Ҡара көртмәле

testwiki проектынан
Навигацияға күсергә Эҙләүгә күсергә

Ҡалып:Яҡшы мәҡәлә Ҡалып:Ук Ҡара көртмәле, йәки Ябай ҡара көртмәле [1]- (Ҡалып:Lang-la) — тәпәшәк ҡыуаҡ, биологик төр булараҡ вакциниум ырыуына, арсалар ғаиләһенә ҡарай. Ашарға яраҡлы еләк. Еләге һәм япрағы дауалау маҡсаттарында ҡулланыла. Ҡайһы берҙә көртмәлене шулай уҡ декоратив маҡсатта баҡса убасыҡтарында үҫтерәләр.

Атамаһы

Фәнни атамаһы латин телендәге vacca — һыйыр тигәндән килеп сыҡҡан, сөнки ҡайһы бер төрҙәренең һабаҡтарын мал аҙығы булараҡ ҡулланғандар.

Төргә бирелгән myrtillus һүҙе  кесерәйтелгән «мирт» тигәнгә әйләнгән, сөнки япраҡтары мирт менән оҡшаш.

Башҡортса "ҡара көртмәле" уның емештәренең төҫөнән алынған, сөнки көртмәленең йәнә күк һәм ҡыҙыл төрө лә бар.

Ҡыҙыҡ, Ҡалып:Bt-ruslat тип аталған кактус ырыуы ла бар, ул да атамаһын (Vaccinium myrtillus) емештәренең көртмәлегә оҡшауы арҡаһында алған [2].

Тасуирлама

Көртмәле — 10-50 см бейеклегендәге ваҡ ҡыуаҡлыҡ, төньяҡта, тундра зонаһында бер нисә сантиметр ғына бейеклектә була[3]. Һабаҡтары олононан осло мөйөштәр яһап тарала.

Япраҡтары сиратлаша, ваҡ, оҙонса, күн һымағыраҡ, спираль буйлап урынлаша, ситтәре ваҡ ҡына бысҡы теше кеүек. Өҫ яҡта япраҡтар ослораҡ, аҫты аҡһыл, өҫтән – аҡһыл-йәшел, яланғас, йоҡа, ҡышҡа ҡойола. Ямғыр һыуы япраҡтары буйлап тамырына ағып төшә.

Тамырҙары тармаҡлы, күп һанлы үренде бирә.

Май айында сәскә ата. Сәскәһе аҡһыл-йәшел, төҙөк, берәрләп урынлашҡан. Тажы биш тешле. Ун һеркәлеге бар. Емшәне берәү. Сәскә аҫҡа ҡарай бөгөлә, был һеркәһен һыуҙан һаҡлай. Төп һеркәләндереүселәр — бал ҡорто һәм иңкеш.

Сәскәһенең формулаһы: Ҡалып:Nobr[4].

Францияла ҡара көртмәле йыйыу

Емештәре күкһел ҡара [3] йәки ҡара. Аҡһыл ҡунығы йыуылғас, ул ҡап-ҡара булып ҡала [5]. Еләк эсе ҡуйы ҡыҙыл, орлоҡтары 40-ҡа етә, әммә уртаса шуның яртыһы була. Орлоҡтары ҡоштарҙың ашҡаҙанында эшкәртелмәй, ул шул рәүешле тарала.

Вегетатив юл менән һәм орлоҡтан үрсей.

Ҡырағай тәбиғәттә күберәк төньяҡ райондарҙа, башлыса ҡарағай урмандарында йә һаҙлыҡтарҙа үҫә.

Хужалыҡта әһәмиәте һәм ҡулланылышы

Көртмәлене башҡорттар ҡайнатма итеп тә, ҡаҡ итеп тә, кеҫәлгә лә, бәлеш эслеге итеп тә ҡуллана. Туңдырып та һаҡлайҙар. Көртмәле үҫкән райондарҙа ул урындағы халыҡҡа ярайһы табыш та килтерә.

Көртмәлелә емеш-еләк кислоталары әҙ, ул сөскөлтөм тәмле. Мәгәр унда А һәм B витаминдары, марганец, епсәләр, флавоноидтар күп. Еләге — бик бай С витамины, магний һәм кальций сығанағы[6].

Һутлы сәскәләренән хуш еҫле бал алалар[7].

Көртмәленең төҫө кислота миҡдарына бәйле. Ул әҙерәк булған һайын төҫө күкһелерәккә әйләнә.

Көртмәленән шәмәхә төҫтәге буяу алалар, уны, мәҫәлән, иткә келәймә һуғыу өсөн ҡулланалар. Буяуҙы етештереү ысулына ҡарап, йөн һәм киндер туҡыма шәмәхә йәки ҡыҙыл төҫкә инә[8].

Көртмәлегә бәйле мәғлүмәттәр

СССР-ҙың почта маркаһы
Гукливый ауылында көртмәлегә һәйкәл (Украина)
  • 1964 йылда СССР-ҙа көртмәлегә бағышлап почта маркаһы сығарылған [(Каталог почтовых марок СССР, № 3133).
  • Карпат аръяғының Гукливый ауылында (Украина) ҡара көртмәлегә бәләкәй генә һәйкәл ҡуйылған.
  • Пермь крайының Красновишерск ҡалаһында йыл һайын ҡара көртмәле һәм көртмәле бәлеше фестивале уҙғарыла. 2012 йылда 70 м оҙонлоғондағы көртмәле бәлеше бешерелгән һәм Рәсәй рекордтар китабына ингән.

Күҙҙе дауалағанда ҡулланыу

Борондан көртмәле эңерҙә күҙ ҡоросон нығытыусы булып һанала. Ҡайһы бер мәғлүмәттәргә ҡарағанда, британ хәрби осоусыларына Икенсе донъя һуғышы ваҡытында төнгө осоштарҙа махсус рәүештә көртмәле джемы биргәндәр. Шул уҡ ваҡытта АҠШ тикшеренеүселәре 2000 йылда көртмәлелә эңерҙә күреү һәләтен яҡшыртыу сифатын тапмағандар[9][10]. Лаборатория тәжрибәләре иһә көртмәле ашауҙың ҡайһы бер күҙ ауырыуҙарын иҫкәртеүен йә иһә дауалауҙа яҡшы һөҙөмтәгә килтереүен күрәһәтә[11], әммә клиник тикшеренеүҙәр үткәрелгәне юҡ. Көртмәленең ҡарағусҡыл күк төҫө антоциан тигән тәбиғи буяу арҡаһында барлыҡҡа килә. Уны файҙаланыу[12] йөрәк, ҡан тамырҙары ауырыуҙарын иҫкәртеүе асыҡланған[13], күҙ[14], ракты дауалағанда ыңғай һөҙөмтә бирә[15][16]. Антоциандан тыш ҡара көртмәлелә протоантоцианидтар, флавоноидтар һәм таниндар күп, улар иһә антиоксидант булараҡ билдәле[17]

Офтальмологияла, ҡағиҙә булараҡ, көртмәле экстракты ҡулланыла.

Шул уҡ ваҡытта күптәр был еләк ғөмүмән күреүҙе яҡшырта тип уйлай. Быны биологик актив өҫтәлмәләр (БАД) һатыусылар күрәләтә ялғанлап рекламала ҡуллана. Әммә фекер ысынбарлыҡҡа тура килмәй, ҡара көртмәле күҙҙең шекәрәһе ҡубыуҙан ғына ярҙам итә.

Үҫкән урындары

Ҡара көртмәле Төньяҡ Европала һәм Азияның тайгалы урындарында тәбиғи үҫә. Төньяҡ Америкала ла осрай, унда ул боронғо рәүештә һаҡланған. Йыш ҡына ҡара көртмәле тип уға оҡшаған еләктәр һатыу ҙа күҙәтелә.

Башҡортостанда ҡара көртмәле Урал алдының төньяҡ‑көнбайыш өлөшөндә һәм Башҡортостан (Көньяҡ) Уралында осрай, таулы, ҡарағай урманлы райондарҙа үҫә. Белорет, Бөрйән, Салауат, Учалы райондарының ҡарағай урмандарында көртмәлектәр күп.

Көртмәле буяуы

Көртмәленән шәмәхә төҫтәге буяу алалар, уны, мәҫәлән, иткә келәймә һуғыу өсөн ҡулланалар. Буяуҙы етештереү ысулына ҡарап йөн һәм киндер туҡыма шәмәхә йәки ҡыҙыл төҫкә инә[18].

Әҙәбиәт

  • Кожевников Ю. П. Семейство вересковые (Ericaceae) // Жизнь растений. В 6-ти т. Т. 5. Ч. 2. Цветковые растения / Под ред. А. Л. Тахтаджяна. — М.: Просвещение, 1981. — С. 88—95.
  • Нейштадт M. И. Определитель растений средней полосы Европейской части России. — М.: Учпедгиз, 1948.
  • Ҡалып:ИОРСР
  • Ҡалып:Книга — ISBN 978-1-84593-826-0

Һылтанмалар

Ҡалып:Навигация

Иҫкәрмәләр

Ҡалып:Иҫкәрмәләр Ҡалып:Вакциниум

  1. ↑ Русско-башкирский словарь по пчеловодству (Г.Д.Зайнуллина, 2001)
  2. ↑ Ҡалып:Книга
  3. ↑ 3,0 3,1 Gunnevi Bonekamp, s. 78
  4. ↑ Ҡалып:Книга
  5. ↑ Honkavaara, Johanna: «Ultraviolet cues in fruit-frugivore interactions», sivu 22. Jyväskylä: University of Jyväskylä, 2002
  6. ↑ Mustikan ravintoarvot Ҡалып:Webarchive Terveyden ja hyvinvoinnin laitos.
  7. ↑ Ҡалып:Книга
  8. ↑ Ҡалып:Книга:Дикорастущие полезные растения СССР
  9. ↑ Muth E. R., Laurent J. M., Jasper P. The effect of bilberry nutritional supplementation on night visual acuity and contrast sensitivity. // Altern Med Rev. — 2000 Apr. — № 5(2). — P. 164—173. Abstract.
  10. ↑ Bilberry Bombs, WebMD, October 2000.
  11. ↑ Fursova A. Zh. et al. Dietary supplementation with bilberry extract prevents macular degeneration and cataracts in senesce-accelerated OXYS rats. // Adv Gerontol. — 2005. — № 16. — P. 76—79. (Article in Russian). Abstract.
  12. ↑ Gross P. M. Scientists zero in on health benefits of berry pigments Ҡалып:Webarchive // Natural Products Information Center. — July 2007.
  13. ↑ Bell D. R., Gochenaur K. Direct vasoactive and vasoprotective properties of anthocyanin-rich extracts. // J Appl Physiol. — 2006 Apr. — № 100(4). — P. 1164—1170. Abstract.
  14. ↑ Chung H. K. et al. Efficacy of troxerutin on streptozotocin-induced rat model in the early stage of diabetic retinopathy. // Arzneimittelforschung. — 2005. — № 55(10). — P. 573—580. Abstract.
  15. ↑ Roy S. et al. Anti-angiogenic property of edible berries. // Free Radic Res. — 2002 Sep. — № 36(9). — P. 1023—1031. Abstract.
  16. ↑ Boivin D. et al. Inhibition of cancer cell proliferation and suppression of TNF-induced activation of NFkappaB by edible berry juice. // Anticancer Res. — 2007 Mar. — № 27(2). — P. 937—948.
  17. ↑ Srivastava A. et al. Effect of anthocyanin fractions from selected cultivars of Georgia-grown blueberries on apoptosis and phase II enzymes. // J Agric Food Chem. — 2007 Apr. — № 18; 55(8). — P. 3180—3185.
  18. ↑ Губанов И. А. и др. Дикорастущие полезные растения СССР / отв. ред. Т. А. Работнов — М.: Мысль, 1976. — Б. 264—265. — (Справочники-определители географа и путешественника)
«https://ba.wiki.beta.math.wmflabs.org/w/index.php?title=Ҡара_көртмәле&oldid=216» битенән алынған