Тоҙҙар битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

'''Тоҙҙар''' — ({{lang-en|salt}}, {{lang-la|sal}}) — [[Химик ҡушылмалар|ҡатмарлы матдәләр]], улар һыу иретмәһендә металл катиондарына һәм кислота ҡалдыҡтарына диссоциациялана<ref>{{Китап|автор=Рудзитис Г. Е., Фельдман Ф. Г.|заглавие=Химия. Неорганическая химия. Органическая химия. 9 класс|издание=13-е изд|место=М|издательство=Просвещение|год=2009|страницы=11|isbn=978-5-09-021625-8}}</ref>. ИЮПАК — ({{lang-en|International Union of Pure and Applied Chemistry|IUPAC}}, {{lang-ru|международная неправительственная организация, способствующая прогрессу в области химии}}) тоҙҙарҙы химик ҡушылма кеүек билдәләй. Улар катиондар менән аниондарҙан тора<ref>{{cite web|url=http://goldbook.iupac.org/S05447.html|title=IUPAC Gold Book — salt|accessdate=2013-05-21|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GpplkAE5|archivedate=2013-05-23}}</ref>. Тағы бер билдәләмә бар: [[кислота]]ларҙың [[нигеҙ (химия)|нигеҙҙәр]] менән ҡатнашып [[һыу]] бүлеп сығарыу һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән матдәләр ''тоҙҙар'' тип атала {{sfn|СОЖ|1999}}.

Бынан тыш,  металл катиондарынан башҡа тоҙҙарҙа аммоний катиондары NH<sub>4</sub><sup>+</sup> булырға мөмкин һәм уларҙың органик сығарылмалары, шулай уҡ комплекслы катиондар һ. б. Анион булып тоҙҙарҙа кислота ҡалдығының аниондары һанала; Брёнстенд кислоталарының, шулай уҡ органик булмаған һәм органик, бында ингән карбаниондар һәм комплекслы аниондар{{sfn|Зефиров|1995|с=376}}.

М. В. Ломоносов үҙенең химия һәм физика тураһында хеҙмәттәрендә  "тоҙ"<ref>{{Cite web|url=http://museum.lomic.ru/_library/lomonosov-ps02/index0535.php|title=Труды по химии и физике|author=М. В. Ломоносов|publisher=Историко-Мемориальный музей Ломоносова|accessdate=2013-10-24}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://feb-web.ru/feb/lomonos/texts/lo0/lo2/lo2-481-.htm|title=Введение в истинную физическую химию|author=М. В. Ломоносов|publisher=Фундаментальная электронная библиотека|description=Параграф 111|accessdate=2013-10-24}}</ref>: төшөнсәһен аңлатып яҙа:

<blockquote>Тоҙҙар мурт матдәләр, һыуҙа эрей, өҫтәүенә, ул үтә күрелмәле; янмай, саф килеш, утҡа тәьҫире бар. Уларҙың төрҙәре: купорос, башҡа металл тоҙҙары, әсеүташ, натрий тоҙо, һыра ташы тоҙо һәм поташ (һелтеле тоҙ), осоусан аммиак тоҙы, селитра(аммоний), ябай шишмә тоҙы, диңгеҙ һәм таш нишатыры, инглиз тоҙы һәм башҡа химик юл менән алынған тоҙҙар.</blockquote>

{{oq|ru|{{начало цитаты}}
Названием солей обозначают хрупкие тела, которые растворяются в воде, причем она остается прозрачной; они не загораются, если в чистом виде подвергаются действию огня. Их виды: купорос и все другие металлические соли, квасцы, бура, винный камень, существенные соли растений, соль винного камня и поташ, летучая мочевая соль, селитра, обыкновенная соль родниковая, морская и каменная, нашатырь, английская соль и другие соли, полученные в результате химических работ.
 {{Конец цитаты|источник=М. В. Ломоносов}}}}

== Тоҙ төрҙәре ==
Тоҙҙарҙы, кислоталарҙағы протондарҙы алмаштырып йәки нигеҙҙәге гидроксо төркөмдәрҙе алыштырыуҙан сыҡҡан әйбер тип ҡарағанда, тоҙҙарҙың киләһе төрҙәрен күрһәтергә була<span class="mw-ref" id="cxcite_ref-.D0.97.D0.B5.D1.84.D0.B8.D1.80.D0.BE.D0.B2.E2.80.941995.E2.80.94.E2.80.94376_4-1" rel="dc:references" contenteditable="false" data-sourceid="cite_ref-.D0.97.D0.B5.D1.84.D0.B8.D1.80.D0.BE.D0.B2.E2.80.941995.E2.80.94.E2.80.94376_4-1">[[#cite_note-.D0.97.D0.B5.D1.84.D0.B8.D1.80.D0.BE.D0.B2.E2.80.941995.E2.80.94.E2.80.94376-4|<span class="mw-reflink-text"><nowiki>[4]</nowiki></span>]]</span><span class="mw-ref" id="cite_ref-.D0.97.D0.B5.D1.84.D0.B8.D1.80.D0.BE.D0.B2.E2.80.941995.E2.80.94.E2.80.94376_4-1" rel="dc:references" contenteditable="false"></span>:
# Уртаса (яҡшы) тоҙҙар — кислота молекулаларында бөтә [[водород]] катиондарын металл катиондарына алыштырғандан сыҡҡан матдә ([[Кальцирланған сода|Na<sub>2</sub>CO<sub>3</sub>]], K<sub>3</sub>PO<sub>4</sub>).
# Әсе тоҙҙар — өлөшләтә водород катиондарын металл катиондарына алыштырғандан сыҡҡан матдә (NaHCO<sub>3</sub>, K<sub>2</sub>HPO<sub>4</sub>).
# Нигеҙ тоҙҙары — ниғеҙ гидроксо төркөмдәрен (OH<sup>-</sup>) кислота ҡалдыҡтары менән алыштырғандан сыҡҡан матдә ((CuOH)<sub>2</sub>CO<sub>3</sub>). Улар артыҡ нигеҙ һәм кислота етмәү шарттарында барлыҡҡа киләләр.
Ҡатнашлығында катиондар һәм аниондар һаны буйынса түбәндәге  тоҙ төрҙәрен айыралар{{Sfn|Зефиров|1995|с=376—377}}<span class="mw-ref" id="cite_ref-.D0.97.D0.B5.D1.84.D0.B8.D1.80.D0.BE.D0.B2.E2.80.941995.E2.80.94.E2.80.94376.E2.80.94377_7-0" rel="dc:references" contenteditable="false"></span>:
# Ябай тоҙҙар —  бер төр катиондар һәм бер төр аниондар булған тоҙҙар (NaCl)
# Ике төрлө тоҙҙар —  ике төрлө катиондары булған тоҙҙар (KAl(SO<sub>4</sub>)<sub>2</sub>·12 H<sub>2</sub>O).
# Ҡатнаш тоҙҙар —  улар составында  ике төрлө аниондар бар (Ca(OCl)Cl).
Шулай уҡ '''гидрат тоҙҙар ''' айырым ҡарала (кристаллогидраттар) улар составына  кристалл [[һыу]] молекулалары инә, мәҫәлән, Na<sub>2</sub>SO<sub>4</sub>·10 H<sub>2</sub>O, һәм '''комплекслы тоҙҙар:''' комплекслы катион йәки комплекслы анион — (K<sub>4</sub>[Fe(CN)<sub>6</sub>], [Cu(NH<sub>3</sub>)<sub>4</sub>](OH)<sub>2</sub>). '''Эске тоҙҙар'''  биполяр иондар, йәғни ыңғай зарядлы һәм бер үк ваҡытта, кире зарядлы атомлы молекулалар менән барлыҡҡа килә{{Sfn|Зефиров|1995|с=377}}<span class="mw-ref" id="cite_ref-.D0.97.D0.B5.D1.84.D0.B8.D1.80.D0.BE.D0.B2.E2.80.941995.E2.80.94.E2.80.94377_8-0" rel="dc:references" contenteditable="false"></span>.

== Тоҙҙар исемлеге ==

=== Кислородлы кислоталар тоҙҙары исемлеге ===
Тоҙ исемдәре, ҡағиҙә булараҡ, ярашлы кислоталар. атамаһына бәйле. Сөнки күп кенә кислоталар атамалары күп тылҡылған һүҙҙәр (нитрат, фосфат, карбонат һ. б.), тоҙҙарҙа ла шулай уҡ һаҡлана{{Sfn|Лидин|1983|с=46}}<span class="mw-ref" id="cite_ref-.D0.9B.D0.B8.D0.B4.D0.B8.D0.BD.E2.80.941983.E2.80.94.E2.80.9446_9-0" rel="dc:references" contenteditable="false"></span>.

Тоҙҙарҙың традицион исемдәре анион төп килеш һәм катион эйәлек килеш{{Sfn|Лидин|1983|с=48}}<span class="mw-ref" id="cite_ref-.D0.9B.D0.B8.D0.B4.D0.B8.D0.BD.E2.80.941983.E2.80.94.E2.80.9448_10-0" rel="dc:references" contenteditable="false"></span>  атамаларынан яһала. Анион исемдәре кислота яһаусы элементтарҙың урыҫ һәм латын атамалары нигеҙендә төҙөлә. Әгәр кислота яһаусы элемент бер окисланыу дәрәжәһендә булһа, уның исеменә суффикс -''ат өҫтәлә'':
: CO<sub>3</sub><sup>2-</sup> — карбонат,
: GeO<sub>3</sub><sup>2-</sup> — герман.
Әгәр кислота яһаусы элемент ике окисланыу дәрәжәһен ҡабул итә ала икән, был элемент менән барлыҡҡа килгән  анион өсөн, суффикс -''ат ҡулланыла'', ә әҙерәк окисланыу дәрәжәле  элементтарлы анионға — суффикс -''ит'':
: SO<sub>4</sub><sup>2-</sup> — сульфат,
: SO<sub>3</sub><sup>2-</sup> — сульфит.
Әгәр элемент өс дәрәжәле окисланыу ҡабул итһә, ул ваҡытта юғары, урта һәм түбән дәрәжәле окисланыу ярашлы рәүештә ҡулланған суффикстар -''ат'', -''ит'' һәм суффикс -''ит'' — ''гипо''- приставкаһы менән бергә ҡушыла:
: NO<sub>3</sub><sup>-</sup> — нитрат,
: NO<sub>2</sub><sup>-</sup> — нитрит,
: NO<sub>2</sub><sup>2-</sup> — гипонитрит.
Ахыр сиктә, элементтар окисланыу дүрт дәрәжә алһа, юғары окисланыу дәрәжәһенә ''пер''- приставкаһы һәм суффикс -''ат  ''ҡулланыла, арбан (уларҙың окисланыу дәрәжәһе кәмеү тәртибендә) суффикс -''ат'', суффикс -''ит'' һәм суффикс -''ит'' менән приставка ''гипо''- ҡулланыла:
: ClO<sub>4</sub><sup>-</sup> — перхлорат,
: ClO<sub>3</sub><sup>-</sup> — хлорат,
: ClO<sub>2</sub><sup>-</sup> — хлорит,
: ClO<sup>-</sup> — гипохлорит{{Sfn|Лидин|1983|с=47—48}}<span class="mw-ref" id="cite_ref-.D0.9B.D0.B8.D0.B4.D0.B8.D0.BD.E2.80.941983.E2.80.94.E2.80.9447.E2.80.9448_11-0" rel="dc:references" contenteditable="false"></span>.
Приставкалар ''мета''-, ''орто''-, ''поли''-, ''ди''-, ''өс''-, ''просо''- һ. б., кислоталар атамаһында булһа, ғәҙәттә, аниондар исемендә лә һаҡлана{{Sfn|Лидин|1983|с=48}}<span class="mw-ref" id="cite_ref-.D0.9B.D0.B8.D0.B4.D0.B8.D0.BD.E2.80.941983.E2.80.94.E2.80.9448_10-1" rel="dc:references" contenteditable="false"></span>.

Катион исеме уны барлыҡҡа килтергән элементтарының атамаларына тап килә: кәрәк ваҡытта катионда атомдар һаны күрһәтелә (катион диррури(2+) Hg<sub>2</sub><sup>2+</sup>, тетрамышьяк катионы(2+) As<sub>4</sub><sup>2+</sup>) һәм атомдың окисланыу дәрәжәһе, әгәр ул үҙгәреүсән булһа{{Sfn|Лидин|1983|с=13—14}}<span class="mw-ref" id="cite_ref-.D0.9B.D0.B8.D0.B4.D0.B8.D0.BD.E2.80.941983.E2.80.94.E2.80.9413.E2.80.9414_12-0" rel="dc:references" contenteditable="false"></span>.

'''Әсе тоҙҙар''' исеме анион атамаһына приставка ''гидро''- өҫтәлеп яһала. Әгәр бер анионға  водород атомы берәүҙән артыҡ булһа, уның һаны ҡабатлау приставкаһы менән күрһәтәләр (NaHCO<sub>3</sub> — натрий гидрокарбонаты, NaH<sub>2</sub>PO<sub>4</sub> — натрий дигидрофосфаты). шуға оҡшаш, нигеҙ тоҙҙары өсөн приставка ''гидрокси''- ҡулланыла ((FeOH)NO<sub>3</sub> — тимер гидроксонитраты(II)){{Sfn|Лидин|1983|с=50—51}}<span class="mw-ref" id="cite_ref-.D0.9B.D0.B8.D0.B4.D0.B8.D0.BD.E2.80.941983.E2.80.94.E2.80.9450.E2.80.9451_13-0" rel="dc:references" contenteditable="false"></span>.

Кристаллогидраттарға  исем биреү өсөн,ғәҙәттәге тоҙҙар атамаһына ''гидрат'' һүҙе өҫтәлә (Pb(BrO<sub>3</sub>)<sub>2</sub>·H<sub>2</sub>O — [[ҡурғаш]] гидрат броматы(II), Na<sub>2</sub>CO<sub>3</sub>·10 H<sub>2</sub>O— натрий декагидрат карбонаты). Әгәр кристаллогидраттың  структураһы билдәле булһа, комплекслы ҡатнашмалар исемлеген ҡулланырға мөмкин ([Be(H<sub>2</sub>O)<sub>4</sub>]SO<sub>4</sub> — тетрааквабериллия сульфаты(II)){{Sfn|Лидин|1983|с=53}}<span class="mw-ref" id="cite_ref-.D0.9B.D0.B8.D0.B4.D0.B8.D0.BD.E2.80.941983.E2.80.94.E2.80.9453_14-0" rel="dc:references" contenteditable="false"></span>.

Ҡайһы бер класс тоҙҙарының  төркөм исемдәре бар, мәҫәлән, [[әсеүташ]] — икәүле дөйөм күренешле сульфаттар өсөн M<sup>I</sup>M<sup>III</sup>(SO<sub>4</sub>)2·12 H<sub>2</sub>O — [[натрий]], [[калий]], [[рубидий]], цезий, таллий йәки аммоний — былар MI — катиондары, ә [[алюминий]], [[галлий]], [[индий]], [[таллий]], [[титан]], [[ванадий]], [[хром]], [[марганец]], [[тимер]], [[кобальт]], [[родий]] йәки [[иридий]]{{Sfn|Лидин|1983|с=54}}<span class="mw-ref" id="cite_ref-.D0.9B.D0.B8.D0.B4.D0.B8.D0.BD.E2.80.941983.E2.80.94.E2.80.9454_15-0" rel="dc:references" contenteditable="false"></span> MIII — катиондары.

Артыҡ ҡатмарлы йәки һирәк тоҙҙар өсөн системалы исемдәр ҡулланыла; улар комплекслы ҡатнашмалар{{Sfn|Лидин|1983|с=46}}<span class="mw-ref" id="cite_ref-.D0.9B.D0.B8.D0.B4.D0.B8.D0.BD.E2.80.941983.E2.80.94.E2.80.9446_9-1" rel="dc:references" contenteditable="false"></span> исемлеге ҡағиҙәләре буйынса эшләнә. Был исемлек нигеҙендә, тоҙҙар тышҡы һәм эске сфераларға бүленәләр (катион һәм анион): һуңғыһы үҙәк атомдан һәм уға бәйле лиганд — атомдарҙан тора.Тоҙҙоң исемен яһау түбәндәге яҙыу менән аңлатыла. Башта эске сфера (анион) төп килештә яҙыла: лиганд атамалары (приставкалар) һәм үҙәк элемент атамаһы (тамыр) менән суффикс -''ат'' һәм окисланыу дәрәжәһен күрһәтеп яҙыла. Унан тышҡы өлкәнең атомдар атамаһын (катион) эйәлек килештә яҙалар{{Sfn|Лидин|1983|с=65}}<span class="mw-ref" id="cite_ref-.D0.9B.D0.B8.D0.B4.D0.B8.D0.BD.E2.80.941983.E2.80.94.E2.80.9465_16-0" rel="dc:references" contenteditable="false"></span>.
: LiBO<sub>3</sub> — триоксоборат(III) литий
: Na<sub>2</sub>Cr<sub>2<font size="3"> </font></sub><sub>7</sub> — гептаоксодихромат(VI) натрий
: NaHSO<sub>4</sub> — тетраоксосульфат(VI) водород-натрий

=== Кислородһыҙ кислоталар тоҙҙарының исемлеге ===
Кислородһыҙ кислоталар тоҙҙары исемдәрен  бинар ҡатнашмаларының дөйөм ҡағиҙәләре ҡулланып барлыҡҡа килә: йә булмаһа һан приставкаларын күрһәтеп универсаль исемлек ҡағиҙәләре, йә, окисланыу дәрәжәһен күрһәтеп, Шток ысулы ҡулланыла, өҫтәүенә, икенсе ысул ҡулайлыраҡ иҫәпләнә.

'''Галогенид''' исемдәре [[Галогендар|галоген]] атамаһынан суффикс -''ид'' һәм катион (NaBr — натрий бромиды SF<sub>6</sub> — көкөрт фториды(VI), йәки көкөрт гексафториды  Nb<sub>6</sub>I<sub>11</sub> — гексобоний ундеркаиодиды) барлыҡҡа килә. Бынан тыш, '''псевдогалогенидтар''' — галогеноидтарға хас анионлы тоҙҙар кластарға бүленә. Уларҙың исемдәренең барлыҡҡа килеүе: (Fe(CN)<sub>2</sub> — тимер цианиды(II), AgNCS — көмөш тиоцианаты(I)){{sfn|Лидин|1983|с=28—30}}<span class="mw-ref" id="cite_ref-.D0.9B.D0.B8.D0.B4.D0.B8.D0.BD.E2.80.941983.E2.80.94.E2.80.9428.E2.80.9430_17-0" rel="dc:references" contenteditable="false"></span>.

Анион сифатында [[көкөрт]], селен һәм теллур, тәшкил иткән халькогенидтар  сульфидтар, селенидтар һәм теллуридтар тип атала. Сероводород һәм селеноводород һытыҡ тоҙ барлыҡҡа килтерергә мөмкин. Уларҙы ярашлы рәүештә, гидросульфидтар һәм гидроселенидтар — (ZnS — цинк сульфиды, SiS<sub>2</sub> — кремний дисульфиды, NaHS — натрий гидросульфиды). Ҡуш сульфидтар  ике катионды дефис аша күрһәтелеп әйтәләр: (FeCu)S<sub>2</sub> — тимер-баҡыр дисульфиды{{sfn|Лидин|1983|с=32—33}}<span class="mw-ref" id="cite_ref-.D0.9B.D0.B8.D0.B4.D0.B8.D0.BD.E2.80.941983.E2.80.94.E2.80.9432.E2.80.9433_18-0" rel="dc:references" contenteditable="false"></span>.

== Физик үҙенсәлектәре һәм тоҙҙарҙың төҙөлөшө ==
[[Файл:Salts_Solubility_vs_Temperature.png|thumb|300x300px| Ҡайһы бер тоҙҙарҙың иреүсәнлек сифатының температураға бәйләнеше]]
Ҡағиҙә булараҡ, тоҙ ионлы кристаллик рәшәткәле  кристаллик матдәләр.  Мәҫәлән, һелтеле галогенидтар һәм щелочноземельный металдар (NaCl, CsCl, CaF<sub>2</sub>) аниондарҙан төҙөлгән, улар тығыҙ туп төргәк нигеҙендә урынлашҡан һәм төргәктәге буш урынды алып торған катиондар. Ионлы тоҙ кристалдары шулай уҡ кислота ҡалдыҡтарынан төҙөлөргә мөмкин. Улар сикһеҙ анион фрагменттарына һәм бушлыҡтағы катиондар менән күләмле каркастарына берләшкән (силикаттар). Бындай берләшеү физик үҙенсәнлектә сағыла: уларға  юғары эреү температура хас, ҡаты хәлендә яҡшы  диэлектрик<ref name="ХЭ_ИК">{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая российская энциклопедия|год=1990|том=2|isbn=5-85270-035-5|с=259}}</ref>.

Молекуляр (ковалент) төҙөлөшлө тоҙҙар билдәле (мәҫәлән, алюминий хлориды  AlCl<sub>3</sub>). Күп кенә тоҙҙарҙың химик төҙөлөш характеры  ион һәм ковалент бәйләнеш араһында{{sfn|Зефиров|1995|с=377}}<span class="mw-ref" id="cite_ref-.D0.97.D0.B5.D1.84.D0.B8.D1.80.D0.BE.D0.B2.E2.80.941995.E2.80.94.E2.80.94377_8-1" rel="dc:references" contenteditable="false"></span>.

Айырыуса ҡыҙыҡһыныу тыуҙырғаны ион шыйыҡсалары — иреү температураһы 100 °С кәм булған тоҙҙар. Бынан тыш, ион шыйыҡсалары  практик нуль туйындырылған быу баҫымына һәм юғары һуҙылыусанлыҡҡа эйә. Был тоҙҙарҙың махсус үҙенсәлектәре катиондың түбән симметрияһы менән аңлатыла, иондар бер-береһе менән насар бәйләнештә һәм катион заряды яҡшы таралыу арҡаһында <ref>{{Мәҡәлә|автор=Wasserscheid P., Keim W.|заглавие=Ionic Liquids—New “Solutions” for Transition Metal Catalysis|язык=en|издание=Angew. Chem. Int. Ed|год=2000|том=39|номер=21|страницы=3772—3789|doi=10.1002/1521-3773(20001103)39:21<3772::AID-ANIE3772>3.0.CO;2-5|pmid=11091453}}</ref>.

Һыуҙа иреү үҙенсәнлеге тоҙҙар өсөн мөһим. Был критерий менән иреүсән, аҙ иреүсән һәм иремәүсән тоҙҙар айырыла.

== Тәбиғәттә сыҡҡан урыны ==
Күп кенә минералдар — тоҙ ятҡылығы була (мәҫәлән, галит <math>~\mathsf{NaCl}</math>, сильвин <math>~\mathsf{KCl}</math>, флюорит <math>~\mathsf{CaF_2}</math>).

== Табыу ысулдары ==
Төрлө ысулдар ҡулланыла:
* Кислота менән металл, нигеҙ һәм амфотер оксидтар/гидроксидтар үҙ-ара аралашып:
<math>\mathsf{H_2SO_4 + Mg \longrightarrow MgSO_4 + H_2 \uparrow}</math>

<math>\mathsf{H_2SO_4 + MgO \longrightarrow MgSO_4 + H_2O}</math>

<math>\mathsf{3H_2SO_4 + Al_2O_3 \longrightarrow Al_2(SO_4)_3 + 3\ H_2O}</math>
* Үҙ-ара кислота оксидтары һеркә менән,төп һәм амфотер оксидтар / гидроксидтар аралашып:
<math>\mathsf{Ca(OH)_2 + CO_2 \longrightarrow CaCO_3 \downarrow + H_2O}</math>

<math>\mathsf{CaO + SiO_2 \longrightarrow CaSiO_3}</math>

<math>\mathsf{Al_2O_3 + 3\ SO_3 \longrightarrow Al_2(SO_4)_3}</math>

<math>\mathsf{Mg(OH)_2 + CO_2 \longrightarrow MgCO_3 \downarrow + H_2O}</math>

<math>\mathsf{Zn(OH)_2 + SO_3 \longrightarrow ZnSO_4 + H_2O}</math>
* Үҙ-ара тоҙҙар кислота менән, икенсе тоҙҙар менән аралашыу (''әгәр реакция һөҙөмтәһендә продукт хасил була икән''):
<math>\mathsf{CaCO_3 + 2 HCl \longrightarrow CaCl_2 + H_2O + CO_2 \uparrow}</math>

<math>\mathsf{CuCl_2 + Na_2S \longrightarrow 2 NaCl + CuS \downarrow}</math>

<math>\mathsf{2Na_2CO_3 + 2 MgCl_2 + H_2O \longrightarrow [Mg(OH)]_2CO_3 + CO_2 \uparrow + 4 NaCl}</math>
* Ябай матдәләрҙең үҙ-ара бәйләнеше:
<math>\mathsf{Fe + S \longrightarrow FeS}</math>
* Үҙ-ара [[Нигеҙ (химия)|нигеҙҙәр]] менән металл булмаған матдәләр бәйләнеше, мәҫәлән, [[Галогендар|галоген]] менән:
<math>\mathsf{Ca(OH)_2 + Cl_2 \longrightarrow Ca(OCl)Cl + H_2O}</math>

Кристаллогидраттар ғәҙәттә һыу эретмәһенән  кристаллизацияланған тоҙҙан табалар. Шулай уҡ тоҙ кристаллосольваттары һыуһыҙ эретмәләрҙән төшөүе билдәле (мәҫәлән, CaBr<sub>2</sub>·C 3<sub>2</sub>H<sub>5</sub>OH){{sfn|Зефиров|1995|с=377}}<span class="mw-ref" id="cite_ref-.D0.97.D0.B5.D1.84.D0.B8.D1.80.D0.BE.D0.B2.E2.80.941995.E2.80.94.E2.80.94377_8-2" rel="dc:references" contenteditable="false"></span>.

== Химик үҙенсәлектәре ==
Химик үҙенсәлектәрен уларҙың составына кереүсе катиондар һәм аниондар сифаты билдәләй. 

Әгәр реакция өлкәһенән, реакция һөҙөмтәһендә продукт барлыҡҡа килә икән,тоҙҙар кислоталар һәм нигеҙҙәр менән аралаша  (ултырма, газ, аҙ диссоцияланыусы матдәләр, мәҫәлән, [[һыу]]):

<math>\mathsf{BaCl_2 + H_2SO_4 \longrightarrow BaSO_4\downarrow + 2 HCl}</math>

<math>\mathsf{NaHCO_3 + HCl \longrightarrow NaCl + H_2O + CO_2 \uparrow}</math>

<math>\mathsf{Na_2SiO_3 + 2 HCl \longrightarrow 2 NaCl + H_2SiO_3 \downarrow}</math>

Ирекле металл, тоҙ  составында металдар активлығы электрохимик рәттә торған металдан  һулдараҡ торһа, тоҙҙар металдар менән бәйләнешкә инә.

<math>\mathsf{Cu + HgCl_2 \longrightarrow CuCl_2 + Hg}</math>

Бәйләнеш өлкәһенән, бәйләнеш продукты сыҡһа, тоҙҙар үҙ-ара аралаша (газ, ултырма йәки һыу барлыҡҡа килә); шул иҫәптә реагент атомдарының окисланыу дәрәжәһе үҙгәреү бәйләнеше ихтимал:

<math>\mathsf{CaCl_2 + Na_2CO_3 \longrightarrow CaCO_3 \downarrow + 2 NaCl}</math>

<math>\mathsf{AgNO_3 + NaCl \longrightarrow AgCl \downarrow + NaNO_3}</math>

<math>\mathsf{K_2Cr_2O_7 + 3 Na_2SO_3 + 4 H_2SO_4 \longrightarrow Cr_2(SO_4)_3 + 3 Na_2SO_4 + K_2SO_4 + 4 H_2O}</math>

Ҡайһы бер тоҙҙар йылытҡанда тарҡала:

<math>\mathsf{CuCO_3 \longrightarrow CuO + CO_2 \uparrow}</math>

<math>\mathsf{Ca(NO_3)_2 \longrightarrow Ca(NO_2)_2  + O_2\uparrow }</math>

<math>\mathsf{NH_4NO_3 \longrightarrow N_2O \uparrow + 2 H_2O}</math>

<math>\mathsf{NH_4NO_2 \longrightarrow N_2 \uparrow + 2 H_2O}</math>

=== Һыу иретмәләрендәге диссоциация ===
Тоҙ һыуҙа ирегәндә иондарға тарҡала Диссоциация тотошлай булһа, тоҙҙар көслө электролит, була, киреһенсә — көсһөҙ{{sfn|Зефиров|1995|с=377}}<span class="mw-ref" id="cite_ref-.D0.97.D0.B5.D1.84.D0.B8.D1.80.D0.BE.D0.B2.E2.80.941995.E2.80.94.E2.80.94377_8-3" rel="dc:references" contenteditable="false"></span>. Көслө электролиттарға типик миҫал булып һелтеле металдар тоҙо булып тора. Иретмәлә сольватирован ион рәүешендә була в{{sfn|СОЖ|1999}}<span class="mw-ref" id="cite_ref-.D0.A1.D0.9E.D0.96.E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94_3-1" rel="dc:references" contenteditable="false"></span>

=== Тоҙҙар гидролизы ===
Ҡайһы бер тоҙҙар һыу иретмәһендә гидролизға{{sfn|Зефиров|1995|с=377}}<span class="mw-ref" id="cite_ref-.D0.97.D0.B5.D1.84.D0.B8.D1.80.D0.BE.D0.B2.E2.80.941995.E2.80.94.E2.80.94377_8-4" rel="dc:references" contenteditable="false"></span> дусар ителә. Был реакция көсһөҙ кислоталар тоҙҙарына элекке хәленә кире ҡайтыусан була ([[Кальцирланған сода|Na<sub>2</sub>CO<sub>3</sub>]]) йәки көсһөҙ нигеҙҙәр өсөн (CuCl<sub>2</sub>), һәм кире ҡайтмаусан — көсһөҙ кислоталар тоҙо һәм көсһөҙ нигеҙҙәр өсөндля (Al<sub>2</sub>S<sub>3</sub>).

== Тоҙҙоң кешегә файҙаһы ==
{| class="standard"
 !Тоҙ атамалары
!Тәшкил иткәт матдә
!Кеше оганизмына йоғонтоһо
!Тоҙ етешмәгәндәге сирҙәр
 |-
 |1. Кальций тоҙҙары
|Һөт, балыҡ, йәшелсәләр
|Үҫешкә йоғонтоһо һәм һөйәктәр нығыныу
|Һөолдәнең алама үҫеше, теш боҙолоу һ.б.
 |-
 |2. Тимер тоҙо
|Һыйыр бауыры, һыйыр ите
|Гемоглобинда була
|Аҙ ҡанлылыҡ
 |-
 |3. Магний тоҙо
|Борсаҡ, курага
|Эсәк-ҡарын эшмәкәрлеген яҡшырта
|Ашҡаҙан эшмәкәрлеге насарланғанда
 |}

== Тоҙҙарҙы ҡулланыу ==
Тоҙҙар бөтә ерҙә производствола, һәм шулай уҡ көндәлек тормошта ҡулланыла.
# Тоҙ кислотаһы тоҙҙары
# Көкөрт кислотаһы тоҙҙары
# Азот кислотаһы тоҙҙары
# Ортофосфаттар
# Күмер кислотаһы тоҙҙары

== Тоҙ һүрәттәре галереяһы ==
<gallery perrow="6">
File:Hydrogenuhličitan draselný.JPG|Гидрокарбонат калия
File:Blutlaugensalz gr.jpg|Гексацианоферрат(III) калия
File:Ammonium-cerium(IV)-sulfate-sample.jpg|Аммоний-церий(IV) сульфат
File:Dusičnan olovnatý.PNG|Нитрат свинца(II)
File:Fluorid amonný.PNG|Фторид аммония
File:GaSeBulk.jpg‎.jpg|Селенид галлия
File:Calcium fluoride.jpg|Фторид кальция
File:Fosforečnan měďnatý.PNG|Ортофосфат меди(II)
File:Křemičitan kobaltnatý.PNG|Метасиликат кобальта(II)
File:Bromid olovnatý.PNG|Бромид свинца(II)
</gallery>

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* Әсе тоҙҙар
* Нигеҙ тоҙҙары
* Ҡушма тоҙҙар
* Кристаллогидраттар
* Кристаллк рәшәткә
* Иреүсәнлек
* Гидролиз

== Һылтанмалар ==
{{Reflist|2}}

== Әҙәбиәт ==
* {{Мәҡәлә|автор=Гиричев Г. В.|заглавие=Структура молекул солей кислородсодержащих кислот|ссылка=http://www.pereplet.ru/nauka/Soros/pdf/9911_040.pdf|издание=Соросовский образовательный журнал|год=1999|номер=11|страницы=40—44|ref=СОЖ}}
* {{Китап|автор=Лидин Р. А., Молочко В. А., Андреева Л. Л., Цветков А. А.|заглавие=Основы номенклатуры неорганических веществ|ответственный=Под ред. Б. Д. Стёпина|место=М|издательство=Химия|год=1983|страниц=112|ref=Лидин}}
* {{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. Н. С. Зефирова|место=М|издательство=Большая российская энциклопедия|год=1995|том=4|isbn=5-85270-092-4|ref=Зефиров}}<span class="citation" id="CITEREF.D0.97.D0.B5.D1.84.D0.B8.D1.80.D0.BE.D0.B21995" contenteditable="false">— [[:ru:Special:BookSources/5852700924|ISBN 5-85270-092-4]].</span>

[[Категория:Тоҙҙар]]