы 32 768 тарҡыр тирбәлә.

Тәүлек, сәғәт, минут һәм секунд

Элек электән ваҡыт арауығын иҫәпләү өсөн төп берәмек булып тәүлек тора (йыш ҡына «көн»). Ул ҡояш яҡтылығы алмашыныуҙың минималь тулы циклы алмашыныуы менән бәйле (көн һәм төн).

Тәүлекте бәләкәйерәк тигеҙ ваҡыт интервалдарына сәбәпле сәғәт, минут һәм секунд төшөнсәләре барлыҡҡа килгән.

Был бүленеш боронғо Шумерҙағы 12 иҫәпле системаға бәйле булыуы мөмкин. Тәүлекте бер-бер артлы килгән ике тигеҙ интервалға (шартлы рәүештә көн һәм төнгә) бүләләр. Артабан уларҙың һәр береһен тағы ла 12 сәғәткә ( Ҡалып:Num) бүләләр.

Сәғәттең бүленеше 60 бүлемле иҫәп системаһына ҡарай ( шестидесятеричная система счисления). Һәр сәғәт Ҡалып:Numтан тора. Һәр минут — Ҡалып:Numтан.

Шулай итеп, һәр сәғәт Ҡалып:Numтан тора; тәүлектә  — 24 сәғәт, йәки Ҡалып:Num, йәки Ҡалып:Num.

Тәүлек, сәғәт, минут һәм секундтар беҙҙең тормошҡа шундай ныҡ килеп ингән. 10 бүлемле иҫәп системаһында (десятичная система счисления) бындай иҫәп системаһы бер ҙә ситен хәл түгел, ә тәбиғи итеп ҡабул ителә.

Ваҡыт арауыҡтарын иҫәпләү, күрһәтеү өсөн тап ошо үлсәү берәмектәре ҡулланыла.

Секунд (русса тамғалау : с; халыҡ-ара тамғалау : s) Халыҡ-ара берәмектәр системаһында (СИ) ете төп берәмектең һәм СГС системаһында өс төп берәмектең береһе булып тора.

«Минут» берәмеге (русса тамғалау : мин; халыҡ-ара тамғалау: min).

«Сәғәт» (русса тамғалау: ч; халыҡ-ара тамғалау: h)

«Тәүлек» (русса тамғалау: сут; халыҡ-ара тамғалау: d) СИ системаһына инмәй, ләкин Рәсәй Федерациияһында иркен ҡулланышта йөрөй. [2].

Астрономияла ч, м, с тамғалары (йәки h, m, s) өҫкө индекс итеп ҡулланыла: мәҫәлән, 13ч20м10с (или 13h20m10s).

Механик сәғәттәр булмаҫ элек секунд төшөнсәһе

Беҙҙең эраға тиклем 2000 йыллыҡта уҡ Боронғо Мысыр халҡының көн һәм төндөң һәр береһен 12-шәр сәғәткә бүлеүе билдәле. Әммә көн һәм төн оҙайлығы үҙгәреп тороуы арҡаһында мысыр сәғәтенең оҙонлоғо йылдың төрлө ваҡыттарында үҙгәреп торған була.

Грек астрономдары Гиппарх и Птолемей Грецияның эллин осоронда көндө 60-лы үлсәү системаһы буйынса бүлеп, уртаса сәғәт Ҡалып:Nowrap, сәғәттең ябай өлөштәрен (Ҡалып:Frac, Ҡалып:Frac һәм башҡалар.), ваҡыт-градустары (Ҡалып:Frac тәүлек, йәки хәҙерге 4 минут ) ҡулланалар.

Беҙҙең эраға тиклем 300 йыл элек Вавилонда көндө алтмышлап бүлгәндәр. Йәғни 60 -ҡа, килеп сыҡҡан бүлемде — тағын 60-ҡа , артабан тағын да — 60-ҡа һәм йәмғеһе , кәмендә алты разрядҡа тиклем (хәҙерге замандың 2 микросекундына тиклем аныҡлыҡ бирә).

Мәҫәлән, бындай бик бәләкәй дәүмәлде (ваҡыт арауығын) үлсәп күрһәтеү мөмкинлегенә эйә булмаһалара ҙә, йылдың оҙайлығын күрһәтеү өсөн бер көндөң ошо 6 разрядле бүлемен файҙаланғандар.

Вавилонлылар «сәғәт» берәмеген ҡулланмағандар.Уның урынына хәҙерге 120 минутҡа торошло ваҡыттан файҙаланғандар. Шулай уҡ 4 минутҡа торошло авҡыт -градус һәм хәҙерге секундтың 3Ҡалып:Frac өлөшөн (хәҙерге еврей календарендә хелек )[3] ҡулланғандар. Унан бәләкәй берәмектәре булмаған.

Әммә ул 60 бүлемле ссистеманың бер өлөшө лә үҙаллы ваҡыт берәмеге итеп ҡулланылмаған.

1267 йылда инглиз фәйләсуфы һәм тәбиғәт фәндәре белгесе Роджер Бэкон тулы ай ( полнолуния) араларын көн яртыһынан башлап сәғәт, минут, секунд, өстән бере һәм дүрттән бере (horae, minuta, secunda, tertia, quarta) аша иҫәпләй.

[4]. Терция — «өстән бер», «сәғәттең өс бүлеме»  мәғәнәһендә — секундтың Ҡалып:Frac өлөшө.Ул әле лә ҡайһы бер телдәрҙә, мәҫәлән, Ҡалып:Lang-pl һәм Ҡалып:Lang-tr ҡулланыла. Әммә ул төшөнсә киң ҡулланышта түгел. Биҡ ҡыҫҡа ваҡыт арауыҡтарын секундтың унарлы өлөштәре менән күрһәтәләр (меңле, миллионлы ....).

Механик сәғәттәр дәүерендә секунд төшөнсәһе

Секундлы стрелкаһы (уғы) булған пружинналы (сиртмә) сәғәттең иң тәүге билдәле экземпляры ( эшләгән оҫтаһы билдәһеҙ) Орфей һүрәте менән менән эшләнгән. Фремерсдорф из коллекцияһында һаҡлана. Датаһы сама менән 1560 һәм 1570 йылдар араһы.

XVI быуаттың өмөнсө сирегендә ғосман энциклопедисы Такиюддин аш-Шами минуттың 1/5 өлөшөн күрһәткән билдәләр менән сәғәт эшләгән [5].

1579 йылда швейцар сәғәтсеһе һәм приборҙар эшләүсеһе Йост Бюрги ландграф Вильгельм IV өсөн секундтары күрһәтелгән сәғәт эшләп бирә[6]Ҡалып:Rp.

1581 йылда Дания ғалимы Тихо Браге үҙенең обсерваторияһында минуттарҙы ла, секундтарҙы ла күрһәтә торған сәғәт эшләй.Әммә ул сәғәт секундтарҙы бик теүәл күрһәтә алмаған.

1587 йылда Тихо Браге үҙенең дүрт сәғәтенең бер-береһенән ±4 секунд айырма биреп эшләүенә һуҡраныу белдергән[6]Ҡалып:Rp.

Секундтарҙы теүәлерәк күрһәтә алыу механик сәғәттәр уйлап сығарылғас мөмкин була башлай.Был сәғәттәр «сағыштырмаса ваҡыт»ты күрһәтеүсе ҡояш сәғәттәренән айырмалы рәүештә «уртаса ваҡыт»ты күрһәтергә һәләтле.

1644 йылда француз математигы Марен Мерсенн 39,1 дюйм оҙонлоғондағы маятник (0,994 м) стандарт гравитация булғанда теүәл 2 секунд һайын — 1 секундта алға һәм 1 секундта кирегә ҡарай тирбәлеш бирә ала икәнлеген иҫәпләп сығарған. Шулай итеп, секундты теүәл иғәпләү мөмкинлеге асыла.

1670 йылда лондон сәғәтсеһе Уильям Клемент шундай секундлы маятникты Христиан Гюйгенстың маятниклы сәғәтенә өҫтәй [7].

1670 йылдан 1680 йылға тиклем Клементбер нисә тапҡыр үҙенең механизмын ҡамиллаштырыу өҫтөндө эшләй. Һәм ниһәйәт, ғәм алдына үҙе эшләгән сәғәт шкафын тәҡдим итә. Был сәғәттәрҙә секундлы маятнигы булған анкер механизмы ҡуйылған була. Секундтарҙы бәләкәй генә ярҙамсыл циферблат иҫәпләп бара.

Был секундты минуттың Ҡалып:Frac өлөшө итеп иҫәпләүҙә теүәллек бирерлек механизм булып тарихҡа инә.

Хәҙерге үлсәмдәр

Ваҡыт үлсәү берәмеге булараҡ секунд (сәғәт 60-ҡа ике тапҡыр бүленеү мәғәнәһендә, тәүҙә минуттарға, икенсе тапҡыр (second) — секундтарға) инглиз теленә XVII быуат аҙағына ҡарай килеп инә. Йәғни, был секундт күпмелер дәрәжәлә теүәл иҫәпләнә башланғанға тиклем йөҙ йыл самаһы элек була.

Латын телендә яҙыусы ғалимдар һәм тикшеренеүселәр Роджер Бэкон, Тихо Браге һәм Иоганн Кеплер латинса secunda терминын 1200 йылдарҙан алып ҡуллана килгәндәр.

1832 йылда немец математигы Карл Фридрих Гаусс секундты Физик дәүмәлдәр системаһында миллиметр һәм миллиграмм кеүек төп берәмектәрҙең береһе итеп ҡулланырға тәҡдим итә.

1862 йылда Британия Фәнни Ассоциацияһы «Барлыҡ ғалимдар ҙа секундты уртаса ҡояш ваҡыты берәмеге итергә булдылар» тип рәсми ҡарар сығара (Ҡалып:Lang-en[8]).

1874 йылда Ассоциация СГС (сантиметр-грамм-секунд) берәмектәр системаһын булдыра. Аҙаҡ етмеш йыл дәүере самаһында был система МКС (метр-килограмм-секунд) системаһына алмаштырыла. Ике системала ла секунд төп берәмек булараҡ һаҡланып ҡала.

МКС системаһы 1940 йылдарҙан халыҡ-ара ҡулланышҡа инә һәм секундты ҡояш тәүлегенең 1/86400 өлөшө итеп билдәләй.

1956 йылда секунд билдәләмәһенә бер аҙ төҙәтмә индерелә.Уны «йыл төшөнсәһенә» бәйләйҙәр (Ерҙең Ҡояш тирәләй әйләнеп сығыу периодына). Сөнки был мәлгә Ерҙең үҙ күсәре тирәләй әйләнеү ваҡытына таянып булмай икәнлеге асыҡлана. Был Ерҙең үҙ күсәре тирәләй әйләнеү ваҡыты әкренәйеү осраҡтары һәм ваҡыт-ҡаҡыт һикерештәр яһауы арҡаһында секунды билдәләү өсөн ышаныслы нигеҙ була алмауына бәйле.

1900 йылдарҙа 1750 һәм 1892 йылдар арауығындағы астрономик күҙәтеүҙәргә таянып Ньюкомб Ҡояш таблицаһында Ерҙең хәрәкәте һүрәтләнә (Ҡалып:Не переведено 2) (1895). Унда Ҡояш хәрәкәтен иҫәпләү формулаһы тәҡдим ителә. [9].

Шулай итеп, секунд ошондай билдәләмә ала:

Ҡалып:Quote

Был билдәләмә 1960 йылда Үлсәү һәм үлсәмдәр буйынса XI Генераль конференцияла (ГКМВ) ҡабул ителә[10]. Конференцияла шулай уҡ, башҡа берәмектәр буйынса ла стандарт раҫлана һәм Халыҡ-ара СИ берәмектәр системаһы ( фр. Le Système International d'Unités (SI) булып фәнгә инә.

1960 йылдағы билдәләмәлә «тропик йыл» үлсәнмәгән, ә һүрәтләүсе формула буйынса ваҡыт эсендә ҙурая барыусы тропик йылдың уртаса ҙурлығы иҫәпләнгән.

Был 1952 йылда Халыҡ -ара астрономик союз [11] ҡабул иткән эфемерид ваҡыт шкалаһына тап килә.

Билдәләмә күк есемдәре урынлашыуы һәм уларҙың хәрәкәте тураһында Ньютондың тәғлимәте араһындағы бәйләнеште тап килтерә.

Практикала егерменсе быуат буйына Ньюкомб (1900 -1983 йй.) һәм Эрнест Уильям Браун таблицаларынан ( 1923 -1983 йй.)[9] файҙаланалар.

Шулай итеп, 1960 йылғы СИ системаһы буйынса бирелгән билдәләмә фәндә секундтың көн оҙонлоғона бәйлелеген бөтөнләй алып ташлай.

1960 йылдар башында атомлы сәғәттәр уйлап сығарылыу менән секундты билдәләү өсөн Ҡояш тирәләй Ерҙең әйләнеү ваҡыты түгел, ә халыҡ-ара атом ваҡыты ҡулланыла башлай.

Квант механикаһының төп принцибы — элементар өлөшсәләрҙең бер береһенән айырылмауы ( неразличимость частиц). Әгәр тышҡы тәьҫирҙәрҙе иҫәпкә алмайбыҙ икән, бер изотопҡа ҡараған бөтә атомдарҙың да төҙөлөшө бер төрлө (идентично). Шуның өсөн дә улар тикшеренеүселәргә ваҡытты теүәл билдәләү өсөн идеаль механизм булып тора. Уның күрһәткесенә тышҡы факторҙарҙың тәьҫире генә йоғонто яһай ала.

Шуға ла атомлы сәғәттәр ярҙамында секунд. эталонын билдәләү өсөн нигеҙ итеп атомдағы әүерелештәре тышҡы факторҙарҙың тәьҫиренә бирешеп бармаған химик элемент һайлап алырға кәрәк була.

Шундай сифаттарға цезий атомдары эйә тип табыла. Тағын бер өҫтөнлөгө — уның бер генә тотороҡло изотобы бар.

Ә секундтың яңы билдәләмәһе эфемерид секундҡа теүәл тап килерлек итеп төҙөлә.

Бөйөк Британия Милли физик лабораторияһынан (Ҡалып:Не переведено 2, Англия) хеҙмәткәре Льюис Эссен һәм АҠШ Хәрби-диңгеҙ обсерваторияһы хеҙмәткәре Ҡалып:Не переведено 2 эфемерид секунд[9][12] менән цезий-133 атомында төп хәленең ике үтә нескә кимәлдәре әүерелеше араһындағы бәйләнеште асыҡлайҙар.

Ҡалып:Не переведено 2[13] радиостанцияһынан сигналдар алыға нигеҙләнгән методты файҙаланып, улар Айҙың Ер тирәләй орбиталь хәрәкәтен билдәләйҙәр. Шунан файҙаланып атом сәғәтте ваҡытында Ҡояштың хәрәкәте асыҡлана.

Шулай итеп, эфемерид ваҡыт секунды цезий[12] нурланышының 9 192 631 770 ± 20 периодына тигеҙ тип иҫәпләп сығаралар.

Һөҙөмтәлә, 1967 йылда Үлсәү һәм үлсәмдәр буйынса XIII Генераль конференцияла (ГКМВ) атом ваҡыты секундын ошолай тип билдәләй : Ҡалып:Цитата
Ҡалып:Quote

Атом ваҡытына ҡараған секунд һуңғараҡ ай күҙәтеүҙәре буйынса эфемерид ваҡыты секунды менән сағыштырып ҡаралған:тап килеү 1 : 1010[14] сиктәрендә булып сыҡҡан.

Шулай ҙа был секунд ҡояш ваҡыты менән билдәләнгән әүәлге уртаса секундтан саҡ ҡына ҡыҫҡараҡ булған[15][16].

1970 йылдар барышында Ерҙән өҫкә күтәрелгән һайын ваҡыттың гравитацион әкренәйеүе атом ваҡыты секундтарына тәьҫир итеүе асыҡлана.

Универсаль секунд һәр атом сәғәте күрһәткесен диңгеҙҙең уртаса кимәленә ярашлы төҙәтеп, секундты яҡынса 1Ҡалып:E -гә оҙайтып табыла.

Был төҙәтеү 1977 йылда эшләнә һәм 1980 йылда ҡанунлаштырып ҡуйыла.

Сағыштырмалыҡ тәғлимәте терминдарында Халыҡ -ара атом ваҡыты секунды әйләнеп тороусы геоидтың[17] шәхсән ваҡыты тип билдәләнелә

1997 йылда Үлсәү һәм үлсәмдәр буйынса кәңәшмәлә секундтың билдәләмәһенә өҫтәп аныҡлау индерелә [18]: Ҡалып:Quote Билдәләмәне яңынан раҫлау идеаль атом сәғәттәре даими йышлыҡта тулҡын ебәреп торусы тынлыҡ хәлендәге

цезий атомына эйә тигәнде күҙ уңында тота.

Билдәләмә буйынса ғәмәлдә секундты юғары теүәллектә билдәләү өсөн атом сәғәте эшләгән ерҙә тышҡы температура (излучение абсолютно чёрного тела) иҫәпкә алынырға секундтың абсолют нулдәге ҡиммәтенә яраштылырға тейеш.

2018—2019 йылдарҙағы СИ системаһының төп берәмектәренә ҡарата билдәмәләрҙәге үҙгәрештәр секундтың төп йөкмәткеһенә ҡағылмай. Бары стилистик ҡараштартарҙан сығып ҡына яңы формаль билдәләмә ҡабул ителә[19]: Ҡалып:Начало цитаты Секунда, обозначение с, является единицей времени в СИ; её величина устанавливается фиксацией численного значения частоты сверхтонкого расщепления основного состояния атома цезия-133 ΔνCs равным в точности 9 192 631 770, когда она выражена единицей СИ Гц, что эквивалентно с−1. Ҡалып:Конец цитаты

Һылтанмалар

Ҡалып:Time-stub

  1. ↑ Ҡалып:Книга
  2. ↑ Положение о единицах величин, допускаемых к применению в Российской Федерации Ҡалып:Webarchive Утверждено Постановлением Правительства РФ от 31 октября 2009 г. N 879.
  3. ↑ Ҡалып:Статья
  4. ↑ Ҡалып:Книга
  5. ↑ Taqi al-Din
  6. ↑ 6,0 6,1 Өҙөмтә хатаһы: <ref> тамғаһы дөрөҫ түгел; Landes төшөрмәләре өсөн текст юҡ
  7. ↑ Ҡалып:Статья
  8. ↑ Ҡалып:Cite web
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 Ҡалып:Cite web Ҡалып:Webarchive
  10. ↑ Резолюция 9 XI Генеральной конференции по мерам и весам (1960) Ҡалып:Ref-en
  11. ↑ Explanatory Supplement to the Astronomical Ephemeris and the American Ephemeris and Nautical Almanac (prepared jointly by the Nautical Almanac Offices of the United Kingdom and the United States of America, HMSO, London, 1961), at Sect. 1C, p.9), stating that at a conference «in March 1950 to discuss the fundamental constants of astronomy … the recommendations with the most far-reaching consequences were those that defined ephemeris time and brought the lunar ephemeris into accordance with the solar ephemeris in terms of ephemeris time. These recommendations were addressed to the International Astronomical Union and were formally adopted by Commission 4 and the General Assembly of the Union in Rome in September 1952.»
  12. ↑ 12,0 12,1 Ҡалып:Статья
  13. ↑ Ҡалып:Статья
  14. ↑ Ҡалып:Cite conference
  15. ↑ Ҡалып:Статья
  16. ↑ In the late 1950s, the caesium standard was used to measure both the current mean length of the second of mean solar time (UT2) (Ҡалып:Val) and also the second of ephemeris time (ET) (Ҡалып:Val), see Ҡалып:Статья. As noted in page 162, the Ҡалып:Val figure was chosen for the SI second. L Essen in the same 1968 article stated that this value «seemed reasonable in view of the variations in UT2».
  17. ↑ See page 515 in Ҡалып:Статья
  18. ↑ Өҙөмтә хатаһы: <ref> тамғаһы дөрөҫ түгел; Second төшөрмәләре өсөн текст юҡ
  19. ↑ Ҡалып:Cite web
«https://ba.wiki.beta.math.wmflabs.org/w/index.php?title=Секунд&oldid=17» битенән алынған