Инжир

testwiki проектынан
Навигацияға күсергә Эҙләүгә күсергә

Ҡалып:Таксон Инжи́р (Ҡалып:Lang-la) — туттар ғаиләһе фикус ырыуына ҡараған япраҡ ҡойоусы субтропик үҫемлек. Кария фикусы инжирҙың тыуған төйәге — Кесе Азия провинцияһының боронғо Кария тау өлкәһе тигән урын исеме менән аталған. Урта Азияла, Кавказда, Сочиҙа, Карпат тауҙарында, Ҡырымда һәм хатта Рәсәйҙең урта һыҙатында (сорттарҙы дөрөҫ һайлағанда һәм тәрбиәләгәндә) асыҡ тупраҡта емеш биргән үҫемлек булараҡ үҫтерелә.

Урта диңгеҙ буйындағы илдәрҙә, Кавказ аръяғында, Ҡырымдың Көньяҡ ярҙарында, Карпат тауҙарында, Краснодар крайының Ҡара диңгеҙ буйында, Урта Азияла, Иран таулығында киң таралған.

Инжир — иң боронғо культуралы үҫемлектәрҙең береһе һаналаҠалып:SfnҠалып:Sfn. Культурала инжир башта Ғәрәбстанда үҫтерелгән, унан Финикия, Сүриә һәм Мысыр үҙләштергән. Б. э. т. XIII быуатта Пилос батшалығының ауыл хужалығында мөһим роль уйнаған. Америкаға тик XVI быуат аҙағында ғына эләгә.

Диндә

Тәүрат китабында инжир ағасының япрағы Әҙәм менән Һауаның тән яланғаслығын ҡаплар өсөн ҡулланылған. Тәүрат китабынан тыш, инжир ИҫкеҠалып:Ref+ һәм Яңы ГәһедтәҠалып:Ref+ күп тапҡыр телгә алына. Ғайса пәйғәмбәрҙең бер ҡиссаһы — өсөнсө йыл емеш бирмәгән һәм йөҙөм баҡсаһының хужаһы уны ҡырҡып алырға теләгән йөҙөм баҡсаһындағы емешһеҙ инжир тураһындағы ҡисса. Библия инжиры башлыса диңгеҙ ярҙары тигеҙлегендә йәки Иорданияның эҫе үҙәнендә үҫкәнҠалып:Sfn.

Боронғо Римда ҡырағай фига ағасы, руминаль инжир ағасы дини һәм мифологик әһәмиәткә эйә булған; уны ҡатын-ҡыҙ символы тип иҫәпләнгән смокваның ирҙәр аналогы итеп хөрмәт иткәндәр. Фига емештәрен алыу өсөн, культуралы инжир ағасы ботаҡтарына ҡырағай инжир ағасының ботаҡтарын элгәндәр; был операция «капрификация» (Ҡалып:Lang-la) исеме аҫтында билдәле булған, уның тураһында Плиний һәм Теофраст яҙып үтә.

Ҡөрьәндә шулай уҡ инжир менән бәйле Әт-Тин сүрәһе бар.

Төп етештереүсе илдәр

Алдынғы инжир етештереүселәр (тонна)
Ил 2012 2018
Ҡалып:Флаг Турции Төркиә 274,535 306,499
Ҡалып:Флаг Египта Египет 171,062 189,339
Ҡалып:Флаг Марокко Марокко 102,694 128,380
Ҡалып:Флаг Алжира Алжир 110,058 109,214
Ҡалып:Флаг Ирана Иран 78,000 59,339
Ҡалып:Флаг Испании Испания 47,750
Ҡалып:Флаг Сирии Сүриә 41,224 35,300
Ҡалып:Флаг США АҠШ 35,072 28,874
Ҡалып:Флаг Туниса Тунис 25,000 25,696
Ҡалып:Флаг Албании Албания 27,255 24,448
Ҡалып:Флаг Бразилии Бразилия 28,010 23,674
Барлығы 1,031,391 1,135,316

Ботаник тасуирламаһы

Инжир емшәндәре
Инжир
Инжир емештәре
Ҡалып:Бот.илл.

Аҡһыл һоро төҫтәге, шыма ҡабыҡлы ағас.

Япрағы эре, сиратлы, 3-5-7 бармаҡса айырсалы йәки айырым, ҡаты, ҡойолоусы япраҡ ҡолаҡсынлы. Япраҡ ҡуйындарында ҡыҫҡа генератив үрентеләр, ике типтағы сәскәлектәр — каприфигтар һәм фигалар (сиконий) үҫешә. Улар төрлө ағастарҙа үҫешә, күсәренең өҫкө өлөшөндә һәм эсендә ваҡ күркһеҙ айырым енесле сәскәләр урынлашҡан ҡыуышлыҡ булған шар һымаҡ-овал формала үҫеүе менән ҡылыҡһырлана. Каприфигтар — составында ата сәскәләр булған ваҡ сәскәлектәр: сәскә формулаһы Ҡалып:NobrҠалып:Sfn һәм Фигалар — ҡыҫҡа бағаналы инә галл сәскәләре: Ҡалып:NobrҠалып:Sfn.

Инжирҙың, яһалма сығарылған партенокарпик сорттарҙан тыш, бик ҡыҙыҡлы һеркәләнеү: ул һеркәне ата ағасынан инә ағастарына күсергән ҙур булмаған ҡара бластофаг һағыҙаҡтары ярҙамында үтә. Бластофагтар үҙҙәре инжирһыҙ үрсей алмайҙар. Инә һағыҙаҡ инжир сәскәлеге эсендә ҡанатһыҙ иркәк менән аталанғас та ата сәскәлектең осондағы тишек аша тышҡа сыға. Өҫтәүенә үҙенең тәненә ата сәскәләренән һеркә ҡабул итә. Ата сәскәлектәрҙе эҙләп һағыҙаҡтар инә сәскәлектәрҙең бер өлөшөнөң эсенә инәләр. Улар индергән һеркә емешлек ауыҙына эләгә һәм шуның һөҙөмтәһендә сәскәләр һеркәләнәҠалып:SfnҠалып:SfnҠалып:Sfn. Палеонтология мәғлүмәттәренә ҡарағанда, бындай һеркәләндереү системаһы кәм тигәндә 34 миллион йыл элек барлыҡҡа килгәнҠалып:Sfn.

Фигалар эсендә орлоҡтары булған һутлы, татлы, груша һымаҡ ҡуш емештәргә әйләнә. Улар ваҡ төксәле йоҡа тиресә менән ҡапланған була. Осонда тәңкәләр менән ҡапланған бәләкәй генә тишек — күҙ бар. Инжир ҡуш емештәре, сортына ҡарап, һарынан алып ҡара-күк төҫкә тиклем булалар. Йышыраҡ һарғылт йәшел емештәр осрай.

Химик составы

Инжирҙың яңы емештәрендә 24 процентҡа тиклем (башҡа мәғлүмәттәр буйынса, 75%), киптерелгәндәрҙә 37 процентҡа тиклем шәкәрҙәр (глюкоза, фруктоза) бар. Емештәрендә — органик кислоталар, дуплау матдәләре, аҡһымдар, майҙар, япраҡтарында кумариндар (уларҙың иң мөһимдәре — псорален һәм бергаптен) бар.

Инжирҙың яңы емештәрендә 1,3 процентҡа тиклем аҡһымдар, 11,2 % шәкәрҙәр, 0,5 % ҡына кислоталар бар. Киптерелгән фигаларҙа аҡһым өлөшө — 3-6 %-ҡа, шәкәр — 40-50 %-ҡа тиклем арта, был уларға тәрән татлы тәм бирә һәм туйыу тойғоһон уята (киптерелгән емештәрҙең калориялылығы — 100 граммға 214 ккал). Уларҙа витаминдар (β-каротин, B1, B3, PP, C), минераль матдәләр ҙә (натрий — 100 граммға 18 мг, калий — 268, кальций — 34 тиклем, магний — 20 тиклем, фосфор — 32 тиклем) бар. Киптерелгән инжирҙа калий финиктарҙағы кеүек күп тиерлек, калий күләме буйынса уларҙан сәтләүектәр генә өҫтөн. Өлгөрмәгән емештәрендә әсе һөт һымаҡ һуты бар, шуға күрә ашарға яраҡһыҙ.

Киптерелгән емештәр юғары калориялылығы менән айырылып тора һәм составында 50-77% шәкәр барҠалып:Sfn.

Хужалыҡ өсөн әһәмиәте һәм ҡулланылышы

Инжир орлоғо
Инжирҙың киптерелгән емештәре

Инжирҙы яңы йыйылған, киптерелгән һәм консерваланған килеш ҡулланалар. Яңы емештәрҙән ҡайнатмалар һәм джем бешерәләр. Емештәрендә бик күп ваҡ орлоҡтар бар, ә тәме үтә йәки уртаса татлы. Әгәр һәр емештә 900-ҙән ашыу орлоҡ булһа — был бик яҡшы, йомшаҡ инжир. 500-ҙән кәмерәк булһа — уртаса. Орлоҡһоҙ сорт та бар, ул һағыҙаҡтар ярҙамында һеркәләнеүгә мохтаж түгел, әммә уның ҡуш емештәре тәмле һәм һутлы түгел.

Киптереү өсөн күберәк асыҡ төҫтәге, алтынһыу ҡабыҡлы һәм аҡ итләсле, диам. яҡынса 5 см булған емештәр ҡулланыла. 3-4 көн ҡояш аҫтында киптерәләр.

Андалусияның Коинында ғәҙәттәгесә инжир икмәге бешерелгән. Ҡалып:Питательный состав Культурала инжир уңышы мул — гектарынан 20 тоннаға тиклем. Инжир талымһыҙ: ярлы ерҙәрҙә, таш ишелмәләрендә, ҡаяларҙа, таш стеналарҙа үҫә ала. Ләкин ҡеүәтле ағастар йылға үҙәндәрендә, яҡшы һыу тәьмин ителгән шарттарҙа осрай. Инжир ағасы икенсе — өсөнсө йылда емеш бирә башлай, 30-60 йәшкә тиклем, ә ҡайһы бер осраҡта 300 йәшкә тиклем йәшәй. Күпселек урындарҙа фига ағасы сәскәләрен яһалма һеркәләндереү өсөн капрификация үткәрелә. Ҡалып:Питательный состав

Дарыу итеп ҡулланыу

Сентябрь-октябрь айҙарында емештәрҙе алғандан һуң йыйып, киптерелгән инжир япраҡтарын ҡулланалар (Ҡалып:Lang-la) дарыу сеймалы сифатында ҡулланалар. Сеймалдан алопецияны һәм витилигоны дауалау өсөн ҡулланылған «Псоберан» препараты алынаҠалып:Sfn.

Элек-электән фигалар медицинала ҡулланыла. Уларҙы йүткереүҙән, тамаҡ ауырыуҙарынан дарыу итеп ҡулланғандар, шул сәбәпле ҡуш емештәрҙе ҡайнар һыу йәки ҡайнар һөт менән бешергәндәр. Емештең итсәһе яҡшы тир сығарыу һәм тән температураһын төшөрөү тәьҫиренә эйә. Тимер инжирҙа алмаға ҡарағанда күберәк, шуға күрә уны тимер дефицитлы анемия менән яфаланыусы ауырыуҙарға тәҡдим итәләр. Япраҡтарында кумарин булғанға күрә (организмдың ҡояш радиацияһына һиҙгерлеген күтәреүсе матдә), улар ҙа ҡулланылыш таба. Инжир туҡлыҡлы, һыуһынды ҡандыра. Инжир йөрәк тибеше йышайғанда, бронхиаль астма, йүткереү, күкрәк ауыртҡан ваҡытында файҙалы; уны баҙам менән бергә ашау ныҡ ябыҡҡанда ярҙам итә. Киптерелгән инжир эсте йомшарта. Инжир сиробы балалар өсөн тоник булып тора: ул уларҙың аппетитын арттыра һәм аш һеңдереүҙе яҡшырта. Инжир сиробы шулай уҡ мускулдар ревматизмы, тире ауырыуҙарында, бөйөрҙәге һәм бәүел ҡыуығындағы таштар ауырыуҙары булғанда, ҡатын-ҡыҙҙың енси ағзаларында һалҡын тейгәндә, бауыр күләме ҙурайғанда һәм ауыртҡанда ярҙам итә.

Инжир емештәре «Кафиол» дарыу составына инәҠалып:Sfn.

Инжир тәбиғи антиоксидант булып тора, сөнки составында полифенолдар, флавоноидтар һәм антоциандар күп[1].

Бүлмә үҫемлеге

Рәсәйҙең урта һәм төньяҡ райондарында инжирҙы бүлмәләрҙә үҫтерәләр. Уның ҡышҡылыҡҡа ҡойолоусы айырсалы матур япраҡтары бар. Бүлмә эсендә емеш бирә ала, улар йышыраҡ йәй аҙағында йәки көҙ көнө, ҡайһы берҙә яҙ көнө өлгөрә. Инжирҙы ҡышҡы (япраҡһыҙ) һәм йәйге (йәшел) һабаҡсалар менән үрсетәләр. Бер-ике йыллыҡ үрентенән ҡышҡы һабаҡсаларҙы ҡырҡып алып, иртә яҙҙа, бөрөләре асылғансы, еңел ҡомло ергә ултырталар. Йәшел һабаҡсаларын яҙ аҙағында — йәй башында ҡомға ултырталар һәм дымлы мөхиттә тамырланғансы стакан йәки башҡа быяла япма аҫтында тоталар. Теге йәки был һабаҡсалар йылы урында еңел тамырлана. Тамырланған һабаҡсаларҙы көршәккә ултырталар.

Йәйен һыуҙы күпләп ҡойоп асыҡ тәҙрә төбөндә тоталар, ә ҡышын — уртаса һыу һибеп һалҡын урында. Өс йәшкә тиклем йыл һайын яҙын, үҫә башлағансы, кәҫле серетмәле ергә күсереп ултырталар. Ҙур үҫемлектәрҙе ике-өс йылдан һуң киң, ауырыраҡ ергә күсереп ултырталар.

Иҫкәрмәләр

Ҡалып:Иҫкәрмәләр

Комментарийҙар

Ҡалып:Примечания

Әҙәбиәт

Ҡалып:Навигация Рус телендә:

Инглиз телендә:

Һылтанмалар

  1. ↑ Ҡалып:Статья
«https://ba.wiki.beta.math.wmflabs.org/w/index.php?title=Инжир&oldid=303» битенән алынған