Тоҙҙар

Тоҙҙар — (Ҡалып:Lang-en, Ҡалып:Lang-la) — ҡатмарлы матдәләр, улар һыу иретмәһендә металл катиондарына һәм кислота ҡалдыҡтарына диссоциациялана. ИЮПАК — (Ҡалып:Lang-en, Ҡалып:Lang-ru) тоҙҙарҙы химик ҡушылма кеүек билдәләй. Улар катиондар менән аниондарҙан тора. Тағы бер билдәләмә бар: кислоталарҙың нигеҙҙәр менән ҡатнашып һыу бүлеп сығарыу һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән матдәләр тоҙҙар тип атала Ҡалып:Sfn.

Бынан тыш,  металл катиондарынан башҡа тоҙҙарҙа аммоний катиондары NH₄⁺ булырға мөмкин һәм уларҙың органик сығарылмалары, шулай уҡ комплекслы катиондар һ. б. Анион булып тоҙҙарҙа кислота ҡалдығының аниондары һанала; Брёнстенд кислоталарының, шулай уҡ органик булмаған һәм органик, бында ингән карбаниондар һәм комплекслы аниондарҠалып:Sfn.

М. В. Ломоносов үҙенең химия һәм физика тураһында хеҙмәттәрендә  "тоҙ": төшөнсәһен аңлатып яҙа:

Тоҙҙар мурт матдәләр, һыуҙа эрей, өҫтәүенә, ул үтә күрелмәле; янмай, саф килеш, утҡа тәьҫире бар. Уларҙың төрҙәре: купорос, башҡа металл тоҙҙары, әсеүташ, натрий тоҙо, һыра ташы тоҙо һәм поташ (һелтеле тоҙ), осоусан аммиак тоҙы, селитра(аммоний), ябай шишмә тоҙы, диңгеҙ һәм таш нишатыры, инглиз тоҙы һәм башҡа химик юл менән алынған тоҙҙар.

Тоҙ төрҙәре

Тоҙҙарҙы, кислоталарҙағы протондарҙы алмаштырып йәки нигеҙҙәге гидроксо төркөмдәрҙе алыштырыуҙан сыҡҡан әйбер тип ҡарағанда, тоҙҙарҙың киләһе төрҙәрен күрһәтергә була[4]:

1. Уртаса (яҡшы) тоҙҙар — кислота молекулаларында бөтә водород катиондарын металл катиондарына алыштырғандан сыҡҡан матдә (Na₂CO₃, K₃PO₄).
2. Әсе тоҙҙар — өлөшләтә водород катиондарын металл катиондарына алыштырғандан сыҡҡан матдә (NaHCO₃, K₂HPO₄).
3. Нигеҙ тоҙҙары — ниғеҙ гидроксо төркөмдәрен (OH^-) кислота ҡалдыҡтары менән алыштырғандан сыҡҡан матдә ((CuOH)₂CO₃). Улар артыҡ нигеҙ һәм кислота етмәү шарттарында барлыҡҡа киләләр.

Ҡатнашлығында катиондар һәм аниондар һаны буйынса түбәндәге  тоҙ төрҙәрен айыраларҠалып:Sfn:

1. Ябай тоҙҙар —  бер төр катиондар һәм бер төр аниондар булған тоҙҙар (NaCl)
2. Ике төрлө тоҙҙар —  ике төрлө катиондары булған тоҙҙар (KAl(SO₄)₂·12 H₂O).
3. Ҡатнаш тоҙҙар —  улар составында  ике төрлө аниондар бар (Ca(OCl)Cl).

Шулай уҡ гидрат тоҙҙар  айырым ҡарала (кристаллогидраттар) улар составына  кристалл һыу молекулалары инә, мәҫәлән, Na₂SO₄·10 H₂O, һәм комплекслы тоҙҙар: комплекслы катион йәки комплекслы анион — (K₄[Fe(CN)₆], [Cu(NH₃)₄](OH)₂). Эске тоҙҙар  биполяр иондар, йәғни ыңғай зарядлы һәм бер үк ваҡытта, кире зарядлы атомлы молекулалар менән барлыҡҡа киләҠалып:Sfn.

Тоҙҙар исемлеге

 Кислородлы кислоталар тоҙҙары исемлеге

Тоҙ исемдәре, ҡағиҙә булараҡ, ярашлы кислоталар. атамаһына бәйле. Сөнки күп кенә кислоталар атамалары күп тылҡылған һүҙҙәр (нитрат, фосфат, карбонат һ. б.), тоҙҙарҙа ла шулай уҡ һаҡланаҠалып:Sfn.

Тоҙҙарҙың традицион исемдәре анион төп килеш һәм катион эйәлек килешҠалып:Sfn  атамаларынан яһала. Анион исемдәре кислота яһаусы элементтарҙың урыҫ һәм латын атамалары нигеҙендә төҙөлә. Әгәр кислота яһаусы элемент бер окисланыу дәрәжәһендә булһа, уның исеменә суффикс -ат өҫтәлә:

CO₃^2- — карбонат,

GeO₃^2- — герман.

Әгәр кислота яһаусы элемент ике окисланыу дәрәжәһен ҡабул итә ала икән, был элемент менән барлыҡҡа килгән  анион өсөн, суффикс -ат ҡулланыла, ә әҙерәк окисланыу дәрәжәле  элементтарлы анионға — суффикс -ит:

SO₄^2- — сульфат,

SO₃^2- — сульфит.

Әгәр элемент өс дәрәжәле окисланыу ҡабул итһә, ул ваҡытта юғары, урта һәм түбән дәрәжәле окисланыу ярашлы рәүештә ҡулланған суффикстар -ат, -ит һәм суффикс -ит — гипо- приставкаһы менән бергә ҡушыла:

NO₃^- — нитрат,

NO₂^- — нитрит,

NO₂^2- — гипонитрит.

Ахыр сиктә, элементтар окисланыу дүрт дәрәжә алһа, юғары окисланыу дәрәжәһенә пер- приставкаһы һәм суффикс -ат  ҡулланыла, арбан (уларҙың окисланыу дәрәжәһе кәмеү тәртибендә) суффикс -ат, суффикс -ит һәм суффикс -ит менән приставка гипо- ҡулланыла:

ClO₄^- — перхлорат,

ClO₃^- — хлорат,

ClO₂^- — хлорит,

ClO^- — гипохлоритҠалып:Sfn.

Приставкалар мета-, орто-, поли-, ди-, өс-, просо- һ. б., кислоталар атамаһында булһа, ғәҙәттә, аниондар исемендә лә һаҡланаҠалып:Sfn.

Катион исеме уны барлыҡҡа килтергән элементтарының атамаларына тап килә: кәрәк ваҡытта катионда атомдар һаны күрһәтелә (катион диррури(2+) Hg₂²⁺, тетрамышьяк катионы(2+) As₄²⁺) һәм атомдың окисланыу дәрәжәһе, әгәр ул үҙгәреүсән булһаҠалып:Sfn.

Әсе тоҙҙар исеме анион атамаһына приставка гидро- өҫтәлеп яһала. Әгәр бер анионға  водород атомы берәүҙән артыҡ булһа, уның һаны ҡабатлау приставкаһы менән күрһәтәләр (NaHCO₃ — натрий гидрокарбонаты, NaH₂PO₄ — натрий дигидрофосфаты). шуға оҡшаш, нигеҙ тоҙҙары өсөн приставка гидрокси- ҡулланыла ((FeOH)NO₃ — тимер гидроксонитраты(II))Ҡалып:Sfn.

Кристаллогидраттарға  исем биреү өсөн,ғәҙәттәге тоҙҙар атамаһына гидрат һүҙе өҫтәлә (Pb(BrO₃)₂·H₂O — ҡурғаш гидрат броматы(II), Na₂CO₃·10 H₂O— натрий декагидрат карбонаты). Әгәр кристаллогидраттың  структураһы билдәле булһа, комплекслы ҡатнашмалар исемлеген ҡулланырға мөмкин ([Be(H₂O)₄]SO₄ — тетрааквабериллия сульфаты(II))Ҡалып:Sfn.

Ҡайһы бер класс тоҙҙарының  төркөм исемдәре бар, мәҫәлән, әсеүташ — икәүле дөйөм күренешле сульфаттар өсөн M^IM^III(SO₄)2·12 H₂O — натрий, калий, рубидий, цезий, таллий йәки аммоний — былар MI — катиондары, ә алюминий, галлий, индий, таллий, титан, ванадий, хром, марганец, тимер, кобальт, родий йәки иридийҠалып:Sfn MIII — катиондары.

Артыҡ ҡатмарлы йәки һирәк тоҙҙар өсөн системалы исемдәр ҡулланыла; улар комплекслы ҡатнашмаларҠалып:Sfn исемлеге ҡағиҙәләре буйынса эшләнә. Был исемлек нигеҙендә, тоҙҙар тышҡы һәм эске сфераларға бүленәләр (катион һәм анион): һуңғыһы үҙәк атомдан һәм уға бәйле лиганд — атомдарҙан тора.Тоҙҙоң исемен яһау түбәндәге яҙыу менән аңлатыла. Башта эске сфера (анион) төп килештә яҙыла: лиганд атамалары (приставкалар) һәм үҙәк элемент атамаһы (тамыр) менән суффикс -ат һәм окисланыу дәрәжәһен күрһәтеп яҙыла. Унан тышҡы өлкәнең атомдар атамаһын (катион) эйәлек килештә яҙаларҠалып:Sfn.

LiBO₃ — триоксоборат(III) литий

Na₂Cr_2 7 — гептаоксодихромат(VI) натрий

NaHSO₄ — тетраоксосульфат(VI) водород-натрий

Кислородһыҙ кислоталар тоҙҙарының исемлеге

Кислородһыҙ кислоталар тоҙҙары исемдәрен  бинар ҡатнашмаларының дөйөм ҡағиҙәләре ҡулланып барлыҡҡа килә: йә булмаһа һан приставкаларын күрһәтеп универсаль исемлек ҡағиҙәләре, йә, окисланыу дәрәжәһен күрһәтеп, Шток ысулы ҡулланыла, өҫтәүенә, икенсе ысул ҡулайлыраҡ иҫәпләнә.

Галогенид исемдәре галоген атамаһынан суффикс -ид һәм катион (NaBr — натрий бромиды SF₆ — көкөрт фториды(VI), йәки көкөрт гексафториды  Nb₆I₁₁ — гексобоний ундеркаиодиды) барлыҡҡа килә. Бынан тыш, псевдогалогенидтар — галогеноидтарға хас анионлы тоҙҙар кластарға бүленә. Уларҙың исемдәренең барлыҡҡа килеүе: (Fe(CN)₂ — тимер цианиды(II), AgNCS — көмөш тиоцианаты(I))Ҡалып:Sfn.

Анион сифатында көкөрт, селен һәм теллур, тәшкил иткән халькогенидтар  сульфидтар, селенидтар һәм теллуридтар тип атала. Сероводород һәм селеноводород һытыҡ тоҙ барлыҡҡа килтерергә мөмкин. Уларҙы ярашлы рәүештә, гидросульфидтар һәм гидроселенидтар — (ZnS — цинк сульфиды, SiS₂ — кремний дисульфиды, NaHS — натрий гидросульфиды). Ҡуш сульфидтар  ике катионды дефис аша күрһәтелеп әйтәләр: (FeCu)S₂ — тимер-баҡыр дисульфидыҠалып:Sfn.

Физик үҙенсәлектәре һәм тоҙҙарҙың төҙөлөшө

 Ҡайһы бер тоҙҙарҙың иреүсәнлек сифатының температураға бәйләнеше

Ҡағиҙә булараҡ, тоҙ ионлы кристаллик рәшәткәле  кристаллик матдәләр.  Мәҫәлән, һелтеле галогенидтар һәм щелочноземельный металдар (NaCl, CsCl, CaF₂) аниондарҙан төҙөлгән, улар тығыҙ туп төргәк нигеҙендә урынлашҡан һәм төргәктәге буш урынды алып торған катиондар. Ионлы тоҙ кристалдары шулай уҡ кислота ҡалдыҡтарынан төҙөлөргә мөмкин. Улар сикһеҙ анион фрагменттарына һәм бушлыҡтағы катиондар менән күләмле каркастарына берләшкән (силикаттар). Бындай берләшеү физик үҙенсәнлектә сағыла: уларға  юғары эреү температура хас, ҡаты хәлендә яҡшы  диэлектрик.

Молекуляр (ковалент) төҙөлөшлө тоҙҙар билдәле (мәҫәлән, алюминий хлориды  AlCl₃). Күп кенә тоҙҙарҙың химик төҙөлөш характеры  ион һәм ковалент бәйләнеш араһындаҠалып:Sfn.

Айырыуса ҡыҙыҡһыныу тыуҙырғаны ион шыйыҡсалары — иреү температураһы 100 °С кәм булған тоҙҙар. Бынан тыш, ион шыйыҡсалары  практик нуль туйындырылған быу баҫымына һәм юғары һуҙылыусанлыҡҡа эйә. Был тоҙҙарҙың махсус үҙенсәлектәре катиондың түбән симметрияһы менән аңлатыла, иондар бер-береһе менән насар бәйләнештә һәм катион заряды яҡшы таралыу арҡаһында .

Һыуҙа иреү үҙенсәнлеге тоҙҙар өсөн мөһим. Был критерий менән иреүсән, аҙ иреүсән һәм иремәүсән тоҙҙар айырыла.

Тәбиғәттә сыҡҡан урыны

Күп кенә минералдар — тоҙ ятҡылығы була (мәҫәлән, галит $𝖭𝖺𝖢𝗅$, сильвин $𝖪𝖢𝗅$, флюорит $𝖢𝖺{𝖥}_{\mathrm{𝟤}}$).

 Табыу ысулдары

Төрлө ысулдар ҡулланыла:

• Кислота менән металл, нигеҙ һәм амфотер оксидтар/гидроксидтар үҙ-ара аралашып:

${𝖧}_{\mathrm{𝟤}}𝖲{𝖮}_{\mathrm{𝟦}}\mathsf{+}𝖬𝗀\mathsf{⟶}𝖬𝗀𝖲{𝖮}_{\mathrm{𝟦}}\mathsf{+}{𝖧}_{\mathrm{𝟤}}\mathsf{\uparrow }$

${𝖧}_{\mathrm{𝟤}}𝖲{𝖮}_{\mathrm{𝟦}}\mathsf{+}𝖬𝗀𝖮\mathsf{⟶}𝖬𝗀𝖲{𝖮}_{\mathrm{𝟦}}\mathsf{+}{𝖧}_{\mathrm{𝟤}}𝖮$

$\mathrm{𝟥}{𝖧}_{\mathrm{𝟤}}𝖲{𝖮}_{\mathrm{𝟦}}\mathsf{+}𝖠{𝗅}_{\mathrm{𝟤}}{𝖮}_{\mathrm{𝟥}}\mathsf{⟶}𝖠{𝗅}_{\mathrm{𝟤}}\mathsf{(}𝖲{𝖮}_{\mathrm{𝟦}}{\mathsf{)}}_{\mathrm{𝟥}}\mathsf{+}\mathrm{𝟥}{𝖧}_{\mathrm{𝟤}}𝖮$

• Үҙ-ара кислота оксидтары һеркә менән,төп һәм амфотер оксидтар / гидроксидтар аралашып:

$𝖢𝖺\mathsf{(}𝖮𝖧{\mathsf{)}}_{\mathrm{𝟤}}\mathsf{+}𝖢{𝖮}_{\mathrm{𝟤}}\mathsf{⟶}𝖢𝖺𝖢{𝖮}_{\mathrm{𝟥}}\mathsf{\downarrow }\mathsf{+}{𝖧}_{\mathrm{𝟤}}𝖮$

$𝖢𝖺𝖮\mathsf{+}𝖲𝗂{𝖮}_{\mathrm{𝟤}}\mathsf{⟶}𝖢𝖺𝖲𝗂{𝖮}_{\mathrm{𝟥}}$

$𝖠{𝗅}_{\mathrm{𝟤}}{𝖮}_{\mathrm{𝟥}}\mathsf{+}\mathrm{𝟥}𝖲{𝖮}_{\mathrm{𝟥}}\mathsf{⟶}𝖠{𝗅}_{\mathrm{𝟤}}\mathsf{(}𝖲{𝖮}_{\mathrm{𝟦}}{\mathsf{)}}_{\mathrm{𝟥}}$

$𝖬𝗀\mathsf{(}𝖮𝖧{\mathsf{)}}_{\mathrm{𝟤}}\mathsf{+}𝖢{𝖮}_{\mathrm{𝟤}}\mathsf{⟶}𝖬𝗀𝖢{𝖮}_{\mathrm{𝟥}}\mathsf{\downarrow }\mathsf{+}{𝖧}_{\mathrm{𝟤}}𝖮$

$𝖹𝗇\mathsf{(}𝖮𝖧{\mathsf{)}}_{\mathrm{𝟤}}\mathsf{+}𝖲{𝖮}_{\mathrm{𝟥}}\mathsf{⟶}𝖹𝗇𝖲{𝖮}_{\mathrm{𝟦}}\mathsf{+}{𝖧}_{\mathrm{𝟤}}𝖮$

• Үҙ-ара тоҙҙар кислота менән, икенсе тоҙҙар менән аралашыу (әгәр реакция һөҙөмтәһендә продукт хасил була икән):

$𝖢𝖺𝖢{𝖮}_{\mathrm{𝟥}}\mathsf{+}\mathrm{𝟤}𝖧𝖢𝗅\mathsf{⟶}𝖢𝖺𝖢{𝗅}_{\mathrm{𝟤}}\mathsf{+}{𝖧}_{\mathrm{𝟤}}𝖮\mathsf{+}𝖢{𝖮}_{\mathrm{𝟤}}\mathsf{\uparrow }$

$𝖢𝗎𝖢{𝗅}_{\mathrm{𝟤}}\mathsf{+}𝖭{𝖺}_{\mathrm{𝟤}}𝖲\mathsf{⟶}\mathrm{𝟤}𝖭𝖺𝖢𝗅\mathsf{+}𝖢𝗎𝖲\mathsf{\downarrow }$

$\mathrm{𝟤}𝖭{𝖺}_{\mathrm{𝟤}}𝖢{𝖮}_{\mathrm{𝟥}}\mathsf{+}\mathrm{𝟤}𝖬𝗀𝖢{𝗅}_{\mathrm{𝟤}}\mathsf{+}{𝖧}_{\mathrm{𝟤}}𝖮\mathsf{⟶}\mathsf{[}𝖬𝗀\mathsf{(}𝖮𝖧\mathsf{)}{\mathsf{]}}_{\mathrm{𝟤}}𝖢{𝖮}_{\mathrm{𝟥}}\mathsf{+}𝖢{𝖮}_{\mathrm{𝟤}}\mathsf{\uparrow }\mathsf{+}\mathrm{𝟦}𝖭𝖺𝖢𝗅$

•  Ябай матдәләрҙең үҙ-ара бәйләнеше:

$𝖥𝖾\mathsf{+}𝖲\mathsf{⟶}𝖥𝖾𝖲$

• Үҙ-ара нигеҙҙәр менән металл булмаған матдәләр бәйләнеше, мәҫәлән, галоген менән:

$𝖢𝖺\mathsf{(}𝖮𝖧{\mathsf{)}}_{\mathrm{𝟤}}\mathsf{+}𝖢{𝗅}_{\mathrm{𝟤}}\mathsf{⟶}𝖢𝖺\mathsf{(}𝖮𝖢𝗅\mathsf{)}𝖢𝗅\mathsf{+}{𝖧}_{\mathrm{𝟤}}𝖮$

Кристаллогидраттар ғәҙәттә һыу эретмәһенән  кристаллизацияланған тоҙҙан табалар. Шулай уҡ тоҙ кристаллосольваттары һыуһыҙ эретмәләрҙән төшөүе билдәле (мәҫәлән, CaBr₂·C 3₂H₅OH)Ҡалып:Sfn.

Химик үҙенсәлектәре

Химик үҙенсәлектәрен уларҙың составына кереүсе катиондар һәм аниондар сифаты билдәләй. 

Әгәр реакция өлкәһенән, реакция һөҙөмтәһендә продукт барлыҡҡа килә икән,тоҙҙар кислоталар һәм нигеҙҙәр менән аралаша  (ултырма, газ, аҙ диссоцияланыусы матдәләр, мәҫәлән, һыу):

$𝖡𝖺𝖢{𝗅}_{\mathrm{𝟤}}\mathsf{+}{𝖧}_{\mathrm{𝟤}}𝖲{𝖮}_{\mathrm{𝟦}}\mathsf{⟶}𝖡𝖺𝖲{𝖮}_{\mathrm{𝟦}}\mathsf{\downarrow }\mathsf{+}\mathrm{𝟤}𝖧𝖢𝗅$

$𝖭𝖺𝖧𝖢{𝖮}_{\mathrm{𝟥}}\mathsf{+}𝖧𝖢𝗅\mathsf{⟶}𝖭𝖺𝖢𝗅\mathsf{+}{𝖧}_{\mathrm{𝟤}}𝖮\mathsf{+}𝖢{𝖮}_{\mathrm{𝟤}}\mathsf{\uparrow }$

$𝖭{𝖺}_{\mathrm{𝟤}}𝖲𝗂{𝖮}_{\mathrm{𝟥}}\mathsf{+}\mathrm{𝟤}𝖧𝖢𝗅\mathsf{⟶}\mathrm{𝟤}𝖭𝖺𝖢𝗅\mathsf{+}{𝖧}_{\mathrm{𝟤}}𝖲𝗂{𝖮}_{\mathrm{𝟥}}\mathsf{\downarrow }$

Ирекле металл, тоҙ  составында металдар активлығы электрохимик рәттә торған металдан  һулдараҡ торһа, тоҙҙар металдар менән бәйләнешкә инә.

$𝖢𝗎\mathsf{+}𝖧𝗀𝖢{𝗅}_{\mathrm{𝟤}}\mathsf{⟶}𝖢𝗎𝖢{𝗅}_{\mathrm{𝟤}}\mathsf{+}𝖧𝗀$

Бәйләнеш өлкәһенән, бәйләнеш продукты сыҡһа, тоҙҙар үҙ-ара аралаша (газ, ултырма йәки һыу барлыҡҡа килә); шул иҫәптә реагент атомдарының окисланыу дәрәжәһе үҙгәреү бәйләнеше ихтимал:

$𝖢𝖺𝖢{𝗅}_{\mathrm{𝟤}}\mathsf{+}𝖭{𝖺}_{\mathrm{𝟤}}𝖢{𝖮}_{\mathrm{𝟥}}\mathsf{⟶}𝖢𝖺𝖢{𝖮}_{\mathrm{𝟥}}\mathsf{\downarrow }\mathsf{+}\mathrm{𝟤}𝖭𝖺𝖢𝗅$

$𝖠𝗀𝖭{𝖮}_{\mathrm{𝟥}}\mathsf{+}𝖭𝖺𝖢𝗅\mathsf{⟶}𝖠𝗀𝖢𝗅\mathsf{\downarrow }\mathsf{+}𝖭𝖺𝖭{𝖮}_{\mathrm{𝟥}}$

${𝖪}_{\mathrm{𝟤}}𝖢{𝗋}_{\mathrm{𝟤}}{𝖮}_{\mathrm{𝟩}}\mathsf{+}\mathrm{𝟥}𝖭{𝖺}_{\mathrm{𝟤}}𝖲{𝖮}_{\mathrm{𝟥}}\mathsf{+}\mathrm{𝟦}{𝖧}_{\mathrm{𝟤}}𝖲{𝖮}_{\mathrm{𝟦}}\mathsf{⟶}𝖢{𝗋}_{\mathrm{𝟤}}\mathsf{(}𝖲{𝖮}_{\mathrm{𝟦}}{\mathsf{)}}_{\mathrm{𝟥}}\mathsf{+}\mathrm{𝟥}𝖭{𝖺}_{\mathrm{𝟤}}𝖲{𝖮}_{\mathrm{𝟦}}\mathsf{+}{𝖪}_{\mathrm{𝟤}}𝖲{𝖮}_{\mathrm{𝟦}}\mathsf{+}\mathrm{𝟦}{𝖧}_{\mathrm{𝟤}}𝖮$

Ҡайһы бер тоҙҙар йылытҡанда тарҡала:

$𝖢𝗎𝖢{𝖮}_{\mathrm{𝟥}}\mathsf{⟶}𝖢𝗎𝖮\mathsf{+}𝖢{𝖮}_{\mathrm{𝟤}}\mathsf{\uparrow }$

$𝖢𝖺\mathsf{(}𝖭{𝖮}_{\mathrm{𝟥}}{\mathsf{)}}_{\mathrm{𝟤}}\mathsf{⟶}𝖢𝖺\mathsf{(}𝖭{𝖮}_{\mathrm{𝟤}}{\mathsf{)}}_{\mathrm{𝟤}}\mathsf{+}{𝖮}_{\mathrm{𝟤}}\mathsf{\uparrow }$

$𝖭{𝖧}_{\mathrm{𝟦}}𝖭{𝖮}_{\mathrm{𝟥}}\mathsf{⟶}{𝖭}_{\mathrm{𝟤}}𝖮\mathsf{\uparrow }\mathsf{+}\mathrm{𝟤}{𝖧}_{\mathrm{𝟤}}𝖮$

$𝖭{𝖧}_{\mathrm{𝟦}}𝖭{𝖮}_{\mathrm{𝟤}}\mathsf{⟶}{𝖭}_{\mathrm{𝟤}}\mathsf{\uparrow }\mathsf{+}\mathrm{𝟤}{𝖧}_{\mathrm{𝟤}}𝖮$

Һыу иретмәләрендәге диссоциация

Тоҙ һыуҙа ирегәндә иондарға тарҡала Диссоциация тотошлай булһа, тоҙҙар көслө электролит, була, киреһенсә — көсһөҙҠалып:Sfn. Көслө электролиттарға типик миҫал булып һелтеле металдар тоҙо булып тора. Иретмәлә сольватирован ион рәүешендә була вҠалып:Sfn

Тоҙҙар гидролизы

Ҡайһы бер тоҙҙар һыу иретмәһендә гидролизғаҠалып:Sfn дусар ителә. Был реакция көсһөҙ кислоталар тоҙҙарына элекке хәленә кире ҡайтыусан була (Na₂CO₃) йәки көсһөҙ нигеҙҙәр өсөн (CuCl₂), һәм кире ҡайтмаусан — көсһөҙ кислоталар тоҙо һәм көсһөҙ нигеҙҙәр өсөндля (Al₂S₃).

Тоҙҙоң кешегә файҙаһы

Тоҙ атамалары	Тәшкил иткәт матдә	Кеше оганизмына йоғонтоһо	Тоҙ етешмәгәндәге сирҙәр
1. Кальций тоҙҙары	Һөт, балыҡ, йәшелсәләр	Үҫешкә йоғонтоһо һәм һөйәктәр нығыныу	Һөолдәнең алама үҫеше, теш боҙолоу һ.б.
2. Тимер тоҙо	Һыйыр бауыры, һыйыр ите	Гемоглобинда була	Аҙ ҡанлылыҡ
3. Магний тоҙо	Борсаҡ, курага	Эсәк-ҡарын эшмәкәрлеген яҡшырта	Ашҡаҙан эшмәкәрлеге насарланғанда

Тоҙҙарҙы ҡулланыу

Тоҙҙар бөтә ерҙә производствола, һәм шулай уҡ көндәлек тормошта ҡулланыла.

1. Тоҙ кислотаһы тоҙҙары
2. Көкөрт кислотаһы тоҙҙары
3. Азот кислотаһы тоҙҙары
4. Ортофосфаттар
5. Күмер кислотаһы тоҙҙары

 Тоҙ һүрәттәре галереяһы 

• 
  Гидрокарбонат калия
• 
  Гексацианоферрат(III) калия
• 
  Аммоний-церий(IV) сульфат
• 
  Нитрат свинца(II)
• 
  Фторид аммония
• 
  Селенид галлия
• 
  Фторид кальция
• 
  Ортофосфат меди(II)
• 
  Метасиликат кобальта(II)
• 
  Бромид свинца(II)

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Әсе тоҙҙар
• Нигеҙ тоҙҙары
• Ҡушма тоҙҙар
• Кристаллогидраттар
• Кристаллк рәшәткә
• Иреүсәнлек
• Гидролиз

Әҙәбиәт

• Ҡалып:Мәҡәлә
• Ҡалып:Китап
• Ҡалып:Китап— ISBN 5-85270-092-4.