Ҡара көртмәле битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{яҡшы мәҡәлә}}
{{Ук}}
'''Ҡара көртмәле''', йәки '''Ябай ҡара көртмәле''' <ref>Русско-башкирский словарь по пчеловодству (Г.Д.Зайнуллина, 2001)</ref>- ({{lang-la|Vaccínium myrtíllus}}) — тәпәшәк [[ҡыуаҡ]], [[биологик төр]] булараҡ [[вакциниум]] ырыуына, ''арсалар'' ғаиләһенә ҡарай. Ашарға яраҡлы еләк. Еләге һәм япрағы  дауалау маҡсаттарында ҡулланыла. Ҡайһы берҙә көртмәлене шулай уҡ декоратив маҡсатта баҡса убасыҡтарында  үҫтерәләр.

== Атамаһы ==
Фәнни атамаһы  [[латин теле]]ндәге  ''vacca'' — [[һыйыр]] тигәндән килеп сыҡҡан, сөнки ҡайһы бер төрҙәренең һабаҡтарын [[мал аҙығы]] булараҡ ҡулланғандар.

Төргә бирелгән ''myrtillus'' һүҙе  кесерәйтелгән «мирт» тигәнгә әйләнгән, сөнки япраҡтары [[мирт]] менән оҡшаш.

Башҡортса "ҡара көртмәле" уның емештәренең төҫөнән алынған, сөнки көртмәленең йәнә күк һәм ҡыҙыл төрө лә бар.

Ҡыҙыҡ, {{bt-ruslat|Миртиллокактус|Myrtillocactus}} тип аталған кактус ырыуы ла бар, ул да атамаһын  (''Vaccinium myrtillus'') емештәренең көртмәлегә оҡшауы арҡаһында алған <ref name="Удалова83">{{книга|автор=Удалова Р. А., Вьюгина Н. Г.|заглавие=В мире кактусов|ссылка=|ответственный=Отв. ред. С. Г. Сааков|издание=2-е изд|место=М.|издательство=Наука|год=1983|страницы=98|страниц=144|серия=Научно-популярная серия|isbn=|тираж=250&nbsp;000}}</ref>.

== Тасуирлама ==

Көртмәле —  10-50 см  бейеклегендәге ваҡ  [[ҡыуаҡлыҡ]], төньяҡта,  тундра зонаһында бер нисә сантиметр ғына бейеклектә була<ref name="Bonekamp">Gunnevi Bonekamp, s. 78</ref>. Һабаҡтары олононан осло мөйөштәр яһап тарала.  

[[Япраҡ]]тары сиратлаша, ваҡ, оҙонса, күн һымағыраҡ,  спираль буйлап урынлаша, ситтәре ваҡ ҡына бысҡы теше кеүек. Өҫ яҡта япраҡтар ослораҡ, аҫты аҡһыл,  өҫтән – аҡһыл-йәшел, яланғас, йоҡа, ҡышҡа ҡойола. Ямғыр һыуы япраҡтары буйлап [[тамыр]]ына ағып төшә.

[[Тамыр]]ҙары тармаҡлы, күп һанлы [[Үренде (ботаника)|үренде]] бирә.

Май айында сәскә ата. [[Сәскә]]һе аҡһыл-йәшел, төҙөк, берәрләп урынлашҡан. [[Таж]]ы биш тешле. Ун [[Һеркәлек|һеркәлеге]] бар. [[Емшәне]] берәү. Сәскә аҫҡа ҡарай бөгөлә, был һеркәһен һыуҙан һаҡлай. Төп һеркәләндереүселәр — [[бал ҡорто]] һәм [[иңкеш]].

Сәскәһенең формулаһы: {{Nobr|[[Файл:Male_and_female_sign.svg|12px]]<math>\mathrm{\ast \; Ca_{(5)}\; Co_{(5)} \;  A_{5+5} \;  G_{(\overline5)}}</math>}}<ref name="Медбот">{{книга|автор=Сербин А. Г. и др.|заглавие=Медицинская ботаника. Учебник для студентов вузов|место=Харьков|издательство=Изд-во НФаУ: Золотые страницы|год=2003|страницы=150|страниц=364|isbn=966-615-125-1}}</ref>.

[[Файл:Vaccinium myrtillus RecolteAuPeigne.JPG|thumb|right| Францияла ҡара көртмәле йыйыу]]
[[Емеш]]тәре күкһел ҡара <ref name="Bonekamp" /> йәки ҡара. Аҡһыл ҡунығы йыуылғас, ул ҡап-ҡара булып ҡала <ref>Honkavaara, Johanna: «Ultraviolet cues in fruit-frugivore interactions»,
sivu 22. Jyväskylä: University of Jyväskylä, 2002</ref>. Еләк эсе ҡуйы ҡыҙыл, орлоҡтары 40-ҡа етә, әммә уртаса шуның яртыһы була. Орлоҡтары ҡоштарҙың ашҡаҙанында эшкәртелмәй,  ул шул рәүешле тарала.

Вегетатив юл менән һәм орлоҡтан үрсей.

Ҡырағай тәбиғәттә күберәк төньяҡ  райондарҙа, башлыса  [[ҡарағай]] урмандарында йә [[һаҙлыҡ]]тарҙа үҫә.

== Хужалыҡта әһәмиәте һәм ҡулланылышы ==
Көртмәлене башҡорттар ҡайнатма итеп тә, ҡаҡ итеп тә, кеҫәлгә лә, бәлеш эслеге итеп тә ҡуллана. Туңдырып та һаҡлайҙар. Көртмәле үҫкән райондарҙа ул урындағы халыҡҡа ярайһы табыш та килтерә.  

Көртмәлелә емеш-еләк  кислоталары әҙ, ул сөскөлтөм тәмле. Мәгәр унда А һәм  B витаминдары, [[марганец]], епсәләр,  флавоноидтар күп. Еләге — бик бай  С витамины, [[магний]] һәм [[кальций]] сығанағы<ref>[http://www.fineli.fi/food.php?foodid=442&lang=fi Mustikan ravintoarvot] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100402010808/http://www.fineli.fi/food.php?foodid=442&lang=fi |date=2010-04-02 }} Terveyden ja hyvinvoinnin laitos.</ref>.

Һутлы сәскәләренән хуш еҫле бал алалар<ref>{{книга|автор=Абрикосов Х. Н. и др.|часть=Черника|заглавие=Словарь-справочник пчеловода|ссылка=http://ashipunov.info/shipunov/school/books/slovarj-sprav_pchelovoda_1955.djvu|ответственный=Сост. Федосов Н. Ф.|место=М.|издательство=Сельхозгиз|год=1955|страницы=397}}</ref>.

Көртмәленең төҫө кислота миҡдарына бәйле. Ул әҙерәк булған һайын төҫө күкһелерәккә әйләнә. 

Көртмәленән шәмәхә төҫтәге буяу алалар, уны, мәҫәлән, иткә келәймә һуғыу өсөн ҡулланалар. Буяуҙы етештереү ысулына ҡарап,  йөн һәм киндер туҡыма шәмәхә йәки  ҡыҙыл төҫкә инә<ref name="Дпр СССР">{{Книга:Дикорастущие полезные растения СССР|стр=264—265}}</ref>.

== Көртмәлегә бәйле мәғлүмәттәр ==
[[Файл:The Soviet Union 1964 CPA 3133 stamp (Wild Berries. European blueberry or bilberry (Vaccinium myrtillus)).jpg|thumb|слева|СССР-ҙың почта маркаһы]]
[[Файл:Vaccinium myrtillus2011.jpg|мини|150px|Гукливый ауылында көртмәлегә һәйкәл (Украина)]]
* 1964 йылда СССР-ҙа көртмәлегә бағышлап почта маркаһы сығарылған [(Каталог почтовых марок СССР, № 3133).
* Карпат аръяғының Гукливый ауылында (Украина) ҡара көртмәлегә бәләкәй генә һәйкәл ҡуйылған.
* Пермь крайының Красновишерск ҡалаһында йыл һайын ҡара көртмәле һәм көртмәле бәлеше фестивале уҙғарыла. 2012 йылда 70 м оҙонлоғондағы көртмәле бәлеше бешерелгән һәм Рәсәй рекордтар китабына ингән.

== Күҙҙе дауалағанда ҡулланыу ==
Борондан көртмәле эңерҙә күҙ ҡоросон нығытыусы булып һанала. Ҡайһы бер мәғлүмәттәргә ҡарағанда, британ хәрби осоусыларына Икенсе донъя һуғышы ваҡытында төнгө осоштарҙа махсус рәүештә көртмәле джемы биргәндәр.  Шул уҡ ваҡытта АҠШ тикшеренеүселәре 2000 йылда көртмәлелә эңерҙә күреү һәләтен яҡшыртыу сифатын тапмағандар<ref>M''uth E. R., Laurent J. M., Jasper P.'' The effect of bilberry nutritional supplementation on night visual acuity and contrast sensitivity. // ''Altern Med Rev''. — 2000 Apr. — № 5(2). — P. 164—173. [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi?cmd=retrieve&db=pubmed&list_uids=10767671 Abstract.]</ref><ref>[http://www.webmd.com/content/article/11/1668_50777.htm Bilberry Bombs, WebMD, October 2000.]</ref>.
Лаборатория тәжрибәләре иһә көртмәле ашауҙың ҡайһы бер күҙ ауырыуҙарын иҫкәртеүен йә иһә дауалауҙа яҡшы һөҙөмтәгә килтереүен күрәһәтә<ref>''Fursova A. Zh. et al.'' Dietary supplementation with bilberry extract prevents macular degeneration and cataracts in senesce-accelerated OXYS rats. // ''Adv Gerontol''. — 2005. — № 16. — P. 76—79. (Article in Russian). [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi?cmd=retrieve&db=pubmed&list_uids=16075680 Abstract.]</ref>, әммә  клиник тикшеренеүҙәр үткәрелгәне юҡ. 
Көртмәленең ҡарағусҡыл күк төҫө антоциан тигән тәбиғи буяу арҡаһында барлыҡҡа килә. Уны  файҙаланыу<ref>''Gross P. M.'' [http://www.npicenter.com/anm/templates/newsATemp.aspx?articleid=18944&zoneid=201 Scientists zero in on health benefits of berry pigments] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100831231001/http://www.npicenter.com/anm/templates/newsATemp.aspx?articleid=18944&zoneid=201 |date=2010-08-31 }} // ''Natural Products Information Center''. — July 2007.</ref> йөрәк, ҡан тамырҙары ауырыуҙарын иҫкәртеүе асыҡланған<ref>''Bell D. R., Gochenaur K.'' Direct vasoactive and vasoprotective properties of anthocyanin-rich extracts. // ''J Appl Physiol''. — 2006 Apr. — № 100(4). — P. 1164—1170. [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi?cmd=retrieve&db=pubmed&list_uids=16339348 Abstract.]</ref>, күҙ<ref>''Chung H. K. et al.'' Efficacy of troxerutin on streptozotocin-induced rat model in the early stage of diabetic retinopathy. // ''Arzneimittelforschung''. — 2005. — № 55(10). — P. 573—580. [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi?cmd=retrieve&db=pubmed&list_uids=16294503 Abstract.]</ref>, ракты дауалағанда ыңғай һөҙөмтә бирә<ref>''Roy S. et al.'' Anti-angiogenic property of edible berries. // ''Free Radic Res''. — 2002 Sep. — № 36(9). — P. 1023—1031. [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi?cmd=retrieve&db=pubmed&list_uids=12448828 Abstract.]</ref><ref>''Boivin D. et al.'' Inhibition of cancer cell proliferation and suppression of TNF-induced activation of NFkappaB by edible berry juice. // ''Anticancer Res''. — 2007 Mar. — № 27(2). — P. 937—948.</ref>.
Антоциандан тыш ҡара көртмәлелә протоантоцианидтар, флавоноидтар һәм таниндар күп, улар иһә [[антиоксидант]] булараҡ билдәле<ref>''Srivastava A. et al''. Effect of anthocyanin fractions from selected cultivars of Georgia-grown blueberries on apoptosis and phase II enzymes. // ''J Agric Food Chem''. — 2007 Apr. — № 18; 55(8). — P. 3180—3185.</ref>

Офтальмологияла, ҡағиҙә булараҡ, көртмәле экстракты ҡулланыла.

Шул уҡ ваҡытта күптәр был еләк ғөмүмән күреүҙе яҡшырта тип уйлай. Быны биологик актив өҫтәлмәләр (БАД) һатыусылар күрәләтә ялғанлап рекламала ҡуллана. Әммә фекер ысынбарлыҡҡа тура килмәй, ҡара көртмәле күҙҙең шекәрәһе ҡубыуҙан ғына ярҙам итә.

== Үҫкән урындары ==
Ҡара көртмәле Төньяҡ [[Европа]]ла һәм [[Азия]]ның тайгалы урындарында тәбиғи үҫә. [[Төньяҡ Америка]]ла ла осрай, унда ул боронғо рәүештә һаҡланған. Йыш ҡына ҡара көртмәле тип уға оҡшаған еләктәр һатыу ҙа күҙәтелә.

[[Башҡортостан]]да ҡара көртмәле Урал алдының төньяҡ‑көнбайыш өлөшөндә һәм Башҡортостан (Көньяҡ) Уралында осрай, таулы, ҡарағай урманлы райондарҙа үҫә. [[Белорет районы|Белорет]], [[Бөрйән районы|Бөрйән]], [[Салауат районы|Салауат]], [[Учалы районы|Учалы]] райондарының ҡарағай урмандарында көртмәлектәр күп.

== Көртмәле буяуы ==
Көртмәленән шәмәхә төҫтәге буяу алалар, уны, мәҫәлән, иткә келәймә һуғыу өсөн ҡулланалар. Буяуҙы етештереү ысулына ҡарап йөн һәм киндер туҡыма шәмәхә йәки ҡыҙыл төҫкә инә<ref>Губанов И. А. и др. Дикорастущие полезные растения СССР / отв. ред. Т. А. Работнов — М.: Мысль, 1976. — Б. 264—265. — (Справочники-определители географа и путешественника)</ref>.

== Әҙәбиәт ==
* ''Кожевников Ю. П.'' Семейство вересковые (Ericaceae) // Жизнь растений. В 6-ти т. Т. 5. Ч. 2. Цветковые растения / Под ред. [[Тахтаджян, Армен Леонович|А. Л. Тахтаджяна]]. — М.: Просвещение, 1981. — С. 88—95.
* ''Нейштадт M. И.'' Определитель растений средней полосы Европейской части России. — М.: Учпедгиз, 1948.
* {{ИОРСР|часть=1010. ''Vaccinium myrtillus'' L. — Черника|том=3|стр=24}}
* {{книга|автор=Jorge B. Retamales, James F. Hancock.|часть=|ссылка часть=|заглавие=Blueberries|ссылка=http://www.openisbn.com/isbn/9781845938260/|викитека=|ответственный=|издание=|место=|издательство=CABI|год=2012|volume=|pages=|allpages=336|серия=|isbn=1845938267|тираж=|язык=en|ref=}} — ISBN 978-1-84593-826-0

== Һылтанмалар ==
{{Навигация}}
* {{БЭ|8136|автор=[[Мулдашев Альберт Әкрәм улы|Мулдашев А. Ә.]]}}
* {{GRIN|taxon|41040|{{v|19|9|2009}}}}
* {{EOL|583633|{{v|19|9|2009}}}}
* {{Из БСЭ}}
* {{ВТ-ЭСБЕ|Черника}}
* [http://www.fito.nnov.ru/special/glycozides/dube/vaccinium_myrtillus.phtml Заготовка черники] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20051016051843/http://www.fito.nnov.ru/special/glycozides/dube/vaccinium_myrtillus.phtml |date=2005-10-16 }} {{v|2|9|2010}}
* [http://protect.gost.ru/document.aspx?control=7&id=179872 ГОСТ Р 54696-2011]. Черника и голубика свежие. Технические условия

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
{{Вакциниум}}
[[Категория:Алфавит буйынса үҫемлектәр]]
[[Категория:Евразия флораһы]]
[[Категория:Төньяҡ Америка флораһы]]
[[Категория:Еләктәр]]
[[Категория:Емеш биреүсе ҡыуаҡтар]]
[[Категория:Һаҙлыҡ үҫемлектәре]]
[[Категория:Еләк культуралары]]
[[Категория:Ауыл хужалығы культуралары]]